در قلب تهران نمادی وجود دارد که سال‌ها است جز خاطره جمعی مردم نه تنها تهران بلکه بسیاری از مردم ایران شده است. مکانی که اولین تصویر شهری از پایتخت برای بسیاری بوده و محلی برای اولین قرارها یا پرسه‌زنی‌های در شهر. تئاتر شهر بی‌شک یکی از نمادهای شهر تهران است و حالا معمار این خاطره امیرعلی سردار افخمی جمعی کیلومترها دورتر از ما فوت کرده است.

قصه تئاتر شهر

تئاتر شهر برای تئاتری‌ها قصه دیگری دارد. بزرگان این عرصه نمایش‌های بی‌نظیری را در این سالن به اجرا بردند. در سال ۱۳۴۶ ساخت بنای تئاتر شهر توسط امیرعلی سردار افخمی شروع می‌شود و در بهمن ۱۳۵۱، با اجرای نمایش باغ آلبالو، به کارگردانی آربی اوانسیان، این مجموعه به صورت رسمی افتتاح می‌شود. افخمی پیشتر در مورد ایده شکل‌گیری معماری‌ تئاتر شهر گفته بود: «این باغ به گونه ای بود که از همه طرف دیده می‌شد. هم از طرف خیابان ولیعصر و هم از طرف شمال، هم از طرف جنوب که کوچه‌ای قرار داشت و هم از طرف شرق. چون از همه طرف دیده می‌شد به نظرم رسید بهترین طرح برای اجرای چنین ایده‌ای، یک ساختمان دایره‌ای است.»

تئاتر شهر زمانی در گذشته فقط شامل یک سالن اصلی می‌شد اما به مرور زمان، انبارها و کارگاه‌های مختلفش به سالن‌های قشقایی، چهارسو، سایه و کارگاه نمایش تبدیل شده‌اند. برهی معماری تئاتر شهر را تلفیقی از معماری ایران و یونان باستان می‌دانند. پلان دایره‌ای ساختمان، یادآور آمفی تئاترهای یونان باستان است و ستون‌های منظم و قرینه‌ آن هم تصویری از معماری تخت‌جمشید را تداعی می‌کنند.

روزهای عجیب تئاتر شهر

تئاتر شهر اگر باعث شد که خاطره‌های خوبی برای بسیاری شکل بگیرد اما همیشه روزهای خوب به خود ندید. داستان مسجدی که کنار تئاتر شهر ساخته شد ماجراهای بسیار داشت. عده‌ای قصد می‌کنند بنایی را به عنوان مسجد در ضلع جنوبی تئاتر شهر، یعنی جایی که پارکینگ این مکان بود، بسازند و همین، نقطه‌ آغاز تمام تنش‌ها می‌شود. زمین کنار تئاتر شهر از قبل از انقلاب اسلامی به عنوان پارکینگ مجموعه استفاده می‌شد و اگرچه این بنای فرهنگی و تاریخی همواره به دلیل فضای ناامنی که افراد ناهنجار و غیر فرهنگی در این محل به وجود می‌آوردند مشکلاتی داشت، اما ساخت مسجد در کنار تئاتر شهر، آن ‌هم به جای پارکینگ، صدای اعتراض هنرمندان و اهالی تئاتر را درآورد و در نهایت ساخته شد.

حتی در آن زمان حسن خلیل‌آبادی عضو شورای شهر تهران با اشاره به سازه‌ای که در ضلع جنوبی پارک دانشجو و در جوار تئاتر شهر ایجاد شده و بر روی آن نام «مسجد و مجتمع فرهنگی حضرت ولیعصر(عج)» درج شده است، گفته بود: «به نظر من این سازه نه به مسجد شبیه است و نه هیچ نمادی از فرهنگ دارد و تنها یک سازه مدرن است.»

معمار که بود؟

علی سردار افخمی در سال ۱۳۰۸ در تهران به دنیا آمد. در سال ۱۳۲۳، زمانی که شاگرد دوره متوسطه بود، برای ادامه تحصیلات راهی فرانسه شد و پس از ورود به رشته معماری در مدرسه هنرهای زیبای پاریس «بوزار» شاگرد اول شد. سردار افخمی پس از این که مدرک دکتری معماری از دانشکده هنرهای زیبای پاریس در سال ۱۳۴۲ به ایران بازگشت و در دانشگاه تهران به تدریس مشغول شد تا اینکه به دلیل اختلاف با هوشنگ سیحون (ریاست وقت دانشکده معماری) کار تدریس را رها کرد و منحصرا به کار معماری در دفتر خود در تهران «شرکت مهندسان مشاور سردارافخمی» پرداخت.

سردار افخمی کمی قبل از انقلاب به دلیل مسائل خانوادگی ایران را مجددا به مقصد فرانسه ترک کرد ولی پس از خروج از ایران همانند بسیاری از معماران قبل از انقلاب به دلیل جنگ تحمیلی و تحریم اقتصادی غرب علیه حکومت جدید به ایران بازنگشت و درخواست وزارت مسکن و شهرسازی در دهه هفتاد برای اجرای ساختمان جدید مجلس که توسط خود او در پیش از انقلاب طراحی شده بود را نیز رد کرد. به گفته خودش: «از من خواستند که برای اجرای این ساختمان به تهران بیایم؛ چون طرحش را من داده بودم. ولی من با آن شرایط قبول نکردم؛ چون خودم در فرانسه زندگی و کار داشتم و می‌ترسیدم بروم ایران و نتوانم هر موقع که خواستم برگردم».

افخمی به جز تئاتر شهر معمار ساختمان جدید مجلس شورای ملی، خانه کودکان بی‌سرپرست تهران، ساختمان شیروانی پارک نیاوران، هتل ماریوت تهران، مقبره صادق هدایت، هتل اسنوبِرد ایروان و ساختمان تالارها دانشگاه صنعتی اصفهان بود. او روز گذشته در اثر کهولت سن در فرانسه درگذشت.

مرتبط:

خانه سردار اسعد بختیاری تهران

موزه هنرهای معاصر تهران

کلیسای تادئوس و بارتوقیمئوس مقدس، کلیسایی متفاوت در دل بازار تهران