بی‌تردید مهم‌ترین شهر خراسان در دورۀ ساسانیان نیشابور بوده است، بسیاری از متون معتبر تاریخی بنیاد آن شهر را به شاپور اول ساسانی نسبت داده و نام آن را برگرفته از نام شاپور دانسته‌اند.

یافته‌های باستان‌شناسی اخیر در کهن دژ و محوطه‌های اقماری شهر کهن نیشابور نیز حاکی از این است که کلان‌شهر نیشابور در زمان ساسانیان کانون فرهنگی مهم و اصلی منطقه بوده و از زمانی که «آتش برزین مهر» در ایالت نیشابور بر‌افروخته شده، نیشابور به لحاظ ایدئولوژیک نیز موردتوجه واقع‌شده است.

کهن‌دژ هسته اولیه نیشابور

اما متون تاریخی و کاوش‌های باستان‌شناسی گواه بر این هستند که «کهن‌دژ» هستۀ اولیه نیشابور بوده است.

بنا به نوشتۀ حاکم نیشابوری: «اول کسی که قهندژ بنا نهاد «انوش بن شیث بن آدم» بود علیه السلام. اساس آن بر سنگی بزرگ و سفید و مدور نهاد و از این جهت در افواه خلق بود که آن را قلعۀ حجریه یعنی سنگی گفتندی. بعد از آن مدتی مندرس شد و چند گاه ماند. ذوالایکه، دوم بار بنا نهاد. بعدازآن به طوفان خراب شد و تا زمان ایرج بن افریدون مهمل ماند….و در زمان ایرج آفریدون عمارت آن بیشتر و تمام‌تر شد…چون نوبت حکومت به منوچهر رسید به فهندژ آمد و در حوالی آن خندق حفر کرد و در جوانب مردم را ساکن کرد و بعضی را درون قلعه‌ای اسکان نمود و اهل مملکتی را به عمارت و رفع دیوارها و توطن در جانب آن تکلیف کرد و آتشکده‌ای در آنجا ساخت…پس در جوانب فهندژ اماکن و مساکن پیدا شد و درون قلعه مسکون گشت و اجتماع مردم دست داد….شاپور شهر قدیم نشابور، در حوالی قهندژ بنا نهاد…»

اعزام هیئت موزه متروپولیتن نیویورک به نیشابور

برای پیگیری این فرضیه که نیشابور کهن در دورۀ ساسانی رونق داشته، در سال‌های ۱۹۳۸ تا ۱۹۴۸میلادی موزۀ متروپولیتن نیویورک هیئتی را به سرپرستی «چارلز ویلکینسون» به نیشابور اعزام کرد.

سرپرست آن هیئت پس از کاوش‌های گسترده در نقاط مختلف و از جمله کهن‌دژ (تپۀ طرب آباد یا آلپ ارسلان) این‌گونه اظهارنظر کرده بود که، «اصولاً نباید لایه‌های تمدنی نیشابور دوره ساسانی را در تپۀ آلپ ارسلان یا کهن‌دژ جستجو کرد.»

این اظهار نظر نمی‌توانست قانع‌کننده باشد زیرا قطعات متعدد سفال‌های متعلق به دوره ساسانی که در نقاط مختلف کهن‌دژ پراکنده‌ شده و نگین‌ها و مهرهایی که با نقوش مشخص دورۀ ساسانی به دست حفاران قاچاقچی به‌دست‌آمده و توقیف یا به موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی فروخته‌شده بودند، به‌وضوح بر وجود لایه‌های تمدن دورۀ ساسانی دست‌کم در کهن‌دژ دلالت داشتند.

فراوانی آن نشانه‌ها موجب شد تا این پرسش  مطرح شود که: «لایه‌های فرهنگی-تمدنی نیشابور دورۀ ساسانی کجا است؟»

اعزام هیئت باستان‌شناسی مشترک ایران و فرانسه به نیشابور

در سال ۱۳۸۳ هیئت مشترک باستان‌شناسی ایران به سرپرستی استاد پیشکسوت باستان‌شناسی رجبعلی لباف خانیکی و فرانسه از موزۀ لور به سرپرستی خانم «مونیک کروران» مطالعات خود را حول این پرسش متمرکز کرد.

نتیجه بررسی‌های هیئت مشترک ایران و فرانسه

استاد رجبعلی لباف خانیکی دراین‌باره گفت: «در پی سه فصل کار میدانی شامل بررسی سطحی، گمانه‌زنی و کاوش باستان‌شناسی که با پیگردی و کشف فضاهای معماری و انبوه اشیاء و نشانه‌های فرهنگی متعلق به دورۀ ساسانی همراه شد، به این جمع‌بندی رسیدیم که هیئت موزه متروپولیتن که بارها فضاهای معماری دوران ساسانی را کاوش کرده و حتی در آن‌ها به سکه‌ها و مهرهای آن دوران برخورد کرده متوجه واقعیت نشده و آن فضاها را متعلق به دوران اسلامی پنداشته است.»

او ادامه داد: «دلیل آن برداشت نادرست احتمالاً این بوده  که مسلمانان برخلاف مغول‌ها پس از تصرف نیشابور خانه‌ها را خراب نکردند بلکه در همان خانه‌ها اقامت گزیدند و در طول دوران اقامت در آن فضاهای معماری از اسباب و لوازمی استفاده کردند که سبک و سیاق اسلامی داشتند و با توجه به آن‌ها ویلکینسون و همکارانش پنداشته بودند که بر روی یک زیستگاه دوران اسلامی کاوش می‌کنند.»

لباف خانیکی تصریح کرد: «اکنون به اعتبار آن مطالعات و فعالیت‌ها نه‌تنها چگونگی شکل‌گیری اولیۀ نیشابور کهن بر ما روشن‌شده، بلکه به جایگاه و شاکله اصلی کهن‌دژ و دروازه‌ها، خندق، برج‌ها و فضاهای معماری آن در عصر ساسانی دسترسی پیداکرده‌ایم و قادریم  اجزا و اندام‌های مختلف آن را شناسایی و در صورت ممکن در معرض دید گردشگران و پژوهشگران قرار دهیم.»

قدمت تمدن و تاریخی این شهر باستانی به هزاره سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد

هم‌چنین مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی دراین‌باره گفت: «نیشابور پشتوانه تاریخی و فرهنگی خراسان و بخشی از ایران باستان است که با پژوهش‌ها و کاوش‌های صورت گرفته بخشی از آن، از زیر خروارها خاک خارج‌شده است.»

ابوالفضل مکرمی فر یادآور شد: «نیشابور شهری است که قدمت آن را به اندازه تاریخ کهن حیات بشری دانسته‌اند، قدمت تمدن و تاریخی این شهر باستانی به هزاره سوم پیش از میلاد بازمی‌گردد.»

او ادامه داد: «نیشابور در دوره‌ تاریخی پیش از اسلام  همواره مورد توجه اشکانیان و ساسانیان بوده  و به‌ویژه در دوره ساسانیان باوجود آتشکده آذر برزین مهر اهمیت مذهبی ویژه‌ای داشته است، درخشش این شهر تا قرن هفتم ادامه یافته و پس‌ از آن با حمله وحشیانه قوم مغول، انوار شکوهمند تمدن و تاریخ این دیار خاموش شد.»

مکرمی فر تصریح کرد: «شهر نیشابور که آن را ابر شهر و ایرانشهر نیز می‌گفتند در این ایام مهم‌ترین شهر مشرق ممالک اسلامی به خصوص در دوران حکومت سامانیان و سلجوقیان به شمار می‌رفت  و از حیث وسعت و جمعیت و وفور علما و مراکز علمی و دینی و از لحاظ کسب و تجارت  در عدد شهرهای درجه اول  بوده است.»

او با اشاره به وضعیت فعلی نیشابور گفت: «شهر فعلی در ۵ کیلومتری شمال غرب در دوره  تیموری احداث و در دوره صفویه و قاجار بر وسعتش افزوده شد و هم‌اکنون به‌عنوان دومین شهر استان بعد از مشهد جایگاه و اعتبار ویژه‌ای برخوردار است، عناصر تاریخی شهر در مرکز این شهر قرار گرفته‌اند که هسته‌های اولیه شهر را تشکیل می‌دهند و شهر از این محدوده به اطراف گسترش پیداکرده است. عناصری که تعداد زیادی از آن‌ها تخریب‌شده و تعداد اندکی از عناصر مهم و کلیدی مثل بازار سرپوش که امروزه با حفظ همان بافت تاریخی نقش تجاری دارد. مسجد جامع نیز هم‌اکنون مورداستفاده قرار می‌گیرد و کاروانسرا که امروزه به موزه میراث فرهنگی و طبیعی تبدیل‌شده است.»

او ادامه داد: «هم چنین شهرستان نیشابور با دارا بودن  حدود ۴۰۰ اثر تاریخی که ۸۸ اثر آن در فهرست آثار ملی کشور ثبت‌شده است، از مهم‌ترین شهرهای تاریخی و گردشگری کشور است که از طرف سازمان یونسکو به‌عنوان شهر پایدار ایرانی در کنار شهرهای اصفهان و شیراز انتخاب‌شده است.»

مدیرکل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خراسان رضوی به نقش نیشابور در توسعه گردشگری اشاره کرد و گفت: «با توجه به سابقه تاریخی و فرهنگی، نیشابور ظرفیت‌های کم‌نظیری درزمینهٔ میراث فرهنگی دارد، و در کنار آن بر اساس شرایط آب و هوایی بسیار مطلوب برای بهره‌مندی از ظرفیت‌های گردشگری برنامه‌ریزی‌ها صورت گرفته است.»

مکرمی فر افزود: «مجموعه شرایط و امکانات این شهرستان را به دومین شهر استان در حوزه میراث‌فرهنگی و گردشگری تبدیل کرده است.»

پوشش حفاظتی سایت موزه شادیاخ نیشابور اجرا می شود

مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی نیشابور گفت: «از محل اعتبارات سفر ریاست جمهوری به شهرستان، پوشش قوسی برای سایت موزه شادیاخ نیشابور اجرا خواهد شد.»

هادی شریفان افزود: «حفاظت و نگهداری داده‌های حاصل از کاوش‌های باستان شناسی یکی از اولویت‌های این پایگاه است.»

او ادامه داد: «با توجه به گردشگر پذیر بودن نیشابور افزایش فضاهای مورد بازدید مسافران و گردشگران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.»

 شریفان از ادامه کاوش‌های باستان‌شناسی در آینده‌ای نزدیک در شادیاخ  خبر داد و گفت: «فاز یک سایت موزه شادیاخ شامل مسیر دسترسی و ایجاد رمپ در سال ۹۶ اجرا شد و در حال حاضر فاز دوم آن شامل پوشش سایت موزه و غرفه‌های جانبی آغازشده است.»

سایت موزه شادیاخ در فاصله ۳۰۰متری غرب آرامگاه عطار واقع‌شده است.

مرتبط:

سفر به دره هفت غار نیشابور

در سفر به نیشابور از چه جاهایی دیدن کنیم؟

باغرود _گردشگری طبیعی در نیشابور

در شمال نیشابور،دره ای وجود دارد که از گذشته دره هفت غار نامیده شده که به منزله هفت وادی و یا هفت تنگه است. منطقه ای که هفت غار در آن واقع شده است، در فصل گرم سال، دارای آب و هوایی معتدل، با صبحگاهی بسیار دلنشین و روح‌ افزا است که با شرایط آب و هوایی و مناظر طبیعی از ییلاقات اصلی نیشابور به شمار می آید.

برای بازدید از تمام قسمت  های دره هفت غار با توجه به آمادگی بدنی، باید بین ۲ تا ۳ ساعت وقت بگذارید. وجود درختان سرسبز و عبور رودخانه از کنار آنها به همراه چشم اندازهای سرخ اطراف، منظره ای بی بدیل را خلق کرده که چشم ها از تماشای آن سیر نمی شوند. همانطور که در  حال گذر از هفت تنگ هستید چشمه ها و رودخانه های زیادی را می بینید که این طبیعت گردی را برایتان لذت بخش تر می کنند. در واقع در این منطقه غاری وجود ندرد اما به قدری کوه ها به هم نزدیک هستند که درست مثل یک غار چند متری بوده و به سختی میتوان از آن عبور کرد.

کوه های سرخ شکاف های عمیق و زیبایی دارند که می توانید برای استراحت در داخل آن ها نشسته و عکس های یادگاری جالبی بیندازید. بعد از اینکه دره هفت غار را به طور کامل پیمودید، در ارتفاع ۱۹۰۰ متری به منطقه ای باز و سرچشمه اصلی رودخانه غارمی رسید؛ در اینجا وجود چندین درخت گردو طراوت و زیبایی منطقه را دوچندان کرده است. در واقع برای رسیدن به این چشمه باید ۷ تنگ را پشت سر بگذارید که در نهایت طبیعت به خاطر این پیاده روی چشمه ای باطراوت به شما پاداش می دهد، با اینکه چشمه آب سرد و گوارایی دارد اما وجود املاح زیاد آن را غیر قابل نوشیدن کرده است. می توانید مدت ها در کنار این چشمه بنشینید و خستگی راه را از تن بدر کرده در آرامش چرتی بزنید.

دره هفت غار به دلیل فرسایشی بودن و شیب تند آن هرسال پس از بارش شکل جدیدی به خود می گیرد و آبشارهای بزرگ وکوچکی در آن پدید می آید. برای رسیدن به چشمه باید از مسیرهای رودخانه و آبشار عبور کنیم که گاهی ارتفاع زیاد بوده و کمک لازم است.

اگر حس طبیعت گردی تان گل کرده و دوست دارید این مسیر را ادامه دهید و بیشتر در طبیعت بمانید در ادامه یک دوراهی می بینید که در سمت چپ به روستای برفریز و در سمت راست به روستای رود منتهی می شود. اگر هم تمایلی به ادامه مسیر ندارید و دوست دارید هر چه سریع تر از دره خارج شوید در تنگه های اول، دوم و چهارم راه های خروج زیادی در سمت راست وجود دارد که می توانید برای بیرون رفتن از این منطقه از آنها استفاده کنید.

آب و هوای خوب و همینطور چشم اندازهای خیره کننده، دره هفت غار را به یکی از مهمترین ییلاق های نیشابور تبدیل کرده است. این منطقه در هر فصلی از سال زیبایی و جذابیت های خاص خود را دارد اما چشم اندازهای آن در فصل های بهار و پاییز زیباتر است. در فصل بهار به خاطر بارش های بسیار و آب شدن برف ها رودخانه پرآب تر از همیشه است و جوش و خروش زیادی دارد. بدون شک تماشای رودخانه و شنیدن صدای جوش و خروش آن انگیزه مناسبی برای بازدید از این دره است. پیشنهاد می کنیم بازدید از دره را در صبح زود انجام دهید چون آب و هوای این منطقه در اوایل صبح طراوت و سرزندگی خاصی دارد.

افراد زیادی در قالب تیم های کوهنوردی به خصوص در روزهای تعطیل راهی این منطقه می شوند و از چشم اندازها و طبیعت آن لذت می برند. این دره زیبا هر آنچه که از یک طبیعت گردی مفرح و لذت بخش انتظار دارید را به شما می بخشد و محیطی آرامش بخش و زیبا را به شما هدیه می دهد.

مسیر دسترسی
راه های دسترسی به این تنگه بسیار متنوع است اما آسان ترین راه، مسیر روستای باغرود است که پس از ده دقیقه کوهپیمایی می توان به ابتدای این دره در ارتفاع ۱۵۰۰ متری رسید. از جمله مسیرهای دسترسی دیگرمی توان به خود روستای غار اشاره نمود.

مرتبط:

باغرود _گردشگری طبیعی در نیشابور

قدمگاه _مکانی زیارتی و تفریحی در نیشابور

روستای خرو _بهشتی در شرق کشور

یک باستان‌شناس گفت: آرامگاه خیام بنای یادبود ارزشمندی است که گویای شخصیت علمی و ادبی خیام بوده و نمایانگر اندیشه و منش وی است و در طراحی آن جنبه‌های مختلف زندگی خیام گنجانده شده است.

قدمگاه به چه معنی است؟

احترام بجاي پای بزرگان پیوسته در زمان تاریخ مورد توجه مذاهب گوناگون بوده است. قدمگاه، به معنای جای قدم و جای نهادن قدم است و در دین اسلام قدمگاه های مختلفی موجود است که منتسب به پیامبران بنی اسرائیل، پیامبر اکرم، امام علی( ع) و امام رضا( ع) میباشد. قدمگاه نیشابور یکی از این مکان ها می باشد و جزء مکان های دینی شهر نیشابور به حساب می آید.

تاریخچه قدمگاه:

بنای کنونی قدمگاه، منتسب به سده یازدهم هجری قمری است که به فرمان شاه عباس صفوی با گنبد فیروزه ای رنگ در دو طبقه و به صورت هشت گوش ساخته شده است. ۶۰ سال پس از ساخت بنا، زمین لرزه ای آن را خراب ميکند و شاه سلیمان صفوی به مرمتش همت می گمارد. در زمان ناصرالدین شاه قاجار هم رسيدگي هایی به باغ قدمگاه شد و از سال ۱۳۵۰ تا کنون این باغ ارزشمند تحت حفاطت های خاص میراث فرهنگی قرار گرفت و به شماره ۲۳۶ در فهرست آثار ملي ایران به ثبت رسیده است.

در قدمگاه اثرهای تاریخی دیگری غیر از باغ و بقعه آن وجود دارد که منتسب به دوره صفوی هستند. اینجا بعنوان مکانی مقدس از سابقه طولانی مدت بهره مند است، به طوریکه آن را زمانی به شاپور کسری و زمانی به حضرت علی (ع) و بعد به حضرت رضا (ع) نسبت داده‎اند. همچنين روایت است که در سال ۲۰۰ هجری قمری امام رضا (ع) در اینجا توقف کرده و موقع تیمم ایشان با خاک آب از زمین جوشیده و چشمه ای را جاری کرده است که امروزه به آن چشمه حضرتی ميگويند. وجه تسمیه باغ از وجود سنگ سیاهی که جای دو پا بر آن نقش بسته گرفته شده است.

وقایع مهمی که در اینجا رخ داد آن را به پناهگاهی امن و مقدس براي زائران تبدیل کرد که در دوره‎های گوناگون مجموعه‎ای میان راهی شامل:کاروان سرا، آب انبار، چاپارخانه، گرمابه و مکان‎هایی جهت توقف زائران و مسافران در حاشیه خیابان شکل گرفت. ولی کاروانسرای دوره شاه عباس و چاپارخانه از بین رفته اند و آنچه اینک باقی است یک کاروان سرا و یک گرمابه است این باغ بعنوان بخش اول این مجموعه با مساحتی برابر ۱ هکتار، بصورت مربعی با ابعاد ۱۰۰* ۱۰۰ متر و با دو ساختمان قدیمی در موقعیت مرکزي آن، مهم ترين عنصر این مجموعه است. این باغ مطابق با شیب کوهپایه بینالود در سه سطح، با تفاوت ارتفاع ۵/ ۱ متر از یکدیگر شکل گرفته است. در هر سطح، دو کرت بزرگ با درختان کاج وجود داشته که در دوره‎های بعد درختان چنار، گردو، و توت جایگزین بسياري از درختان کاج شده است.

روزانه خانواده های زيادي به این مکان زیبا آمده تا در کنار زیارت از هوای مطبوع و دل پذیر آن لذت برده و روز خوشی را سپری کنند. شما هم درصورتی که قصد سفر به شهر نیشابور را دارید حتماً از این مکان تاریخی بازديد کنید.

بقعه قدمگاه:

بقعه قدمگاه، در مرکز باغ قرار دارد. در ضلع شرقی بقعه هم چهار طاقی کوچکی قرار دارد که از چشمه‎ حضرتی حفاظت می‎کند. دور تا دور بقعه با كاشیكاری معرق و قسمت های جدید تر با كاشی كاری هفت رنگ مزین است.

در داخل بقعه هم آیه هایی از سوره ی مبارک فتح و احادیثی از پیامبر در خصوص زیارت امام رضا ( ع) و نهایتا حدیث سلسلة الذهب كه از مفاخر نیشابور است آورده شده است. سقف و دیواره های داخلی بنا هم كه با نقاشی ها و زركوب های زیبا تزیین شده و به تازگی بر روی قسمتی از دیوار كه سنگ بنای قدمگاه در آن جا نصب شده ضریحی قرار داده اند و مردم از پشت ضریح به زیارت جای پای امام رضا( ع) میپردازند.

در داخل بقعه کتیبه زيبايي به خط ثلث جلی با آب طلا حاوی سوره مبارکه جمعه و هم احادیثی از پیامبر( ص) و امام جواد( ع) در فضیلت زیارت امام رضا (ع) نقش بسته است.

آداب زیارت قدمگاه:

براي قدمگاهها، چشم پوشی از جنبه های عمومی، آیینهای زیارتی و اداب و رسوم خاص درخور ملاحظه ای گزارش نشده است. باورمندان، جای پای موجود در قدمگاهها را می بوسند و به آن تبرک می جویند؛ در قدمگاه نماز و قرآن و دعا می خوانند؛ از جاي‌پا یا از اجزای طبيعي یا مصنوعي متصل به قدمگاه، چون آب چشمه و چاه یا درختان، حاجت و شفا می طلبند؛ گاه مردگان خود را در محوطه قدمگاه دفن می کنند؛ بر قدمگاه، درخت و کاروانسرا و زائرسرا و جز اینها نثار می کنند و خوراک های نذری بین زائران توزیع ميکنند.

مرتبط:

در سفر به نیشابور از چه جاهایی دیدن کنیم؟