در حدود سیصد سال پیش و در زمان سلطنت شاه عباس صفوی بر ایران، عده‌ای از مسیحیان حاشیه رود ارس و منطقه جلفا (در آذربایجان شرقی امروزی) برای فرار از نسل کشی ای که بر علیه مسیحیان منطقه در حال انجام بود، به پایتخت ایران پناه آوردند. در اصفهان از این گروه به خوبی استقبال شد و آنها در حاشیه جنوبی زاینده رود و در کنار محله سیچان اقامت گزیدند و جلفای خود را در اصفهان بنا کردند.
تاریخ‌نگار ارمنی آراکل داوریژتسی درباره اتفاقات آن دوره می‌نوسید: «پس از خروج از ایروان، شاه عباس دستور داد سپاهیانش عقب‌نشینی کنند و تمامی شهرها و روستاهای سر راهشان را تا مرزهای ایران ویران سازند تا به این ترتیب مانع از تعقیب سریع سپاهیان عثمانی شوند. آنها به هر شهر و روستایی که می‌رسیدند خانه‌ها را ویران می‌کردند، مزارع را آتش می‌زدند، دام‌ها را هلاک می‌ساختند و ساکنان آنجا را وادار به ترک خانه هایشان می‌کردند و آنان را کوچ می‌دادند. هر کس در مقابلشان ایستادگی می‌کرد و حاضر به رفتن نمی‌شد یا اینکه توان رفتن نداشت محکوم به مرگ بود. بدین ترتیب، سپاهیان شاه عباس اکثر شهرها و روستاهای ارمنی‌نشین واقع در دشت آرارات را ویران کردند و سکنهٔ آن مناطق را به مقصد ایران با خود همراه ساختند.»
جلفا را می‌توانیم منحصر به فرد ترین محله اصفهان بدانیم، محله‌ای که با کلیساها و معماری خیره کننده در میان گنبدهای فیروزه‌ای نصف جهان می‌درخشد. محله جلفا پناه‌گاهی برای بسیاری از افراد بوده است، ملک الشعرای بهار در زمان تبعید به اصفهان درباره آن اینگونه سروده ” ببر از وفا کنار جلفا / به گل چهرگان سلام ما را”. همچنین در زمان جنگ جهانی دوم عده‌ای از لهستانی‌های آواره شده، به اصفهان پناه آوردند و در محله جلفا اقامت گزیدند. آنها تا زمان بازگشت آرامش به لهستان در کنار مردمان جلفای اصفهان زندگی کردند.
بعد از حدود سیصد سال از شکل گیری این محله، جلفا همچنان محله‌ای متفاوت و با حال و هوای خاص در اصفهان است. محله‌ای که همچنان ارامنه در آن سکنا دارند و به امرار معاش می‌پردازند. جلفا همچنان یکی از متفاوت‌ترین محله‌های اصفهان است و این ویژگی را در شب‌های کریسمس که ساکنان آن تا نزدیکی صبخ به جشن می‌پردازند، به خوبی می‌توان حس کرد. بهار در بیت آخر تصیف اصفهان اینگونه می‌سراید “ای بت اصفهان، زان شراب جلفا ساغری در ده ما را / ما غریبیم ای مه بر غریبان رحمی کن خدا را”
جلفای قدیم، در واقع شهرکی جدا از اصفهان بوده و حتی در گذشته ی دور، فاصله‌ای بین این محل تا اصفهان نیز وجود داشته، اما با گذر زمان جلفا بخشی از اصفهان شد و اکنون در مرکز این شهر و حاشیه جنوبی زاینده رود قرار گرفته است. میدان جلفا در خیابان نظر شرقی نقطه آغاز این محله است و جلفا به سمت غرب تا محله تبریزی‌ها و سنگتراشها در خاقانی امتداد پیدا می‌کند. در ادامه نگاهی داریم به برخی از مهمترین جاذبه‌های گردشگری جلفا:
کلیسای وانک
آمنا پرکیچ مقدس یا کلیسای جامع مسیحیان وانک که در زمان شاه عباس دوم در اصفهان ساخته شد و همچنان پایگاه اصلی مسیحیان اصفهان محسوب می‌شود. در زمان مهاجرت مسیحیان به اصفهان و ایجاد محله ارمنی نشین جلفا که همزمان با جنگ‌های ایران و عثمانی بود، ۱۳ کلیسا در جلفا ساخته شد که وانک اولین آنها بود؛ کلیسای وانک در واقع نخستین مکان مذهبی ساخته شده برای مسیحیان در اصفهان است.
ارامنه‌ای که در جلفا اقامت گزیدند کلیسای وانک را نظیر آن کلیسایی که در جوغا داشتند ساختند و همان نام را برای این بنای نوساز انتخاب کردند. پس از اتمام ساخت کلیسا دو کتیبه در سر آن نصب شد که در یکی از آنها نوشته شده “کلیسای وانک آمنا پرگیچ در سال ۱۶۵۵ میلادی در زمان پادشاهی شاه عباس دوم و جاثلیقی «فیلیپوس» و پیشوائی خلیفه «داوید» و به یاری مردم خیر جلفا شروع شد و در سال ۱۶۶۴ میلادی به پایان رسید. ثواب عباداتی که در این کلیسا انجام می‌شود نصیب آنهایی که در قید حیاتند یا در گذشته‌اند، شود.»
کلیسا در زمینی به وسعت حدود هشت هزار متر مربع ساخته شد که سه هزار متر مربع آن صرف بنا کردن ساختمان شد و بقیه نیز باغ و فضای سبز وانک است. در بالای سردر ورودی کلیسا برج ناقوسی وجود دارد که ارتفاع آن به سه طبقه می‌رسد، در طبقه دوم این برج ساعتی به وزن سیصد کیلوگرم قرار گرفته که از چهار طرف به چهار صفحه ساعت وصل است. در کتیبه‌ای به این ساعت اشاره شده “این برج و ساعت آن را «ماردیروس گوورگ هوردانانیان » در سال ۱۹۳۱ میلادی به یاد بود برادر مرحومش که در سال ۱۹۲۴ میلادی فوت کرده ساخته و هدیه کرده است. “
تا آن زمان بیشتر کلیساهای ارمنی با سنگ ساخته می‌شده است اما کلیسای وانک با خشت و گل خام و آجر بنا شد. دیوار داخلی کلیسا نیز با کچ پوشیده شده و بر روی آن با طرح‌ها و نقش‌های زیبایی تزئیین شده است. همچنین گنبد کلیساهای کهن ارمنی به صورت مخروطی بود، اما گنبد کلیسای وانک به سبک گنبدهای مساجد عصر صفوی ساخته شد. این کلیسا دو گنبد دارد یکی در قسمتی که عامه مردم برای دعا حاضر می‌شوند و دیگری در زیر محراب مقدس کلیسا که روحانیون و مقامات عالی رتبه مذهبی قرار می‌گیرند.
شاید مشهورترین و زیباترین قسمت وانک نقاشیها و طلاکاریهای بخش داخلی کلیسا باشد، تمام دیوارها، طاق نماها، طوق گنبد، داخل گنبد و تمام زاویه‌های کلیسا با نقاشی رنگ و روغن پوشیده شده است. تمام این نقاشی‌های خیره کننده بر گرفته از داستان‌های کتاب مقدس انجیل هستند. تمام هزینه نقاشی‌های کلیسا را فردی ارمنی تقبل کرده و از اساتیدی مانند خلیفه “هوانس مرکوز” و کشیش “استپانوس” و استاد “میناس” می‌توان نام برد.
کلیسای وانک بخش‌های دیگری مثل چاپخانه، کتابخانه و موزه نیز در خود جای داده است. در هر کدام از این بخش‌ها آثار ارزشمندی وجود دارد، از کتاب‌هایی که ارامنه در زمان مهاجرت با خود آوردند تا لوازم ابتدایی صنعت چاپ در روزگاران قدیم.
کلیسای بیت‌اللحم
در خیابان نظر میانی و در کنار میدان جلفا، کلیسای دیگری در عصر صفوی بنا شد، کلیسای بیت اللحم (بیت لِحِم) در ۱۶۲۸ میلادی و به همت یک بازرگان بنا شده است. بر اساس روایات، خواجه پطرس ولیجانیان از بازرگانان مشهور عصر صفوی، کلیسای بیت اللحم را به دلیل شلوغی بیش از اندازه دو کلیسای مریم و هاکوپ، در همسایگی این دو ساخت. به گفته “ساروتقی” دارایی ارامنه ساکن در جلفا از شاهان صفوی بیشتر بوده، از او نقل شده “اگر سرمایهٔ خواجه‌پطرس را به سکه‌های نقره تبدیل کنیم و آنها را در گونی‌های کتانی بگذاریم و در ۲۱ دهانهٔ پل خواجو قرار دهیم قادرند گذر آب را بر زاینده رود ببندند. “
معماری کلیسای بیت اللحم از بیرون بسیار ساده به نظر می‌رسد و هیچ تزئین خارجی ندارد، اما معماری درون بنا خیره کننده است. گنبد کلیسا درست در مرکز ساختمان آن و با ارتفاعی حدود ۲۵ متر قرار گرفته. در این کلیسا نیز مانند کلیسای وانک، تمام زاویه‌ها و بخش‌های داخلی کلیسا با نقاشی و طلاکاری پوشیده شده است. مانند کلیسای وانک نیز در این کلیسا نقاشیها مضامینی دینی دارند و روایتی تصویری از داستان‌های انجیل را بیان می‌کنند.
کلیسا در دو طبقه ساخته شده است. طبقه دوم مخصوص بانوان است. در بخش میانی طبقه دوم، تالاری مربع شکل قرار دارد که برگرفته از مدل کلاسیک تالار گنبددار ارمنی است. گنبد کلیسا، گنبدی دوپوش است که با طلاکاری و کتیبه‌هایی با تاریخ‌های مختلف از افرادی خیر که برای کلیسا کار انجام داده‌اند. در بیرون از ساختمان اصلی کلیسا قبر خواجه پطرس و تنی چند از افراد خانواده او نیز قرار دارد.
مدرسه فرانسوی‌ها
مدرسه فرانسوی ها در محله سنگتراشها در سال ۱۲۸۱ شمسی و در زمان حکومت قاجار، به عنوان شعبه دوم مدرسه “ستاره صبح” که توسط مسیحیان مذهبی کاتولیک فرانسه با ریاست “پردوموت” در خیابان چهارباغ دایر شده بود، تأسیس شد. این بنا معماری کاملا فرانسوی دارد اما برخی از رگه‌های معماری ایرانی را می‌توان در آن دید. این محل که طی سال‌های سال به عنوان مدرسه و حتی خوابگاه در اختیار مسحیان کاتولیک قرار داشت، از سال ۱۳۸۸ در اختیار دانشگاه هنر اصفهان قرار گرفت و به عنوان دانشکده هنرهای تجسمی این دانشگاه مشغول به کار است.
در زمان جنگ جهانی اول پناهندگان لهستانی که به اصفهان پناه آورده بودند در جلفا ساکن شدند. یکی از مهمترین محل‌هایی که این خانواده‌ها در آنجا اقامت کردند و حتی فرزندان آنها در این محل به تحصیل مشغول شدند، مدرسه فرانسوی‌ها بود. این مدرسه درست در پشت کلیسای کاتولیک‌های اصفهان در خیابان سنگتراشها قرار دارد و یکی از جالب توجه‌ترین جاذبه‌های جلفا است.
جلفا مانند یک موزه است و قدم زدن در آن تداعی گر قدم زدن در میان محلات ارمنستان و جلفای بزرگ در کنار رود ارس است. علاوه بر تمام موارد گفته شده، محله جلفا دارای جاذبه‌های دیگری چون خانه مارتاپیترز، چهارسوق، کلیسای مریم مقدس، کلیسا گیورگ، موزه موسیقی و … نیز است.
منبع:ایمنا
