تأثیرپذیری فرش ترکمن از اقلیم و فرهنگ ترکمن‌ها
ایرانیان از دیرباز برای فرش که یکی از نشانه‌های فرهنگ ایرانی است، ارزش ویژه‌ای قائل بودند و هستند؛ دست‌بافه‌های ارزشمند ایرانی به عنوان جزء جدایی‌ناپذیر زندگی‌های مردم آن، هم‌چنین مورد توجه دیگر کشورها نیز قرار دارد چرا که ایجاد حس صمیمیت در فضای خانه تنها یکی از ویژگی‌های این هنر ایرانی است.
عبدالله احراری، عضو انجمن علمی فرش ایران، در خصوص معرفی فرش خراسان شمالی اظهار کرد: شهرستان رازوجرگلان از شهرستان‌های تابع استان خراسان شمالی است. استان خراسان شمالی نیز به سرزمین فرهنگ‌ها و سرزمین اقوام شهرت دارد چون در این استان ترکیبی از اقوام مختلف اعم از فارس، ترک، کرد، لر، ترکمن و سایر اقوامی که در ایران زمین ساکنند، سکنی دارند.
وی گفت: در واقع استان خراسان شمالی مهد انواع و اقسام دست‌بافه‌ها بوده و یکی از مکان‌هایی که برای ترویج دست‌بافه‌ها پتانسیل حداکثری دارد، منطقه راز و جرگلان این استان است. در این منطقه اقوام کرد و ترکمن زندگی می‌کنند که کردها در بخش راز و ترکمن‌ها در بخش جرگلان ساکن هستند.
عضو انجمن علمی فرش ایران خاطرنشان کرد: منطقه جرگلان تعداد قابل توجهی روستا دارد که نزدیک به هم است و بهترین و مرغوب ترین دست‌بافه‌های ترکمنی در کل دنیا مربوط به این منطقه می‌شود و روستای دویدوخ در انتهای مسیر جرگلان بهترین دست‌بافه‌ها را دارد.
نقوش واقعی و رئال در قالیچه‌های اصیل ترکمنی دیده نمی‌شود
احراری افزود: قالی‌های ترکمن تماما نماد هستند و اثری از نقوش واقعی و رئال در قالیچه‌های اصیل ترکمن دیده نمی‌شود. اقوام ترکمن این منطقه اهل تسنن هستند و از نگاه آن‌ها استفاده از نقوش واقعی کمی با اکراه همراه است و به همین دلیل نقوش حیوانی و گیاهی در دست‌بافه‌های آن‌ها نیز به صورت نمادین بافته می‌شود.
وی عنوان کرد: در این منطقه از زمان‌های قدیم پرورش ابریشم ریاج بوده، به طوری که بسیاری از روستاهای این منطقه یا پسوند یا پیشوند توت را که خوراک کرم ابریشم است، مانند اسامی توتلی، توتک و… را دارند؛ در واقع کاشت درخت توت به عنوان گیاهی مقدس در این منطقه رایج بوده و عمدتا هم به دلیل پرورش کرم ابریشم این اتفاق رخ می‌داده است.
وی ادامه داد: خوشبختانه در سال‌های اخیر توجه بیشتری به ظرفیت این استان شده و دستگاه‌های متولی این موضوع مانند اداره توسعه نوغانداری و جهاد کشاورزی از محل اعتبارات مختلفی که در اختیار داشتند، برای پرورش ابریشم در این منطقه اقدام کردند و در چند سال اخیر پرورش ابریشم در این منطقه قابل توجه بوده است.
عضو انجمن علمی فرش ایران در خصوص جنس قالی‌های بافته شده در این منطقه تشریح کرد: قالی‌هایی که در این منطقه بافته می‌شوند، ۱۰۰ درصد پشمی یا ابریشمی هستند، در روستای دویدوخ عمدتا فرش‌ها به صورت ابریشمی و دو رو بافته می‌شود، به این شکل که یک روی فرش یک نقش و روی دیگر آن نقش دیگری دارد.
احراری یادآور شد: البته در سال‌های اخیر تعدادی از تجار ساکن مشهد و دیگر شهرها در این روستاها سرمایه‌گذاری کرده‌اند و متاسفانه نقش‌هایی که مربوط به سایر مناطق است، در این منطقه بافته می‌شود. برخی از خانواده‌ها کمی از بافه‌های اصیل ترکمن دور شده‌اند و فرش‌بافی بیشتر جنبه تجاری پیدا کرده و از جنبه اصیل خود در برخی از موارد دور شده است.
وی بیان کرد: قالی‌بافی در نزد اقوام ترکمن به زنان اختصاص دارد، به این شکل که زنان و دختران ترکمن در کارگاه‌های قالی‌بافی که عمدتا دار قالی‌بافی افقی دارد، بافت انجام می‌دهند و گرهی که در این منطقه از آن برای بافت فرش‌ها استفاده می‌شود، در برخی از خانواده‌ها «گره متقارن» و در برخی دیگر «گره نامتقارن» است.
عضو انجمن علمی فرش ایران اظهار کرد: ابریشمی که در قالی‌بافی استفاده می‌شود، عمدتا برداشت اهالی خود این منطقه است و معمولا ابریشم سفیدگری نشده است و به صورت خام، به عنوان نخ چله، در قالیچه‌های بافنده‌های این منطقه استفاده می‌شود.
استفاده از رنگ‌های شیمیایی، خطری بالقوه برای فرش‌های اصیل ترکمن است
احراری در خصوص رنگ‌های مورد استفاده در فرش‌های ترکمنی منطقه جرگلان و روستای دویدوخ خراسان شمالی اضافه کرد: رنگ‌ها در گذشته ۱۰۰ درصد گیاهی بود اما متاسفانه امروز در بخشی از رنگ‌ریزی قالیچه‌های این منطقه از رنگ‌های شیمیایی استفاده می‌شود که خطری بالقوه برای فرش اصیل ترکمن به حساب می‌آید.
وی در مورد قالی‌بافان مشهور این منطقه خاطرنشان کرد: اگر خواسته باشیم از مشهورترین بافندگان و استادکاران منطقه نام ببریم، باید به خانواده آفرین در دویدوخ که پایه‌گذار فرش‌های دو روی این منطقه بوده‌اند، اشاره کنیم. این خانواده مرغوب‌ترین و بهترین فرش‌ها را می‌بافند. از کسانی که در این منطقه حامی فرش بافی بوده‌اند نیز باید از دکتر غیابی نام برد که در واقع پزشک بوده اما علاقه بسیار زیادی به پرورش اسب و قالی‌بافی دارد و در این دو مقوله مشوق و در حال فعالیت هستند. آقایان یزدانی نیز سهم خوبی در توسعه فرش‌بافی در منطقه جرگلان دارند.
عضو انجمن علمی فرش ایران در خصوص نقش‌های بافته شده در فرش‌های این منطقه تشریح کرد: نقشه‌های این فرش‌ها به صورت نمادین بافته می‌شود. برای مثال در فرش‌بافی از مدل قوچ، تنها شاخ آن را ودیعه گرفته و به صورت حرف T انگلیسی دیده می‌شود که این نماد به این شکل در سر در خانه‌ها و چادرهای ترکمنی نیز وجود دارد.
احراری افزود: برخی از نقوش هم انحصارا به قوم فرش‌بافان اختصاص دارد و معمولا در نقوششان از اشکال هندسی و اشکال متشابه استفاده می‌کنند. رنگ‌هایی که مردم این منطقه برای بافت فرش استفاده می‌کنند، به پنج تا هفت رنگ محدود و رنگ قرمز در آن‌ها بسیار جایگاه خاصی دارد.
وی ادامه داد: زمانی که به نقش مایه‌های فرش این منطقه نگاه می‌کنیم، متوجه نماد یک حیوان و گیاه می‌شویم که آن نقش‌ها، ساعت‌ها صحبت و تفکر را می‌طلبد. اندازه‌های فرش ترکمن در گذشته حداکثر به اندازه قالیچه بود چرا که در ابتدا برای چادر عشایری خود فرش می‌بافته‌اند.
عضو انجمن علمی فرش ایران در خصوص سبک فرش‌بافی ترکمن‌ها خاطرنشان کرد: سبک فرش ترکمن با دیگر شهرهای ایران متفاوت است. فرش‌های ترکمنی به صورت تخت‌بافت، بافته می‌شود و تراکم گره در طول و عرض آن متفاوت است. تفاوت گره در طول و عرض فرش به این خاطر است که ترکمن‌ها چون در مجاورت شن‌ها زندگی می‌کردند، فرش را به گونه‌ای بافته‌اند که شن زیاد در لابه‌لای فرش ننشیند و سنگین نشود؛ در نهایت باید گفت که اقلیم، اعتقاد، معیشت و فرهنگ خاص این منطقه و مردمانش متغیرهایی است که روی تکنیک بافت، طرح‌ها و نقوش مورد استفاده برای بافت فرش‌ها تاثیر می گذارد.
منبع:ایسنا
مرتبط:
تاریخچه فرش ازدوران ناصرالدین‌شاه تا امروز