مسجد سامرا؛ یکی از عظیم‌ترین مساجد جهان اسلام
معماری مساجد در طول تاریخ همواره از دلایل شکوه و عظمت آن به حساب می‌آید. سبک و شیوه ساخت مساجد مختلف در سراسر جهان موجب شده علاوه بر کارکرد اصلی خود، به جاذبه‌هایی خیره‌کننده‌ای از تاریخ و فرهنگ ملل تبدیل شوند. قاره آسیا دارای بیشترین مساجد در دنیا بوده و این مساجد از لحاظ معماری بسیار متنوع هستند.
کشور عراق از دسته کشورهایی است که از آن به عنوان مهد تمدن یاد می‌شود و علاوه بر جاذبه‌های مذهبی کشوری است مملوء از زیبایی‌های طبیعی و تاریخی؛ شهر سامرا در عراق هر ساله به واسطه حضور حرم مطهر عسکریین مورد توجه بسیاری قرار دارد و به دلیل جاذبه‌هایی که به آن‌ها اشاره رشد یکی از مقاصد مورد توجه تاریخ دوستان است.
بنابراین به دلیل سابقه تاریخی شهر سامرا در عراق مسجد سامرا که به نام‌های «جامع المتوکل» یا «مسجد ملویه» شهرت دارد یکی از جاذبه‌های معروف عراق محسوب شده که در نزدیکی رود دجله قرار دارد. این مسجد چیزی حدود ۲۰ کیلومتر با شهر بغداد که پایتخت کشور عراق است فاصله دارد و معماری متفاوتش چشم‌های علاقه‌مندان را خیره خواهد کرد.
مسجد جامع المتوکل در زمان «متوکل عباس» بین سال‌های ۲۳۴ تا ۲۳۷ ه.ق ساخته شده و از معروف‌ترین آثار دوران حکومت عباسیان به حساب می‌آید. گفته می‌شود که پایان ساخت این مسجد همزمان با انتقال پایتخت خلافت عباسیان از بغداد به سامرا اتفاق افتاده است.
دلیل انتقال پایتخت از بغداد به سامرا وجود جنگ و ستیز بین خلیفه عباسی با مردم بغداد مطرح شده بود که این انتقال پایتخت به سامرا و مستقر شدن در این شهر به عنوان پایتخت جدید حدود ۶۵ سال به طول انجامید. در همین حضور ۶۵ ساله خلیفه عباسی در سامرا باعث شد که مسجد المتوکل در این شهر ساخته شود و عنوان بزرگترین مسجد جهان اسلام در زمان خود را یدک بکشد.
این مسجد چیزی حدود ۱۷ هکتار مساحت داشته و وسعت ساختمان نیز ۳۸۰۰۰ مترمربع تخمین زده می‌شود. نمای مسجد المتوکل مستطیلی است و آجرهای پخته شده اصلی‌ترین مصالح بنای این مسجد هستند. در قسمت‌های باقی‌مانده از این مسجد ۱۶ ورودی و ۱۷ راهرو که برای وارد شدن به مسجد تعبیه شده بود به چشم می‌خورد.
همچنین وجود بقایای موزاییک‌های آبی تیره بر دیوارهای مسجد نشان از تزئینات و استفاده از کاشی‌کاری برای زینت بخشیدن به مسجد دارد. یکی از نکات قابل توجه در مورد مسجد المتوکل که توجهات زیادی را به خود جلب کرده رو به قبله بودن تمام بخش‌های آن است.
نکته قابل توجه در مورد این مسجد مناره آن است که چیزی حدود ۵۳ متر ارتفاع دارد و جزء بلندترین مناره‌های دنیای اسلام به شمار می‌رود. مناره «ملویه» به وسیله یک پل به ساختمان اصلی مسجد متصل شده و فرم حلزونی شکل دارد. گفته می‌شود یکی از دلایل اهمیت و جذابیت این مناره راه‌پله‌های مارپیچ آن است که در قسمت بیرونی تعبیه شده‌اند؛ این مناره پیچ در پیچ بر روی سطحی مربع شکل سوار شده است و در بالای راه‌پله‌ها به اتاقکی کوچک می‌رسد. گفته می‌شود که خلیفه ال متوکل پس از ساخت این مناره از بالاترین قسمت آن به تمام شهر تسلط داشته است.
برخی از پژوهشگران معتقدند که مسجد المتوکل الگوی معماری خود را از معبدهای کلدانیان و بابلیان گرفته است و زیگورات‌های بین‌النهرین نیز الگوی ساخت مناره این مسجد بوده‌اند. این تاریخی بودن مسجد سامرا در کنار مذهبی بودنش باعث شد که در سال ۲۰۰۷ المتوکل در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت برسد و بیشتر مورد توجه قرار گیرد.
اما متاسفانه مسجد سامرا پس از ۴۰۰ سال از زمان ساخت که به عنوان بزرگترین مسجد زمان خود شناخته می‌شد توسط مغول‌ها در سال ۱۲۷۸ مورد هجوم قرار گرفت و تخریب شد. شدت این تخریب در حدی بود که تقریبا تمام قسمت‌های مسجد از بین رفت و تنها دیوارهای بیرونی و مناره معروفش بر جای ماند.
البته این مسجد در طول سال‌ها آسیب‌های فراوانی را تجربه کرده است، برای مثال در سال ۲۰۰۳ که آمریکا به عراق حمله کرد منطقه‌ای که این مسجد در آن قرار دارد به یکی از مناطق نظامی تبدیل شد و بخش‌هایی از آن در سال ۲۰۰۵ به شدت در حمله‌های متوالی آسیب دید و بسیاری از المان‌های معماری و تاریخی آن از بین رفتند.
علاوه بر آسیب‌هایی که مسجد المتوکل در شرایط جنگ و حمله مغول‌ها دیده، شرایط آب‌وهوایی کشور عراق نیز باعث وارد شدن برخی از صدمات به این بنای تاریخی و مذهبی شده است و از این مسجد که یکی از عظیم‌ترین مساجد جهان اسلام در دوره خود به شمار می‌رفته امروز تنها دیوارها و مناره‌ای باقی مانده است.
منبع: ایسنا
مرتبط: