آوازها و نوای موسيقی خراسان شمالی برآمده از دل تاریخ و فرهنگ
قسمتی از موسيقی کردهای خراسان شمالی، موسيقی کوهپايه است. اين موسيقی توأم با فرياد است و در مقايسه با موسيقی جلگه قوی‌تر، رساتر و گاه تندتر است. در کنار موسيقی کوهپايه، موسيقی جلگه و دشت هم وجود دارد که معمولاً ملایم‌تر است.
کردهای خراسان شمالی همواره از مرزبانان غيور ایران زمین بوده‌اند. پاسداری از مرزوبوم در مقابل اقوام مهاجم، کشتارها، غارت‌ها، اسارت‌ها و آوارگی‌ها از ويژگی این‌گونه زندگی بوده است. اين خصوصيات تأثير مستقيمی بر موسيقی اين خطه گذاشته است. به‌طورکلی بسياری از آهنگ‌هایی که در منطقه خراسان شمالی و از جمله بجنورد زمانی برای سوگ اجرا می‌شده است، ساليان دراز به‌تدریج تغيير شخصيت داده و امروزه از آن‌ها به‌عنوان آهنگ‌های رقص نيز استفاده می‌شود.
اين موضوع گويای اين واقعيت است که انواع مختلف موسيقی و از جمله موسيقی و حرکات موزون رقص در ارتباط با شرايط زيست و واقعیت‌هایی است که مردم هر منطقه در معرض آن‌ها قرار داشته‌اند. به‌عبارت‌دیگر چگونگی زندگی کردهای خراسان باعث شده موسيقی و رقص‌های اين خطه دارای پشتوانه‌ای از رزم و سوگ باشد. به‌عنوان‌مثال می‌توان آهنگ‌های‌های رشید خان اشاره کرد که ابتدا برای سوگ بوده و امروز به‌عنوان یک موسیقی شاد و برای رقص استفاده می‌شود.
یا آهنگ معروف هرای که برای درگذشت رضا قلی خان، ایلخانی زعفرانلو سروده شده و امروزه نه‌تنها برداشت اولیه آن چندان در نظر نیست، بلکه گاهی با آن با حالت و بیانی خاص، حرکات موزون انجام می‌دهند. کردهای خراسان شمالی که به نام کرمانج معروف هستند در زمینهٔ موسیقی ویژگی‌های خاصی دارند که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود.
اشعار کردی مورد استفاده در موسیقی کردها به‌صورت هیجانی است و تعداد هجاها می‌تواند بین ۸ تا ۱۶ هجا باشد. ترانه‌های عاشقانه بیشتر در غالب‌های ۸ هجایی است. مثلاً آهنگ معروف لو که از آهنگ‌های اختصاصی کرمانج‌های خراسان شمالی است دربرگیرنده قالب‌های ۱۱ تا ۱۶ هجایی است. نوازندگان خراسان شمالی عاشق‌ها، بخشی‌ها، لوتی‌ها، نی‌نوازان و لولو چی‌ها هستند.
عاشق‌ها
این گروه قدیمی‌ترین و اصیل‌ترین هنرمندان منطقه‌اند. عاشق‌ها نوازندگان سازهایی چون سرنا، دهل، قشمه، کمانچه و دایره هستند. همچنین حرکات موزون رقص‌های اصیل کردی را به‌خوبی اجرا می‌کنند.
در زمان‌های قدیم هنرمندان از پرداخت مالیات معاف بودند درحالی که بقیه گروه‌های مردم باید مالیات می‌پرداختند. هنرمندان شامل عاشق‌ها، بخشی‌ها و لوتی‌ها بودند. در فضای استبدادی جامعه آن روزگار، عاشق‌ها و لوتی‌ها تنها گروهی بودند که می‌توانستند نسبت به بسیاری از مسائل روزمره انتقاد کنند و مجازات هم نشوند.
عاشق‌ها همچنین مجری توره بودند، توره به معنی تئاتر و نمایش است. در توره از خان انتقاد می‌شود.
توره نمایش طنزآلود و انتقادی بود همراه با موسیقی که متن آن به شکل محاوره‌ای اجرا می‌شد. موسیقی نقش فضاسازی را در طول نمایش به عهده داشت. نوازندگان در کناری می‌نشستند گاه ممکن بود در توره بر حسب نیاز آواز نیز خوانده شود، اگرچه خواندن آواز از وظایف عاشق‌ها نبود و از جمله هنرهای بخشی‌ها به شمار می‌رفت.
بخشی‌ها
این گروه نوازندگان دوتار، آوازخوان و داستان‌سرا بودند. روایات عامیانه در تعریف عنوان بخشی بر این باور است که خداوند به او بخششی یا موهبتی عطا فرموده و او را فردی استثنایی کرده است. بخشی باید بتواند بخواند، بنوازد، شعر بگوید، داستان بسراید و ساز خویش را نیز بسازد. بدین ترتیب هر نوازنده دوتاری بخشی نیست. جدای از تسلط به ساز شخص باید از نظر دانش و شرایط درونی به مرحله‌ای برسد که عنوان بخشی را زیبنده خود گرداند. از گذشته تا امروز انتخاب آهنگ و شعر از طرف بخشی، بستگی به تشخیص او از موقعیت مجلس دارد. بخشی‌ها معمولاً در عروسی‌ها و به‌طورکلی مجالس شاد می‌نواختند و در مراسم سوگواری رسم بر اجرای موسیقی از سوی بخشی‌ها نبوده است. در قدیم هر خان بخشی مخصوص داشته است.
یکی از هنرهای بخشی‌ها، داستان‌سرایی است همراه با موسیقی دوتار، آواز، دکلمه آواز و بیان محاوره‌ای و نقلی بخشی می‌تواند آهنگ‌های رقص را تا جایی که دوتار اجازه می‌دهد، در اندرونی و در جمعی خودمانی و بسیار محترمانه بنوازد.
لوتی‌ها
این گروه تقریباً در خراسان شمالی فقط یادی از آن‌ها باقی مانده است در حکم روابط عمومی یا پیام‌رسان جامعه خود بوده‌اند، وسیله کار آن‌ها یک دایره بوده است. لوتی‌ها نیز مانند عاشق‌ها در قدیم حق انتقاد داشتند. آن‌ها دائماً در سفر بودند و ناقلان اخبار به‌حساب می‌آمدند. اخبار و وقایع از سوی آن‌ها به‌صورت شعر در می‌آمد، آهنگین می‌شد و در همه‌جا به اجرا درمی‌آمد.
لوتی‌ها یکی از قالب‌های موسیقی کردی را بسته به محتوای شعر انتخاب می‌کردند، همچنین ممکن بود آهنگ‌های رقص را نیز بخوانند و بنوازند، اما کارشان طبعاً به زیبایی کار عاشق‌ها نبوده است.
رقص‌های محلی و حرکات موزون
شاید به‌جرئت بتوان گفت زیباترین حرکات موزون رقص، از سوی کرمانج‌ها صورت می‌گیرد. معمولاً این رقص‌ها در خراسان شمالی هرکدام بیان‌کننده حالات خاصی از رزم، کار و آداب و سنن ایلی است. تنوع حالات و زیبایی حرکات موزون کرمانج‌ها در دنیا بی‌نظیر است و در جشنواره‌های دهه ۵۰ به کسب بهترین مقام‌های بین‌المللی نیز نائل آمده است. این حرکات موزون که از فیگورهای ساده مثل رقص سامع شروع می‌شود به‌تدریج به‌صورت یک قرصه، دو قرصه، حاجی نارنجی، شش قرصه، دوازده قرصه، چپ و راسته، لتی و رقص چوب که حرکات سریع‌تری است خاتمه می‌پذیرد.
چوب بازی جای نیزه بازی و شمشیربازی قدیم را گرفته است. همچنین در مراسم کشتی معروف چوخه از شاخه‌های موسیقی کوراوغلی که زمینه رزمی دارد استفاده می‌شود. این موسیقی را به اوایل دوره صفوی نسبت می‌دهند.
منبع:میراث آریا
مرتبط: