یزد از سرزمین‌های کهن و تاریخی ایران زمین است. ساخت یزد را به یزدگرد اول ساسانی نسبت می‌دهند. در واقع یزد اولین شهر خشتی دنیا است. بعضی نیز آن را دومین شهر تاریخی جهان بعد از ونیز ایتالیا دانسته­ اند.

آثار و بناهای تاریخی یزد را برای بررسی بهتر می­توان به صورت زیر دسته ­بندی کرد:

بازارهای تاریخی:

بیشتر این بازارها به دوره­ ی قاجار، افشاریه و زندیه برمی­ گردند. نمونه ­هایی از بازارهای تاریخی و قدیمی یزد عبارت است از:

• بازار خان
• بازار زرگری
• بازار کاشی‌گری
• بازار چیت سازی
• بازار مسگری
• باغ‌های تاریخی یزد

شاید بسیاری از افراد وجود باغ­ های متعدد را در یزد به­ عنوان شهری کویری و خشک عجیب بدانند؛ اما شهر یزد باغ­های زیبایی دارد که تاریخی هستند. برای مثال:

• باغ امید سالار
• باغ دولت‌آباد
• باغ عبدالرحیم خان
• باغ مشیر
• بادگیرها

حتماً شما هم شنیده ­اید که نام «شهر بادگیرها» را به یزد نسبت می­دهند. شهر م یزد بیشترین تعداد بادگیر را در ایران دارد. در گذشته بالای بیشتر خانه ­­ها، بادگیری وجود داشت که گرمای سوزان یزد را به هوایی خنک و مطبوع تبدیل می­ کردند. یکی از این بادگیرها، «بادگیر باغ دولت آباد» نام دارد که بلندترین بادگیر دنیا محسوب می­شود و شهرت جهانی دارد.

 بادگیر باغ دولت آباد یزد

 بادگیر باغ دولت آباد یزد در شمار زیباترین بادگیرهای دوره زندیه و قاجاریه با قدمتی ۲۷۰ ساله به عنوان بلندترین بادگیر جهان به حساب می آید. این بادگیر که نمونه ای از معماری دوره زندیه را داراست در سال ۱۱۶۰ هـ.ق توسط محمدتقی خان بافقی مشهور به خان بزرگ سرسلسله خوانین یزد ساخته شد.

این بادگیر ارتفاعی به طول ۳۳ متر و ۸۰ سانتی متر دارد و از خصوصیات بارزش هشت ضلعی بودن آن است که باعث می شود باد در هر جهت به راحتی و به سرعت به قسمت زیرین آن هدایت شود و پس از برخورد به سطح آب حوضچه زیر بادگیر، هوای خنکی در داخل آن ایجاد کند.

در کنار این بادگیر باغی شامل سه عمارت هشتی و سردر و تالار آینه نیز موجود است که بهشت آیین خوانده می شود و دارای نقوش اسلیمی است. این باغ مدتها محل اقامت کریم خان زند در یزد بود و از نظر طراحی در شمار زیباترین باغ های دوره زندیه و قاجاریه محسوب می شود.

میدان­ها و لردهای تاریخی

• میدان خان
• میدان قلعه
• میدان امیرچقماق
• میدان وقت و ساعت
• لَـرد آسیاب
• لَـرد تازیان
• لَـرد خواجه خضر
• لَـرد مشیر

مساجد تاریخی معروف

علاوه بر مواردی که در زیر می ­آید، در سطح شهر یزد بیش از ۳۰ مسجد تاریخی دیگر یافت می­شود که به عنوان مساجد محلات استفاده می­شوند.

• مسجد جامع یزد
• مسجد امیرچقماق
• مسجد شاه طهماسب
• مسجد میر خضر شاه چهار منار
• مسجد شاه یحیی (قلعه کهنه)

محلات تاریخی

یزد به بافت شهری تاریخی و سنتی خود نیز مشهور است. عکاسان زیادی به تصویربرداری از این بافت تاریخی پرداخته­ اند. در مجموع ۷۷ محله از مجموعه محلات شهر یزد که در محدوده­ ی بافت تاریخی یا در حریم آن هستند، در سال ۱۳۸۴ تحت عنوان «بافت تاریخی یزد» به ثبت آثار ملی رسیده‌اند. مهم‌ترین محله­ ی باستانی یزد، چهارمنار است.

آتشکده شهر یزد

بنای فعلی این مجموعه در سال ۱۳۱۳ خورشیدی با همت زرتشتیان یزد و پارسیان هندوستان، بنا گردیده است. ساختمان آتشکده با الهام از معماری زیبای هخامنشیان ساخته شده است، به این صورت که در مرکز حیاطی بزرگ قرار گرفته است و به اندازه چند پله از سطح زمین فاصله دارد. بر سر در ورودی این عمارت نقش فروهر قرار گرفته و نمایان است. اهمیت و جذابیت این آتشکده به دلیل قدمت آنشی است که در آن روشن است و ۱۵۲۰ سال است که خاموش نشده است. این آتش درون مجری برنجی و در اتاقی در میان ساختمان و در بالای چند پله، به دور از باد و باران و خورشید نگهداری می‌شود.

باغ دولت آباد یزد

محمد تقی خان مشهور به خان بزرگ که در راس سلسله خان‌های یزد در زمان زندیه بود، ابتدا قناتی به نام دولت آباد به وجود آورد، پس از آن عمارت باغ دولت آباد را در انتهای آن احداث کرد. این عمارت محا اقامت این حاکم بود. این بنا مجموعه ای از چندین عمارت کوچکتر به نام های: هشتی و بادگیر، بهش آیین، تالار آیینه، سر در اصلی و سر در جنوبی است. فضای سبز و محوطه‌ی  این باغ نیز بسیار زیبا و دیدنی است که شامل درخت‌های، کاج، سرو، گل محمدی، درختان میوه‌ی انار و انگور و … می‌باشد. بارزترین ویژگی این بنا بادگیر ۳۳.۸ متری است که عنوان بلندترین بادگیر جهان را به خود اختصاص داده است.

مدرسه‌ی ضیائیه معروف به زندان اسکندر

مدرسه ضیائیه معروف به زندان اسکندر از آثار «مولانا ضیاء‌الدین حسین رضی» است که در سال ۶۲۱ قمری آن را بنا نهاده است و ساخت این بنا به دست پسران وی تا سال ۷۰۵ قمری به طول انجامید. شبستان این مدرسه دارای محراب است و در اطراف آن رواق‌هایی ساخته اند. گنبد خشتی این بنا با تزیینات گچبری و نقاشی آبرنگ، نمومه‌ای از معماری دوره مغول است.

آب انبار شش بادگیری

آب انباری شش بادگیری و قدیمی در محله تل می‌باشد. این بنا دارای دو ورودی شمالی و جنوبی است و یک مخزن با گنبد تخم مرغی شکل دارد. این آب انبار دارای ۵۵ پله است که بین پله ۲۵ و ۲۶ آن یک هشتی با سنگ فرش آجری قرار دارد.

خانه‌ی لاری‌ها

قدمت این بنا متعلق به دوره قاجار می‌باشد و در محله فهادان شهر یزد واقع شده است. ساختمان این بنا نمایانگر یک بنای اعیانی زمان خود است که شامل خانه‌ای با دو بخش اندرونی و بیرونی می‌باشد، علاوه بر آن یک حیاط در مرکز که قسمت شمالی آن را در تابستان و قسمت جنوبی را در زمستان استفاده می‌کردند که این قسمت نیز باز خود دارای تالار و بادگیر است. از ضلع شرقی که شمال اتاق آیینه، مطبخ، سرداب و سایر فضاها است به عنوان پاییزه و از ضلع غربی به عنوان بهار خواب استفاده می شود. این خانه اکنون موزه اسناد و مدارک است.

نارین قلعه

این بنا در بین مردم به نام نارنج قلعه شناخته می‌شود که از معروف‌ترین آثار تاریخی پیش از اسلام شهر یزد به شمار می‌رود. این دژ قدیمی بر فراز تپه‌ای مشرف به میبد بنا شده که جنس آن از خشت و گل است و بطور مطبق طراحی شده است.

قبه دوازده امام

این قبه قدیمی‌ترین بنای به جا مانده در محله فهادان است که جنس آن از آجر و سبک آن مربوط به عصر سلجوقی است. این بنا شامل یک تک گنبد به صورت چهارضلعی است که به هشت ضلعی تبدیل می‌شود و یک گنبد بر آن قرار دارد. سقف این گنبد از داخل کاشی کاری شده است و داخل بنا دارای نقوش گچبری و طرح‌های رنگی است. محرابی که در این بنا قرار دارد نشان از وجود مسجدی است که در قرن دوم و سوم قمری بنا شده است.

مجموعه امیر چقماق

این بنا از امیر جلال‌الدین چقماق شامی در دوره تیموریان که از طرف شاهرخ به حاکمیت وقت منصوب شده بود به یادگار مانده است. وی همراه با همسرش، فاطمه خاتون در این مکان میدان‌گاهی و اطراف آن آب انبار، خانقاه، مدرسه، کاروانسرا، چاه آب، بازار و از همه مهمتر مسجد امیر چقماق را بنا نهاده است. محراب این مسجد از سنگ مرمر ساخته شده است.

چکچکو (پیر سبز چک چک)

این محل در ۴۸ کیلومتری شهر یزد در کوه های میان اردکان و انجیره واقع شده است. این محل جز معتقدات زرتشتیان است و برای انجام امور مذهبی همه سال در تاریخی خاص به آنجا می روند و در اقامتگاه‌هایی که برای آنان بنا شده است میمانند. زرتشتیان هرساله از ۲۴ تا ۲۸ خردادماه برای زیارت و نزورات به آنجا می روند.

یخچال خشتی میبد

قدمت این یخچال به بیش از دوره قاجار می‌رسد و از معدود یخچال‌های به جا مانده در استان است. این بنا از خشت و گل ساخته شده است. بخش‌های اصلی این بنا عبارتند از: دیوارهای سایه‌انداز، حوض یخبند، مخزن یخچال و گنبد.

کاروانسرای شاه عباسی میبد

این بنا به سبک صفوی و به شیوه‌ی چهار ایوانی و با آجر ساخته شده است. ورودی این حیاط مرکزی یک حوض خانه با فضای سرپوشیده است.

باغ علی نقی خان تفت

این باغ بطور دقیق در سرآب دورقم تفت واقع شده است. این باغ دارای یک عمارت در وسط باغ می‌باشد. اتاق‌های این باغ بطور تو در تو به همراه حوض و حمام می‌باشد. قدمت این بنا به زمان فتحعلی شاه قاجار برمی‌گردد.

ابرکوه

ابرکوه در غرب استان یزد و در ۳۰ کیلومتری استان فارس واقع شده است. اقلیم این منطقه کاملا کویری بوده و به همین دلیل اطراف آن خالی از آبادی و قریه می‌باشد. از جاذبه‌های معروف این شهرستان، سرو ابرکوه را می‌توان نام برد. این درخت عنوان دومین درخت کهن جهان را به خود اختصاص داده است. محیط تنه این درخت در روی زمین یازده و نیم متر است و بلندای آن بین ۲۵ تا ۲۸ متر برآورد شده‌است.

قلعه شواز تفت

مهم‌ترین قلعه کوهستانی استان یزد است که بر بلندای صخره‌ای سنگی به ارتفاع صد متر بنا شده است. مساحت این قلعه پنج هزار متر گزارش شده است.

قلعه محمد باقری هرات

قلعه‌ای با نقشه چهار ضلعی و قدمتی ۳۰۰ ساله که منسوب به حاج محمد باقر می‌باشد. این بنا هویت شهر هرات است.

منبع:تاریخ ما