گنبد علویان در چهارباغ علویان در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد. این اثر یکی از شاهکارهای معماری و گچبری بعد از اسلام در همدان است و طی شماره‌‌ی ۹۴ در تاریخ ۱۳۱۰/۱۰/۱۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده ‌است.این بنا در میان نمونه‌های به‌ جا‌ مانده‌ی معماری دوره اسلامی بی‌نظیر و از نمونه‌های منحصر به‌ فرد معماری ایران‌زمین است که در شهر زیبای همدان قرار گرفته است.

گنبد علویان، میراث‌دار پیشینه‌ی اعتقادی اهالی این دیار و همواره مورد توجه محققان بوده است.

بنای گنبد علویان که تا چندی قبل در محدوده‌ی دبستانی کوچک در بافت قدیمی شهر قرار گرفته بود و فرصتی برای شناساندن معماری منحصر‌ به‌ فرد خود نداشت، اکنون پس از آزاد کردن بافت پیرامون و تجهیز محدوده‌ی آن در وضعیت مناسب‌تری قرار گرفته و به دلیل معماری ویژه و تزیینات بسیار پیچیده‌ی گچی آن، درخور معرفی است.

موقعیت مکانی

گنبد علویان در چهار باغ علویان در نزدیکی میدان امامزاده عبدالله شهر همدان قرار دارد. این گنبد از سمت شمال در خیابانی که میدان عین‌القضات را به میدان امامزاده عبدالله وصل می‌کند، قرار گرفته و ازسمت جنوب با خیابان باباطاهر و از شرق با خیابان اکباتان محصور شده است.

تاریخچه

براساس شناسنامه‌ی فنی بنا، این گنبد یکی از یادگارهای متعلق به اواخر دوره‌ی سلجوقیان در قرن ششم هجری است که توسط خاندان علویان ابتدا به عنوان مسجد، احداث و در دوره‌های بعد، با ایجاد سردابی در زیرزمین به مقبره‌ی آن خاندان تبدیل شده ‌است. خاقانی به کنایه از آن به عنوان گنبد سبز یاد کرده است و فرهنگ عامیانه‌ی مردم استان همدان نیز بر این امر دلالت دارد که می‌گوید:

دلا دوشم دلا دوشم دلا دوش به حق گنبد سبز سیه پوش

علت نامگذاری این بنا به گنبد علویان این است که این بنا در گذشته‌های دور دارای گنبد بوده، گر چه در اثر گذشت زمان، گنبد آن فرو ریخته است. از سوی دیگر، علاقه‌ی شدید مردم به سادات و دوستداران حضرت علی (ع) و مدفون بودن دو تن از خاندان علویان در این بنا، موجب شده که آن را به این نام بخوانند.

گنبد علویان به اعتبار تحقیقات باستان‌شناسان، بنایی مغولی یا به عبارتی سلجوقی تکامل‌یافته است.

این گنبد به دلایل متعدد از جمله ویژگی‌های منحصر به‌ فرد کالبدی و ظرافت و تزیینات استثنایی آن، همواره مورد توجه ویژه‌ی محققان قرار داشته است.

نقشه‌ی بنا، چهارضلعی و گوشه‌های آن دارای لبه‌های ستاره‌ای‌شکل است. دیوارهای این مقبره تا خط آغاز گنبد، باقی مانده ولی خود گنبد فرو ریخته و از بین رفته است.

اداره‌ی کل باستان‌شناسی در سال ۱۳۱۷ به تعمیر و مرمت این بنا اقدام کرده و پوششی از چوب و شیروانی برای آن ترتیب داده است.

این مقبره که با آجر ساخته شده، از سطح زمین بالاتر است و مانند سایر مقبره‌های چهار‌ضلعی مشابه، روی یک سکو قرار دارد. این سکو در واقع طبقه‌ی زیرین مقبره است. جلوی درب ورودی این مقبره، ۹ پله‌ی سنگی دیده می‌شود‌.

امروزه سازمان میراث فرهنگی، دور این بنا را حصارکشی کرده و از آن حفظ و نگهداری می‌کند. در طی سالیان متمادی، این بنا چندین بار مرمت شده است.

این اثر یکی از شاهکارهای معماری و گچبری بعد از اسلام در همدان است و طی شماره‌ی ۹۴ در تاریخ ۱۵/۱۰/۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

معماری

گنبد علویان از لحاظ هنر گچبری و آجرکاری از آثار ارزشمند و کم‌نظیر سده‌های میانی دوره‌ی اسلامی (سده‌های ۶ و ۷هجری) است. شکل ظاهری آن شبیه گنبد سرخ مراغه است که در سال ۵۴۲ هجری قمری ساخته شده و ابعاد داخلی آن (۸متر در ۸متر) و تزیینات غنی و متراکم و در عین حال رازآمیز و چشم‌نواز درون بنا تا حدودی مشابه بنای گنبد حیدریه قزوین است که از بناهای اوایل قرن ۶ هجری قمری به شمار می‌رود. بنابراین گنبد علویان همدان را هم باید از آثار معماری آرامگاهی این دوران به شمار آورد.

بنا، به صورت مکعبی چهارضلعی در ابعاد ۸/۱۲ در ۵/۱۲ متر و ارتفاع ۵/۱۱ متر ساخته شده و ۴ جرز ستون‌مانند به ارتفاع ۵/۹ متر با قطری قریب به ۲ متر و شبیه برج‌هایی در ۴ گوشه‌، آن را در میان گرفته‌اند. هر یک از برج‌ها دارای ۵ طاق‌نمای فرو رفته‌ی مثلثی به ارتفاع ۸ متر و عرض ۱ متر و عمق ۵/. متر است که از حیث مقطع، جرزها را به صورت نیمی از یک ستاره هشت‌پر درآورده است.

در قسمت شمالی بنا، طاقنمایی جناغی به ارتفاع ۱۰ متر و عرض حدود ۵/۵ متر دیده می‌شود. درون آن قابی مستطیل شکل به ارتفاع ۶۰/۵ و عرض ۹۰/۳ به صورت برجسته قرار دارد. ورودی رفیع بنا در هیبت طاقی جناغی به عرض ۶/۱ و ارتفاع ۴۰/۳ متر جلوه‌ای ویژه به آن داده است.

بر فراز ورودی و درون کادر مستطیل شکل، گچبری‌های برجسته‌ی لانه‌ زنبوری شامل گل و بوته‌های در هم پیچیده به شکل زیبایی خودنمایی می‌کند. بر حاشیه خارجی کادر نیز کتیبه‌ای گچ‌بری شده مشتمل بر آیاتی از قرآن مجید به خط کوفی مشاهده می‌شود. پیشانی طاق‌نما را نیز گچ‌بری مثلثی و ستاره‌ای شکلی به صورتی بدیع تزیین کرده است.

حد فاصل طاق‌نما و برج‌های پیرامونی را دو سطح مستطیل شکل هم‌ارتفاع با کل بنا و به عرض ۸۰ سانتیمتر پوشیده از تزیینات گچبری و نیز دو سطح نیم‌دایره که با آجرهای راسته و خفته تزیین شده‌اند، زینت می‌بخشند. اضلاع غربی و شرقی ساختمان هر کدام دارای دو طاق‌نما به ارتفاع ۵/۸ و عرض ۴ متر است که درون آنها با برجسته‌کاری‌های آجری مشتمل بر طرح‌های تودرتوی لوزی‌شکل، تزیین شده است.

بر فراز طاق‌نما‌ها و قسمت‌های انتهایی برج‌ها، بقایایی از کتیبه‌ای آجری و برجسته به خط کوفی مشتمل بر آیات نخستین سوره‌ی دهر، دیده می‌شود .

سطح شبستان ورودی بنا در مقایسه با زمین‌های اطراف و دیوارهای خارجی آن در ارتفاعی معادل ۲/۱ متر واقع شده و در حال حاضر ۷ پله ارتباط بیرون و داخل بنا را میسر می‌کند.

در هر کنج بنا دو طاقچه‌ی رفیع و نیز دو طاق‌نما در اضلاع غربی −شرقی پوشیده از طرح‌های انبوه و بسیار زیبای گچبری دیده می‌شود‌. محراب گنبد نیز که در ضلع جنوبی واقع شده با تزیینات بدیع گچبری بر غنای این اثر افزوده است. معدود نورگیرهای مرتفع و مجاور سقف، روشنایی مناسبی به محوطه‌ی داخل بنا می‌دهند.

راه‌پله‌های کم‌عرض از درون برج شمال شرقی دسترسی به سقف و نیز راه پله‌ای که به صورت غیر متعارف درون محراب ایجاد شده، راه‌یابی به سرداب اشکوب زیرین را میسر می‌کند. سرداب کوچک، مدفن دو تن از بزرگان خاندان علویان است. فضای داخلی آن از ۶ حجره با طاق‌نمای جناغی تشکیل شده و قبرها به شکل حجم‌های مکعب‌مستطیل‌شکل پوشیده از آجرهای لعاب‌دار فیروزه‌ای در مرکز آن قرار گرفته‌اند.

شهر همدان به عنوان یکی از قدیمی‌ترین سرزمین‌های ایران با ساختار شهری معین و تعریف شده، علاوه بر اینکه نشان از تاریخی کهن دارد، بناها و اماکن دیدنی بسیاری را در تمامی دوره‌های تاریخی در دل خود دارد که یکی از این بناها گنبد علویان بوده که به آن اشاره شد.

مرتبط:از سد اکباتان در همدان دیدن کنید