تجربه‌ای به‌یادماندنی در بازدید از موزه مردم‌شناسی تربت جام
رباط جام بنایی چهار ایوانی است که در بخش جنوبی خیابان کوثری شهر تربت جام قرار دارد. امروزه ورودی بنا در شمال آن واقع شده است که فضای ورودی رباط به هشتی وسیعی منتهی می‌شود. ایوان‌های شمالی و جنوبی آن به فضای مکملی می‌رسد که به یاری پایه‌های آجری به چشمه‌طاق‌ها تبدیل شده است.
نمای بیرونی آن دارای دیوار اصلی و سه برج است. فضای داخلی رباط شامل ایوانچه‌هایی است که به حجره‌ها منتهی می‌شوند. از بخش‌های مهم این اثر فضای شاه‌نشین آن محسوب می‌شود که در بخش فوقانی هشتی ورودی غربی با پوشش گنبد عرق چین و تزئینات کاربندی احداث شده است.
با عنایت به سبک معماری می‌توان آن را مربوط به دوران تیموری دانست. «موزه مردم‌شناسی تربت جام» در قسمت شمالی این مجموعه در خرداد ماه ۱۳۸۶ به همت کارشناسان اداره‌کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی طراحی و اجرا شده است.
نوازندگان سنتی تربت جام
موسیقی نواحی از دیرباز در منطقه تربت جام رواج داشته و ساز دوتار چنان در زندگی غالب مردم حضور یافته که در رنج‌ها و شادی‌ها هم‌دل و هم‌درد آنان گشته و یکی از برجسته‌ترین نمادهای فرهنگی مردم آن ناحیه شده است. از مقام‌های رایج در موسیقی تربت جام می‌توان به مقام‌های الله، نوائی و کبک زری اشاره کرد.
کارگاه ساخت و ساز و نمایش سازهای تربت جام
در این غرفه کارگاه ساخت و سازهای سنتی منطقه بازسازی شده است. هنرمندان ساز گاهی با ساخت دوتار، سه‌تار یا سازهای کوبه‌ای نظیر دهل، دایره و سرنا و ساخت ابزارهای چوبی کوچک نظیر ماکو، دسته چوبی ابزار، مازولاق و… سرگرم می‌شدند. ابزار کار آنها شامل تیشه، اسکنه، رنده، مغار، تیر، سوهان، اره و چکش است. همچنین در غرفه‌ای دیگر، سازهای منطقه اعم از دوتار و سه‌تار، دف، دایره، تنبک، سرنا به نمایش درآمده‌اند.
قالی و قالیچه‌بافی
قالی‌بافی یکی از صنایع بافندگی شهرستان تربت جام است که اکنون مرکز تولید قالیچه‌های اصیل است. قالیچه‌ها و قالی‌های تربتی از نوع بافت یک پود هستند و گره‌های آن از نوع فارسی است. همچنین از موی بز در کناره پیچ فرش‌ها استفاده می‌کنند و فرش‌ها دارای چله‌ای پشمی‌اند. مهم‌ترین مشخصه قالیچه‌های تربتی امتزاج طرح‌ها و نقوش افغانی با نقوش عشایری است. از نقش‌های مهم قالی در تربت می‌توان به نقوش بازوبندی، قاب آیینه، سه قاب، چشمه گلی و طرح جانمازی اشاره کرد. در تربت، قالی بر روی دارهای زمینی و دیواری بافته می‌شود و الیاف پشم و نخ‌های پنبه‌ای عمده‌ترین مواد به کاررفته در این قالیچه‌ها است.
گلیم‌بافی تربت جام
در شهرستان تربت جام گلیم بافان عموما به کار بافتن می‌پردازند. نقوش این بافته‌ها نقوشی ساده و ابتدایی است که از بن‌مایه‌های هندسی، گیاهی و حیوانی سرچشمه می‌گیرند. ابزار کار آنان قیچی، دفتین، شانه، پشم یا کرک است. این بافته‌ها اغلب در روستاها و به همت زنان روستایی تولید می‌شوند.
عطاری و گیاهان دارویی
از گذشته‌های دور، عطاری‌ها به مثابه داروخانه‌ها در میان مردم ناحیه خراسان شهرت داشتند و بنیان طب سنتی این سرزمین را تشکیل می‌دادند. وفور گیاهان دارویی متنوع در دشت‌ها و صحراهای منطقه به غنای این دانش می‌افزاید و گستره طب گیاهی را وسعت می‌بخشد. از مهم‌ترین گونه‌های دارویی و ادویه در عطاری‌ها می‌توان به گل گاوزبان، اسطوخودوس، سه‌پستان، کاکوتی، زیره کوهی و غیره اشاره کرد. از میان عرقیات موجود در عطاری‌های سنتی می‌توان از عرق نعنا، مرزه، شاه‌تره، زیره، چهل‌گیاه و آویشن نام برد.
چادر عشایر تربت جام
منطقه تربت جام با داشتن چراگاه‌ها و دشت‌های خرم، سرزمینی مناسب برای گله‌داری به شمار می‌رود. عشایر منطقه که عمدتا به کار دام‌داری مشغولند به دنبال یافتن چراگاه‌های مرغوب‌تر دائما در حال ییلاق و قشلاق هستند. از این رو اسباب و اثاثیه ساده و سبک دارند. در این غرفه نمایی از این زندگی بی‌تکلف به نمایش درآمده است.
رقص اَپر
یکی از مهم‌ترین وجوه فرهنگ عامه در تربت جام اعتقادات و باورهای آئینی آنان است که بخشی از آن اعتقادات در جامه رقص‌ها و حرکات موزون آئینی نمود یافته‌اند. رقص آپر یا افر یکی از این آئین‌هاست که فحوای آن با باورهای زراعی مردم منطقه مانند کاشت، داشت و برداشت و چگونگی شکل‌گیری آفرینش گره خورده است. از سایر رقص‌ها و حرکات آئینی تربتیان می‌توان چوب‌بازی، حتن و مراسم «الله بده تو بارون» را نام برد که برای تمنای باران انجام می‌دهند.
رنگرزی سنتی
کلیه الیاف پنبه‌ای و پشمی پیش از آن که در دستان صنعت‌کاران و بافندگان هنرمندان بدل به بافته‌ای زیبا شوند، به حجره رنگرز رفته و با جادوی رنگرزان به هیات الیافی الوان و درخشان در می‌آیند. رنگرزی نیز یکی از فنون کهنی است که سال‌ها پیش انسان را در ساختن بافته‌های رنگین یاری داده است و از این رو رنگرزی یکی از حجره‌های موزه را به خود اختصاص داده است.
الیاف خالص ابتدا در پاتیل رنگ که مملو از رنگ‌های گیاهی، معدنی یا شیمیایی مخلوط با آب است داخل شده و با حرارتی ملایم که از کوره‌ای در زیر پاتیل نشأت می گیرد، با رنگ‌های همگن درآمیخته و الوان می‌شوند. آن‌گاه الیاف رنگ شده را در پاتیل ثبوت ریخته و با استفاده از زاج رنگ را بر تن الیاف ثابت می‌کنند. سپس الیاف را در حوضچه شست‌وشو با آب می‌شویند تا رنگ‌های زائد جدا شوند و در پایان الیاف را به صورت کلاف بر داربست‌ها افکنده تا خشک شوند. در گذشته رنگرزان از رنگ‌های گیاهی نظیر پوست گردو، انار، زردچوبه و زعفران استفاده می‌کرده‌اند.
سفال‌گری
سفال‌گری یکی از مشاغل سنتی و صنایع‌دستی تربت جام است که در گذشته از رواجی نسبی برخوردار بوده است. سفال‌گران به علت وجود آهک در خاک منطقه ناگریز به ساختن ظروف قطور و سنگین بوده‌اند، لذا این هنر به دلیل مشکل فوق، امروزه از رواج افتاده است. ظروف دست‌ساز صنعت‌گران تربتی شامل خمره، کوزه، تغار، گلدان و قلک است.
منبع:
پهلوان، مهرآسا؛ ۱۳۹۸؛ کتاب موزه‌ها و مجموعه‌داران خراسان رضوی؛ انتشارات درج سخن