بنای اولیه مسجد جامع اردستان در حدود اواخر قرن دوم تا نیمه اول قرن چهارم هجری قمری در محل بناهای ساسانی احداث شده که کاوش‌ها بقایای این ساختمان ها را اشکار نموده است. کیفیت ساختمانی آثار به دست آمده حکایت از وجود بنای عظیم و یکپارچه دارد که تا بیرون مسجد جامع ادامه داشته است. باید گفت مسجد اولیه با فرم شبستانی، دارای صحن مرکزی (میانسرا)، شبستان های ستوندار در ۴ سمت حیاط، دیوار خشتی محصور کننده و سر در بوده است که هلاکوی مغول در قرن ۷ هـ . ق به قتل و غارت ساکنان شهر پرداخت و آن را به صورت نیمه ویران درآورد.
مسجد جامع کنونی اردستان به سبک مسجد جامع اصفهان (شیوه رازی) بنا شده واکنون مسجدی چهارایوانی است. این مسجد از جنوب به آب انبار‚ از مغرب به معبر باغ، از شمال به معبر باغ و از غرب به حمام عمومی و کاروانسرا منتهی میشود. قدیمی ترین کتیبه تاریخ دار بنا در داخل گنبدخانه ی آن و مورخ به سال ۵۵۳ است و تاریخ کتیبه دیگری در ایوان جنوبی مسجد سال۵۵۵ است. دو کتیبه نیز در ایوان شمالی به تاریخ ۹۴۶ است. در این ایوان، کتیبه دیگری مورخ به ۹۷۴ وجود داشته است. فرمانی از شاه عباس اول صفوی در ایوان جنوبی مورخ ۱۰۲۴ است. علاوه بر این کتیبه ها، بر روی لایه های گچی مسجد، مجموعه ای عظیم از یادداشت ها و یادگاری های مردم، از طبقات مختلف واز دوره های گوناگون، وجود دارد که قدیمی ترین آن ها متعلق به سال ۷۹۲ است.
بانی مسجد دقیقا مشخص نیست ولی عده ای عمربن عبد العزیز آل ابی دُلَف را بانی آن دانسته اند. در کتیبه ها و نیز منابع بررسی شده، اسم چند نفر دیگر به چشم می خورد؛سلطان بیک، میرمحمد سعید اردستانی و علی بن احمد طباطبائی و محمد مهدی حکیم الملک. همچنین نام استاد محمود بن محمد اصفهانی و حیدرعلی معمار اردستانی، به ترتیب به عنوان معماران ایوان جنوبی با ملحقات و ایوان شمالی قید شده است.
آندره گدار در کتاب آثار ایران آورده است که مسجد جامع اردستانی در ابتدا طرح شبستانی داشته که قسمتی از آن را به هنگام احداث گنبدخانه خراب کرده و در قسمت باقی مانده نیز، به هنگام تبدیل آن به مسجدی چهار ایوانی، تغییراتی داده اند. او زمان ساخت گنبد را دوران سلطنت ملکشاه سلجوقی یا کمی بعد از آن دانسته و نوشته است که در سال های ۵۵۳ تا ۵۵۵، که ایوان جنوبی مقابل گنبدخانه را احداث کرده اند، سطوح داخلی گنبدخانه را با تزییناتی متناسب با قسمت های جدید پوشانده اند. او همچنین بر این نظر است که مسجد جامع اردستان در همین دوره، به تقلید از مسجد جامع زواره، به مسجدی چهار ایوانی بدل شده است.
تاریخچه ساخت مسجد جامع اردستان را می‌توان به سه دوره تقسیم کرد:
دوره نخست- قرن سوم ه. ق ‚مسجد از آتشکده ای گنبدی به مسجدی به صورت شبستانی در شیوه ی خراسانی تبدیل شده است. البته گنبد فعلی مربوط به شیوه ی رازی است.
دوره دوم- در قرن سوم وچهارم ه. ق از صورت شبستان گنبدی به مسجدی کوشک مانند تبدیل شد.
دوره سوم – در قرن ششم ه. ق در عهد سلجو قیان مسجد تقریبا ویران و به صورت چهار ایوانی در شیوه ی رازی بنا شده‌است.
بنا دارای دو تاریخ احداث است؛ یکی ۵۵۳ هجری قمری که در انتهای کتیبة بزرگ شبستان گنبدی آمده و دیگری ۵۵۵ هجری قمری که در ایوان جنوبی شبستان ثبت شده‌است و به ظاهر چنین می‌نماید که شبستان و ایوان همزمان ساخته شده‌اند، حال آن که چنین نیست. واقعیّت این است که حدود سال ۵۵۳ هجری قمری، هنگامی که مسجد اوّلیّه را به صورت مسجدی چهار ایوانه درآوردند و شبستان گنبدی را تبدیل به نمازخانة مسجد کردند، این شبستان را با کاشی‌هایی نظیر کاشی‌های بناهای جدید پوشاندند.
ویژگیهای معماری
مسجد جامع اردستان دارای چهار ایوان یا صفه میباشد:
ایوان یا صفه صاحب الزمان
صفه جنوبی که شامل ایوان وگنبد خانه میباشد به صفه صاحب الزمان مشهور بوده واز قدیمی‌ترین قسمتهای مسجد میباشد گنبد این صفه روی ساختمان مربعی شکلی که توسط گوشواره‌ها به ۸ ضلعی و۱۶ ضلعی تبدیل شده‌است وزمینه دایره شکلی را که گنبد برروی آن سوار شده مهیا گردیده ‚ وضع طاق بندی وآجر کاری زیر گنبد از شاهکارهای هنری وفوق العاده مهم دوران سلجوقی ومتعلق به اواخر قرن پنجم ه. ق میباشد. در گنبد خانه مسجد کتیبه‌های زیبا به خط ثلث در طاق‌های قوسی واطراف شبستان به چشم می‌خورد که در نگاه اول استنباط می‌گردد که فرد خیری به نام محمود اصفهانی معروف به غازی در سال ۵۵۱ ه. ق آن را تعمیر نموده‌است
ایوان شمالی
این ایوان که به صفحه صفا معروف است در دوران پادشاهی شاه طهماسب صفوی وبه سعی و کوشش و توسط معمار استاد حیدر علی بن ذوالفقار اردستانی از معماران زبردست قرن دهم هجری تکمیل گردیده‌است.
ایوان شرقی
این ایوان به صفه امام حسین ویا صفه امیر جمله معروف میباشد که در قرن یازدهم ه. ق به اهتمام میر محمد سعید ملقب به امیر جمله المک ارسادات عظام حسینی اردستان احداث شده وموقوفه‌ای بر آن مقرر داشته وبرروی دری که یک لنگه از آن موجود است این شعر زیبا حک شده‌است.
ساخت رکن این مسجد به صفا……………… جمله الملک آن سعید لقا
ایوان غربی
این ایوان به صفه امام حسن مجتبی و یا حکیم الملک معروف است در این صفه کتیبه‌ای به خط نستعلیق وجود دارد که قسمتهائی از آن خراب شده‚ در سقف این ایوان نقاشی‌ها وآیات قرآنی به طرز زیبائی نقش بسته ودر بالای آن مناره‌ای قرار دارد. ومیتوان از ساکنین محترم آن اهالی آقای طالبی را نام برد که نقش اساسی در تعمیرات و حفظ این منبع ارزشمند ایرانی دارند.
مسجد جامع اردستان ورودی‌های متعددی دارد. ورودی اصلی که دالان طویلی است‚ در گوشة جنوب غربی مسجد قراردارد که ازیک سو به محلة فهره‚ واز سوی دیگر به دشت محال راه دارد. نمای این ورودی از یک قوس ‚ دو طاق نمای محرابی شکل ‚دولچکی ‚دونیم ستون آجری ‚دو قاب تزیینی ودو سکوی آجری تشکیل شده‌است.
در قسمت شمالی مسجد دو ورودی قرارگرفته‚ یکی به مدرسة علمیه متصل است و دیگری به فاصلة اندکی‚ گذر شمالی را به داخل مسجد مرتبط می کند. این ورودی های متعدد عامل ارتباط فضاهای اطراف با مسجدند.
در ادامه ورودی گوشه جنوب غربی آثاری از خشت و گل باقی مانده که حاکی از وجود مسجد جامع در دوره های قدیمی تر است و بنای فعلی بر ویرانه های مسجد قدیم و با همان مصالح ساخته شده است، مسجد صحن مستطیطی شکلی دارد که چهار ایوان آن را در برگرفته است و آثار موجود از پوشش شبستان ها به صورت طاق های آهنگ (طاقی که شکل آن از حرکت یک قوس در امتداد یک محور پدید می آید) عمود بر اضلاع حیاط گواهی می دهد.
جبهه جنوبی شاخص ترین بخش ساختمان مسجد است و ایوان، شبستان، نمازخانه، گنبدخانه، محراب و منبر در این قسمت قرار دارند، دهانه غربی کنار ایوان در امتداد قبله، به موازات دالان ورودی شکل گرفته است و این ایوان دارای دو ویژگی نحوه آرایش داخلی و تزئینات و ویژگی ساختمانی آن است.
سطوح داخلی ایوان جنوبی به صورت‌های مختلف خود نمائی می کند و استفاده از عناصر سازنده در ساختمان و به کار گیری آن درسطح نما حکایت از اجرای دقیق و مهارت بسیاری دارد که در این مکان به عنوان عناصر تزئینی ظاهر شده است.
گنبد خانه در انتهای ایوان جنوبی قرار گرفته است و مسجد نخستین بار در پایان نیمه دوم قرن ششم هجری قمری از سمت جنوب گسترش یافته است یعنی با تخریب گنبد کوچک و افزودن قطعه زمینی در جنوب مسجد گنبد فعلی را احداث کرده اند، ساختمان گنبدخانه مربع شکل است و قدیمی ترین کتیبه تاریخ دار مسجد در انتهای فضای مربعی گنبد خانه به خط ثلث خوش نویسی به تاریخ ۵۵۳ هجری قمری است.
ارتفاع گنبد ۱۹ متر از سطح زمین است و در قسمت جنوبی گنبد خانه محراب اصلی قرار دارد و این محراب یکی از زیباترین جلوه های هنر معماری ایران به شمار می رود و پوشیده از گچ بری ظریف و پر کار است.
نقش‌ها زمینه اصلی کارند و کتیبه های درون نقش‌ها با خط کوفی و نسخ خوشنویسی شده اند و متن کتیبه ها آیات قرآن است و ابعاد، شکل ستون ها و نوع آجرها بر تقدم احداث جبهه جنوبی مسجد بر دیگر قسمت ها دلالت دارد که نخستین ایوان ساخته شده مسجد در دوره سلجوقیان بوده است.
ایوان شمالی و غرفه های طرفین آن همزمان و دقیقا در محل مسجد اولیه به عنوان دومین ایوان ساخته شده است، این ایوان که به صفه صفا معروف است نسبت به دو ایوان دیگر (غربی وشرقی) وسعت بیشتری دارد و بقایای به دست آمده شامل ستون های استوانه ای با مصالح آجر و گچ در زیر کف این ایوان نشان از شبستانی بودن مسجد اولیه است.
بین این ایوان و ایوان قبلی مناره آجری مسجد قرار دارد که سطح آن ساده و بدون نقش است و بر اساس کتیبه ایوان شمالی می توان تاریخ ساخت آن را به سال ۹۴۶ هجری قمری دانست، در این زمان ابتدا ساختمان های طرفین ایوان شمالی در ۲ طبقه ساخته شد و سپس به تدریج دیگر قسمت های مسجد نیز دو طبقه شدند.
ایوان شرقی به امیر جمله معروف است و وجود کتیبه ای بر در چوبی آن حاکی از ساخت این قسمت از بنا به همت محمد سعید امیر جمله بوده که امروز این کتیبه از بین رفته است و شیوه ساخت این ایوان با ایوان غربی تفاوت دارد و نوع پوشش آن طاق و تویزه و نیم گنبد است.
گذر شرقی از راه ورودی گوشه شمال شرقی به داخل شبستان مرتبط میشود، در این شبستان نیز دو محراب خودنمائی می کند که محراب ها با کتیبه های تزئین شده اند که در آنها آیاتی از سوره مومنون ،حجر و کهف همراه با شاخ و برگ و گل بوته قرار دارند، شیوه طراحی و ساخت محراب ها شبیه محراب اصلی اما در اندازه کوچک تری است و این محراب اوج هنر معماری دوران سلجوقی رابه نمایش می گذارد.
ایوان غربی به صفه امام حسن (ع) معروف است که در قرن دوازدهم هجری قمری بنا شده است که غرفه دو طرف داخل ایوان سه طبقه است و فضای بین پایه ها ارتباط ایوان را با دو طرف شبستان برقرار می کند، تزیینات و کتیبه های فراوانی از دوره صفویان در این ایوان باقی مانده است و این اخرین ایوان اضافه شده به مسجد است.
مرتبط:
قنات دوطبقه اردستان، تنها قنات دوطبقه جهان
قنات قصبه گناباد _سفری به اعماق تاریخ
کویر اردکان
