کهنه قلعه مشگین شهر از آثار دوره ساسانی است و از استحکام خاصی برخوردار بوده و در جنگ‌ها و تهاجم دشمنان به‌عنوان پناهگاه از آن نگهداری و استفاده می‌شده است. سنگ نبشته‌ای به خط پهلوی ساسانی در جبهه شمالغربی این بنا در فاصله ۱۵۰ متری در آبراهه خیاو قرار دارد.این قلعه با مساحتی در حدود ۱۵ هزار متر مربع در قسمت ورودی مشکین شهر از طرف جاده اردبیل و بر روی تپه ای طبیعی با ۵۰ متر ارتفاع واقع شده و از شش برجک با دیوار های ضخیم خشتی و حجره های کوچک آخور مانند تشکیل شده است.

قلعه کهنه تحت شماره ۶۱۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

بنای اولیه این قلعه در دوره شاپور دوم ساسانی در سال ۳۳۷ میلادی به دستور نرسه هرمز حکمران ساسانی در خیاو به مدت شش سال ساخته شده است.

این قلعه با مساحتی در حدود ۱۵ هزار متر مربع  و از ۶ برجک با دیوارهای ضخیم خشتی و حجره‌ های کوچک آخور مانند تشکیل شده است. طراحی این حجره‌ ها به صورتی است که هر حجره برای اسکان یک سرباز به همراه اسب پیش بینی شده است.

پلان قلعه به صورت ذوزنقه غیرمنظم در امتداد شمال غربی و جنوب غربی است. ارتفاع تقریبی این قلعه ۱۴۱۶ متر از سطح آبهای آزاد است.

طول ضلع شمالی قلعه ۹۵ متر و ضلع جنوبی آن ۱۱۵ متر می باشد. قلعه از ۴ دیوار خشتی و چندین برجک تشکیل شده است که قطر دیوار آن ۱ متر می باشد.

در دو گوشه شمال‌ غربی و جنوب آثار برج مدور به قطرهای ۶ متر و ۱۰ متر وجود دارد. درمنتهی‌ الیه شرقی ضلع شمالی آثار دو برج به چشم می‌ خورد.

این قلعه دارای سه برج و سه دیوار است که ارتفاع حصار از داخل قلعه بیش از چهار متر و از خارج بیش از هشت متر می باشد.

سازه‌ های دیوارهای قلعه از سنگ، ملات گچ و آهک و بقیه از خشت و کنگره‌ های آن از گل ساخته شده است.

تاریخچه این قلعه:

در ضلع شمالی قلعه در داخل خیاوچای (باغ نوروز) سنگ نبشته ای موجود است که بر روی آن تاریخ ۳۴۷ میلادی (هفتمین ماه از بیست و هفتمین سال از سلطنت شاپور دوم) نقش بسته است. این کتیبه اولین سنگ نبشته دوران ساسانی کشف شده در آذربایجان است. بنا به نوشته این سنگ نبشته، قلعه کهنه (کهنه قالا) به دستور نرسه هرمز، حکمران محلی منطقه مشکین شهر ساخته شده و شش سال به طول انجامیده و چندین دوره تعمیرات در آن صورت گرفته که آخرین تعمیر این قلعه در دوران زندیه می باشد. به گفته «محمد علی مخلصی» در کتاب «فهرست بناهای تاریخی آذربایجان» اشیای سفالی و مفرغ به دست آمده از این قلعه در ضلع شمال غربی و پای دیوار قلعه مربوط به دوره های پیش از ساسانیان می باشد.

در منابع یاد شده تاریخی آمده که نادرشاه افشار هنگام بازگشت از دشت مغان مدتی در این قلعه اقامت داشته و این گفته تاریخی می رساند که قلعه یاد شده در حدود ۳۰۰ سال پیش پابرجا بوده و در زمان قاجاریه و حتی پهلوی به صورت پادگان سواره نظام استفاده می شده است.

این بنا در سال ۱۳۴۵ با شماره ۶۱۸ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است. کاوش های فصل اول در سال ۱۳۶۶ در این قلعه انجام گرفته و در سال ۱۳۶۷ کاوش‌ های فصل دوم صورت گرفت.

در کاوشهای باستانشناختی در کهنه قلعه همچنین نشانه‌ هایی از موارد فرهنگی، سفال‌ های دست ساز و چرخ ساز به رنگ نخودی و خاکستری و فلز مفرغ مربوط به دوره آهن سه به دست آمده که منسوب به اقوام اورارتویی است.

متأسفانه در حال حاضر کهنه قلعه یک بنای خشتی مخروبه است که روز به روز این وضع حادتر می شود. خوشبختانه در سال ۱۳۸۵با همت مسئولان استان و شهرستان مالکیت قلعه که زیر نظر وزارت دفاع بوده از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری تملک شده است.

سنگ نبشته ساسانی

تخته سنگ بسیار بزرگی بنام ((سوروشکن داشی)) در فاصله ۱۵۰متری غرب کهنه قلعه در کمرکش ارتفاع غربی دره ((نوروز یاماجی)) در داخل باغ نوروز درست مقابل کهنه قلعه وجود دارد که حاوی نبشته ای به ابعاد ۳۰/۲*۱۰/۲ سانتی متر در دو ستون ۱۵ سطری در چب و یک ستون ۶ سطری در سمت راست ، مجموعا ۲۱ سطر به خط پهلوی عهد شاپور دوم ساسانی بر روی آن حکاکی شده است.

این سنگ نبشته در تابستان ۱۳۴۵ شمسی توسط آقای کامبخش فرد، باستان شناس ایرانی در خیاو کشف گردید سیاهه و دست نویس و عکس از این کتیبه برای خواندن مطالبش در اختیار چند نفر از متخصصین خط شناس در دانشگاه تهران و خارج از کشور در سال ۱۳۴۶ شمسی قرار داده شد و در یبن آنها آقای دکتر گیرد گروپ آلمانی باستان شناس معروف موفق به ترجمه متن حک شده بر روی این سنگ شد و شخصا به منظور کسب اطلاع بیشتر از صحت متن کتیبه در تابستان ۱۳۴۶ به مشکین شهر آمده و از نزدیک مطالعاتی انجام داده است.

مضمون این نوشته در مورد فرمان و تاریخ ساخت قلعه است که به نرسه هرمزد نوشته شده است.

این سنگ نبشته به مرور زمان در نتیجه فرسایش طبیعی و غیر طبیعی از جمله روشن کردن آتش در زیر آن و کندن زیر آن توسط حفارات غیر مجاز به اعتقاد واهی و خرافی عده ای مبنی بر وجود گنجینه در زیر این سنگ، سبب شده لایه‌ های سطحی این سنگ و نوشته‌ های روی آن تقریبا از بین برود.

سنگ نبشته‌ پهلوی شاپور دوم ساسانی لفظ به لفظ به خط فارسی و لاتین برگردانده شده و هزوار شهای آن مشخص و با نهادن پازند آنها در میان دو پرانتز برای مطابقت با متن پهلوی تحت الفظی ترجمه شده است.

این ترجمه به قرار زیر است:

“به ماه مهر در سال

۲۷ شاهپور شاهان

شاه . آنکه بود پسر اورمزد شاه. آنگاه

من نرسه هرمزد. من

گفتم که این دژ فرخ (فرهید)

دخوخلی (؟) آنکه من فرکندم (ساختم)

به نام آنکه یزدان دانستم و (قلعه) را

شاهان شاه به ۶ سال

به فرجام کردم چنین (ببین)

شهریار بزرگ آزاد مرد

هر که از این پس راد باشد (هر که پس از من راد مرد باشد)

این دژ پسند ز دیگر (اگر این قلعه را پسندد)

……

از من بر روان او آفرین باد

….. پیش

یک کند (بفرستد)

هر که نپسندد

یک دیگر دژ (یک قلعه دیگر)

کند که از این

بهتر

بود (باشد)”

 

موقعیت مکانی قلعه:

این قلعه در ارتفاع شرقی”دره باغ نوروز” در شهرستان مشگین شهر در ارتفاع ۵۰ متری خیاو چای قرار گرفته و از ۳ طرف با شیب تند به خیاوچای منتهی می شود. قله سبلان در قسمت جنوبی قلعه خودنمایی می کند. موقعیت این قلعه در قسمت ورودی مشکین شهر از طرف جاده اردبیل و روی تپه‌ ای طبیعی با ۵۰ متر ارتفاع واقع شده است.

مرتبط:

پل معلق مشگین شهر _جاذبه گردشگری فوق العاده

اماکن دیدنی ناشناخته شهر شیراز

دره خزینه _گنجینه تاریخی لرستان