زیبایی‌های معماری دشت جوین، آرامگاه سید حسن غزنوی
یک شخصیت شاخص دیگر نیز در دشت جوین نام‌آور و مدفون شد و با این که از دیار دور به این وادی آمده بود چنان خاطره خردمندانه‌ای در تاریخ جوین از خود به جاگذاشت که هنوز آرامگاهش زیارتگاه مریدان او و دوستداران علم و عالم است.
آن شخصیت والا «اشرف‌الدین ابومحمدحسن بن محمد حسینی غزنوی» ملقب به «اشرف» و معروف به «سیدحسن غزنوی» است.
حسن غزنوی از عالمان، واعظان، فصیحان و شاعران معروف قرن ششم ه. ق بود که مغضوب «بهرامشاه غزنوی» واقع شد و از غزنین رهسپار مکه و بغداد شد و پس از بغداد به همدان رفت و سپس به خراسان آمد و در نهایت در قصبه «آزادوار» از ولایت جوین در سال ۵۶۵ ه. ق وفات یافت.
دیوان اشعار سیدحسن غزنوی چهار هزار بیت دارد و شامل قصائد، غزلیات و ترجیعات در انواع موضوعات مانند مدح، رثاء، وعظ و تغزل است. کلامش ساده، منسجم و خالی از ابهام است مانند این بیت:
هر دون که برخلاف تو گیرد قلم بدست
حقا که از نهیب تو دستش قلم شود
آرامگاه سید حسن غزنوی در سمت شرقی آزادوار و فاصلۀ ۲کیلومتری شمال راه‌آهن تهران-مشهد واقع است که در نزد اهالی آزادوار به مقبره سید حسن غزنوی و «سلطان حسن شاعر» نیز معروف است.
نقشۀ فعلی بنا هشت ضلعی است که بر سه ضلع شمالی، شرقی و غربی آن سه ایوان تعبیه شده و ایوان ضلع جنوبی در میان دو رواق یا ایوان عمیق دو طبقه ساخته شده است. از انتهای هر ایوان یک ورودی به درون باز می‌شود.
اضلاع شمال‌شرقی، شمال‌غربی، جنوب‌شرقی و جنوب‌غربی هریک مشتمل بر سه ایوانچه دو طبقه است، در حالی که ابعاد و اندازه‌های آن‌ها یکسان نیست و این نبود تجانس موجب شده است که نقشۀ کلی بنا یک هشت ضلعی نامنظم باشد.
به نظر می‌رسد بنا در دو مرحله ساخته شده باشد. در محلۀ نخست در اوایل دوران ایلخانی هستۀ مرکزی با فضای داخلی مربع و چهارطاقی و نمای بیرونی هشت ضلعی با گنبدی به ارتفاع سه متر از بام که بر ساقۀ منشور کوتاه هشت ضلعی استقرار داشته، ساخته شده و در مرحلۀ دوم مقارن دوران صفویه بر گرد آن ایوان‌ها و غرفه‌هائی ساخته شده در حالی‌که ابعاد آن‌ها با یکدیگر متفاوت است.
بنا از آجر با ملاط گل و گچ بر فراز تپه واره‌ای به گونه‌ای ساخته شده که بر دشت جوین مشرف و جلوه‌ای چشم نواز داشته باشد.
بر بالای سر در ورودی ضلع جنوبی کتیبه گچی مربع شکلی نصب شده که مضمون آن این است: «یا قاضی الحاجات یا کافی المهمات» و بر بالای سردر ورودی ایوان غربی نیز کتیبه گچی دیگری است که به صورت برجسته به این مضمون نوشته شده است: «هو الله بانی جدید بقعه مبارکه سرکار شریعتمداری آقای سید علی دام ظله به سعی ملا محمد قاسم ناظم سبزواری عمل استاد محمد اسماعیل سبزواری ولد استاد ابراهیم تهرانی فی۱۳۲۶ ه. ق.»
این تاریخ مربوط به تعمیر بنا است و کلیت بنا متعلق به دوران ایلخانی و صفوی است.
نمای داخلی بنا ساده و دیوارها با طاق‌نماهای کم عمق از یکنواختی در آمده‌اند اما بر فراز گوشه‌ها ترمبه‌هایی احداث شده که مقرنس‌ها آن‌ها را زینت داده‌اند.
بر فراز دیوار در نمای داخلی کتیبه‌ای گچی به شیوۀ ثلث به عرض ۳۵سانتیمتر بنا را دور زده که آغاز آن «بسم الله الرحمن الرحیم» و ادامۀ آن «انا فتحنا لک آنجا مبینا» و چند آیۀ دیگر است. بر بالای کتیبه یک باند تزئینی با گل‌های چند پر به عرض ۵ سانتیمتر بنا را آراسته است. در میانۀ بقعه صندوق چوبی به طول ۲۵۰ و عرض۱۸۰ سانتیمتر اخیرا ساخته شده است.
آرامگاه سید حسن غزنوی به شماره ۲۰۶۵ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده و نیازمند مراقبت است.
* گزارش از رجبعلی لباف‌خانیکی، پژوهشگر باستان‌شناسی
منبع: میراث آریا
مرتبط: