مراسم حنابندان در روستای مهرگان پارسیان
مراسم عروسی در منطقه مهرگان شهرستان پارسیان نیز مانند سایر نقاط دارای آدابی است که از شرایط اقلیمی و جغرافیای آن سامان تأثیر گرفته است. در این گزارش به معرفی مراسم حنابندان در این منطقه می‌پردازیم.
حنا در لغت
حنا (حَ) (از عربی، اِ) حنا. و آن گیاهی است دارای برگ معروفی که بدان رنگ کنند.
مثل: دستش را در حنا گذاشت. فلانی حنایش دیگر رنگی ندارد.
حنا بستن؛ خضاب کردن با حنا و حنا گرفتن
«حنا (به انگلیسی Henna) گیاهی است از رده دو لبه‌ای‌های جداگلبرگ» که خود تیره مشخصی به نام «حنا» می‌سازد. این گیاه به‌صورت درختچه‌ای است که در شمال و مشرق آفریقا و شبه‌جزیره عربستان و ایران و هند کشت می‌شود. »
خواص حنا
حنا به گفته حکمای طب سنتی ایران گیاهی سرد و خشک و هم گرم و خشک است. این گیاه برای بیماری‌های سر و چشم و دهان نافع است. ضماد برگ آن با برگ گردو برای سردرد توصیه‌شده است. از گذشته‌های دور تا امروز حنا یکی از مهم‌ترین و قابل‌توجه‌ترین گیاهان زینتی و دارویی برای ما ایرانی‌ها بوده است. این گیاه حتی جایگاه خاصی در آداب‌ورسوم ما دارد.
پیشینه استفاده از حنا
«جویش و جستار در پیشینه و رویشگاه کشت و کار حنا سخت و دشوار است. شواهد چنین نشان می‌دهد که انسان‌های دوره نوسنگی (هزاره هفتم پیش از میلاد) در «کتل هیوک» از حنا برای رنگ کردن دست‌وپایشان به هنگام برگزاری آیین‌ها و مراسمی که وابسته به الهه باروری بوده استفاده می‌کردند. آشوریان، بابلیان، سومری‌ها، سامی‌ها، کنعانی‌ها و اوگاریت‌ها از نخستین مردمانی بودند که در روزگار باستان از حنا بهره می‌بردند. (عباسی دومشهری، ۱۳۸۶:۱۳۵-۱۳۴)
نخستین گواه مکتوبی که به گونه ویژه، کاربرد حنا را برای آذین دستان زنان و نوعروسان نشان می‌دهد افسانه «اوگاریت بعل و آنات» است که به ۲۱۰۰ سال پیش از میلاد بازمی‌گردد. گذشته از مناطق بسیار در خاورمیانه و آفریقا، در جنوب چین نیز از حنا در برگزاری مراسم و آیین‌های گوناگون استفاده می‌کردند.
به نظر می‌رسد که حنا گذاشتن کف و انگشتان دست و پاشنه عروس و داماد، قبل از عروسی، رسمی قدیمی باشد، اما منشأ و مفهوم نمادین آن مشخص نیست. شاید قدیمی‌ترین منبع موجود در متون ایرانی در مورد حناگذاری دسته‌ای عروس، اشعار رودکی باشد: «لاله میان کشت بخندد همی ز دور/ چون پنجه‌عروس به حنا شده خضیب»
حنابندان در ایران، بسته به مکان، با روش‌ها و جزییات بسیار متفاوتی حتی در خانواده‌های شهری ولی سنتی، به‌طور گسترده انجام می‌شود. سیاحان خارجی، اشارات اندکی به حنابندان در ایران، به‌ویژه برای دست و پای عروس کرده‌اند. به نوشته اولئاریوس، مقداری از حنای عروس را در جشن ازدواج بین مهمانان پخش می‌کنند.
ویلیام فرانکلین احتمالاً نخستین کسی است که درباره شب حنابندان، قبل از عروسی سخن گفته است. بنا برنوشته‌های او، داماد قبل از مراسم، مقدار زیادی حنا به خانه عروس می‌فرستد. همراهان عروس بعد از بازگشت از گرمابه عمومی، دست و پای عروس را حنا می‌گذارند و ابروها و پیشانی او را با سرمه رنگ می‌کنند. بعدازاین مراسم، باقیمانده حنا برای داماد فرستاده می‌شود.
مراسم حنابندان مهرگان
در منطقه مهرگان مراسم عروسی به‌طور رسمی طی سه شب انجام می‌شده است. شب اول «حنای دزدکی» و شب دوم «حنای فاشکی» و شب سوم «شب خانه‌دار شدن» نامیده می‌شده است. این مراسم را «داوات» یا «داوَت» و تماشا می‌نامند. «داوات» از دعوت گرفته‌شده و درواقع همان دعوت کردن است و «تماشا» نیز به معنی نظر کردن است.
مراسم روز اول
حنای دزدکی
روز اول عروسی، خانواده داماد با تعداد کمی از اقوام نزدیک به خانه عروس می‌روند و به‌طور پنهانی مقداری حنای آماده با خود می‌برند. چون زیاد شلوغ نبوده و تعداد حاضران هم کم بوده و حنا را نیز مخفیانه می‌برده‌اند به حنای دزدکی معروف شده است.
از این حنا به دست و پای عروس می‌زدند و مراسم دیگری انجام نمی‌شود.
مراسم روز دوم
حنای فاشکی
همان‌طور که از اسمش پیداست؛ یعنی خانواده داماد آشکارا با سایر فامیل و دوستان و سایر دعوت‌شدگان با شادی و پای‌کوبی حنای روز دوم را به خانه عروس می‌بردند. حنایی که از ظهر آماده‌شده را در کاسه‌ای می‌ریختند و آن را تزیین می‌کردند. کاسه را در سینی‌ای که با پارچه سبز پوشانده بودند؛ می‌گذاشتند و در کاسه چند شمع می‌گذاشتند، با شادی و گروه موسیقی که «لوتی» می‌نامیدند به‌طرف خانه عروس راه می‌افتادند. به خانه عروس که می‌رسیدند با استقبال خانواده عروس جمعیت که در هم ادغام می‌گشتند همراه با موسیقی به‌صورت گروهی، دایره‌وار «رقص دستمالی» انجام می‌شد.
خانواده داماد بعدازاینکه سینی حنا به خانه عروس تحویل می‌داد به نزد عروس می‌روند. نقل‌ونبات و سکه روی عروس می‌ریزند. عروس در حجله‌ای که صورتش پوشیده است و دوستانش در اطرافش در محل مخصوص که حجله‌ای ساده بارنگ سبز است؛ نشسته‌اند وزنان حنا را به سبکی ساده بدون نقش و نگار به دستی و پای او و دوستانش می‌زدند. مادر عروس از این حنایی که از خانه داماد آوردند بودند به‌عنوان تبرک به مردم می‌دهد و ترانه‌های مخصوص حنابندان خوانده می‌شود.
مراسم حنابندان داماد
مراسم حنابندان داماد در روز دوم عروسی یعنی عصر بعد از ناهار (همان ولیمه عروسی) برگزار می‌شود. خانواده داماد با کمک دوستان داماد و اقوام قالی به دیوار نصب می‌کنند و با زدن شاخه‌های درخت نخل به دو طرف آن و زدن جانماز روی قالی و چسباندن آینه و عکس پدر و برادر داماد، آن را تزیین می‌کنند. داماد و چند نفر از جوانان که دوست یا فامیل او هستند، زیر آن تزیینات می‌نشینند و پاهایشان را روی تنه درختی دراز می‌کنند و یک نفر مسئول حنا زدن به دست و پای داماد و سایرین که در کنار داماد نشسته‌اند؛ می‌شود و خانواده و فامیل‌های داماد، اطراف حجله جمع هستند مشغول کل زدن، دست زدن و خواندن ترانه هستند.
گروه موسیقی متشکل از یک نفر نی‌انبان زن و چند نفر تنبک‌زن است که بر شادی مجلس می‌افزایند و ترانه‌های زیر را می‌خوانند.
حنا بندوی دِما وَ حنابندویِ دِما
حنابندو کُنُم مُو وُ دودست رنگون کُنُم مو
حنا بندوی ولِ ما وَ حنا بندوی دِما
یه سایه‌سر باباش دودست رنگون کُنُم مُو
حنا بندوی ولِ (به معنای محبوب) وُ ما وُ حنا بندوی دِما
یا این ترانه:
داماد حنا می‌بنده به دست‌وپا می‌بنده
اگر حنا نباشِ دل به خدا می‌بنده
کاکای دوماد بیارید دوماد حنا می‌بنده به دست‌وپا می‌بنده
بابای دوماد بیارید دوماد حنا می‌بنده به دستی و پا می‌بنده
اگر حنا نباشِ دل به خدا می‌بنده
حنابندی ولِ منُ حنابندوی ولِ من
ازآنجایی‌که این شهرستان درگذشته از توابع لارستان بوده ترانه دوم از فرهنگ آن سامان (استان فارس) تأثیر پذیرفته است.
و ده‌ها ترانه‌های دیگر که مخصوص مراسم حنابندان است و در آن مراسم خوانده می‌شود.
با ورود تکنولوژی و روی کار آمدن دستگاه‌های پخش و ضبط موسیقی، خواندن ترانه‌ها هم کمرنگ شد تا جایی که دیگر امروزه این ترانه‌ها به فراموشی سپرده‌شده و به‌ندرت خوانده می‌شود.
نگاهی به برگزاری مراسم حنابندان در برخی شهرستان‌های هرمزگان
در شهرستان میناب مراسم حنابندان «یکی دو شب قبل از عروسی در سه نوبت به دست و پای عروس و داماد بسته می‌شود. به حنای شب اول حنیر دزدی می‌گویند چراکه در این شب به‌جز فامیل‌های نزدیک عروس و داماد کس دیگری را دعوت نمی‌کنند و این حنا را خانواده عروس برای عروس خانواده داماد برای داماد می‌بندند.»
حنای دست و پای داماد به‌صورت ساده است. اما حنای دست و پای عروس را به‌صورت نقش و نگار می‌بندند و اعتقاداتی دارند که حنای این شب را به کسی نمی‌دادند و آن را در آب روان می‌ریختند. زیرا اعتقاد داشتند اگر زن‌وشوهری که اختلاف دارند از این حنا استفاده کنند، باعث اختلاف عروس و داماد در آینده می‌شود.
حنای شب دوم را که به آن لقب حنای راستی یا فاش داده‌اند تمام دعوت‌شدگان و فامیل، دوستان و آشنایان حضور دارند و به همین علت به حنای راستی معروف است.
در منطقه میناب گاهی وقت به علت خوش‌یمن نبودن حنا در شب، بر اساس فرمایش امام‌جمعه‌شان، حنا را در روزبه خانه عروس یا داماد می‌برند. حنا را با ساز و شادی به خانه عروس یا داماد می‌برند و در آنجا به دست و چای عروس و داماد می‌گذارند. البته به دست و پای داماد به‌صورت ساده و دست و پای عروس به‌صورت نقش و نگار شده می‌بندند. و این ترانه‌ها را می‌خوانند:
«امشب حنابندان شن/ خویشان همه حیران شن»
(امشب حنابندان عروس و داماد است و تمام خویشاوندان آن‌ها حیرانشان هستند.)
و یا این ترانه:
«شاه‌داماد نازنین چون گل نشسته بر زمین / بر کد (قد) آل محمد مادرش خیرش ببین
ما ببین چون راه اریت ستاره هم همراه اریت/ کرص (قرص) روی شاه‌داماد شغلِ در بغداد اریت
در شهرستان سیریک مراسم حنابندان مانند شهرستان میناب برگزار می‌شود اما چیزی به اسم حنای دزدی و فاشی ندارند.
در شهرستان حاجی‌آباد رسم حنابندان به این صورت است که اگر در سه شب جشن به طول انجامید، حنابندان شب اول و دوم را «حنای فاش» و شب سوم را «حنای دزد» می‌گفتند. در این شهرستان نام‌گذاری شب‌ها با سایر شهرستان‌هایی که بررسی شد؛ جابه‌جاشده است.
شب اول خانواده داماد یک ظرف حنا را با بادام رنگی تزیین کرده و در کنارش یک ظرف آب و گل مورت و یک ظرف پر از سکه قرار می‌دهند و آن را به خانه عروس می‌فرستند. در خانه عروس، کاسه حنا را با حرکات موزون بین افراد تقسیم می‌کنند.
نتیجه
هنوز در بعضی استان‌ها پاره‌ای از سنت‌های برگزاری مراسم عروسی حفظ‌شده است. هرچند که در برخی جاها سنت‌های عروسی کمرنگ شده و یا بعضاً رو به فراموشی رفته است. استان هرمزگان با توجه به دارا بودن قومیت‌های مختلف، فرهنگ عامیانه آن متنوع است و آداب و آیین‌هایی گوناگونی در برپایی جشن‌ها، اعیاد و … دارند.
مراسم عروسی در این استان دارای آداب خاصی است که بعضی از آن‌ها مختص به این استان است. در این استان مراسم حنابندان در بعضی از مناطق حفظ‌شده است، اما این مراسم مانند گذشته برگزار نمی‌شود.
بردن حنا از طرف خانواده داماد در مهرگان فقط حالت نمادی دارد. از آن حنا عملاً استفاده نمی‌شود و امروزه عروس قبل از مراسم عروسی دستان خود را نقش و نگار می‌کند و برخی هم این کار را بعد از مراسم عروسی انجام می‌دهند. اما مراسم حنابندان داماد صورت خود را حفظ کرده است.
* گزارش از اسدالله نوروزی، عضور هیات علمی دانشگاه هرمزگان
منبع: میراث آریا