پرنده‌نگری (Bird watching) از شاخه‌های طبعیت‌گردی و بوم‌گردی است و با پرنده‌شناسی متفاوت است. یک پرنده‌نگر وقتی در طبیعت حاضر می‌شود، بدون هیچ‌گونه تصرف و دخالت در زندگی طبیعی پرندگان تنها به تماشای آنها می‌پردازد، اما یک پرنده‌شناس بر مبنای تحقیق علمی از نزدیک به بررسی ژنتیک، عادات و رفتار گونه‌ های مختلف پرندگان می‌پردازد.

پرنده‌نگری لذت مشاهده پرندگان، بدون تماس و لمس پرنده‌ها در زیست‌گاه‌های طبیعی آنهاست؛ در این شیوه، مخاطبان به رصد پرندگان پرداخته و از تماشای آنها لذت می‌برند. امروزه پرنده‌نگری پرطرفدارترین شاخه گردشگری مبتنی بر طبیعت در جهان است که علاوه بر جذب گردشگر و جلب توجه اقشار مختلف جامعه در حفاظت از زیستگاه‌های طبیعی پرندگان نقش مهمی ایفا می‌کند.

طبیعت‌گردی اصول و قواعدی بر مدار احترام به منابع‌طبیعی، حیات‌وحش و محیط‌زیست دارد و آداب پرنده‌نگری علاوه بر همه اینها تاکید دارد گردشگری که وارد طبیعت می‌شود نباید به لانه پرندگان نزدیک شود، نباید به تخم پرنده دست بزند، نباید در تغذیه آنها دخالت کند، نباید از ایجاد صدا برای جذب پرنده استفاده کند و یا آرامش آنها را به هم بزند.

در حال حاضر پرنده‌نگری حتی به عنوان یک صنعت در بیشتر کشورهای جهان رونق پیدا کرده و افراد برای گذران اوقات فراغت به تماشای پرندگان می‌روند و اگر حرفه‌ای‌تر باشند از آنها عکاسی هم می‌کنند، بر همین اساس در بسیاری از کلان‌شهرها و با این که شاید از محیط‌زیست گیاهی و جانوری هم دور باشند، اما اماکن مدیریت‌شده برای تفرج و تماشای پرندگان و بهره‌گیری از ظرفیت بالقوه آنها در تحقیقات، آموزش و گذران اوقات فراغت، احداث می‌کنند.

شهر تهران به عنوان یک کلان‌شهر از تنوع زیستی بسیار غنی برخوردار است، باغ‌ها، بوستان‌های جنگلی، مناطق کوهستانی شمال تهران، تپه‌های سوهانک، تلو و پارک پردیسان در داخل شهر و رود دره‌ها، اصلی‌ترین زیستگاه‌های گونه‌های مختلف گیاهی و جانوری پایتخت بویژه پرندگان هستند. منطقه حفاظت شده جاجرود، پارک‌های ملی سرخه‌حصار و خجیر و تالاب‌های مصنوعی شهری مانند دریاچه شهدای خلیج‌فارس (چیتگر) نیز از عرصه‌های جاذب پرندگان محسوب می‌شوند که از سال گذشته سایت‌های پرنده‌نگری توسط شهرداری تهران در این منطقه از غرب تهران ایجاد شده است.

به نظر می‌رسد آشنایی شهروندان با انواع گونه‌های پرندگان بومی و مهاجر و نحوه زیست آنها از قبیل زیستگاه، آشیان‌گزینی، تغذیه، زادآوری و بیان اهمیت و ارزش زیست محیطی پرندگان و نقش آنها در اکوسیستم‌های شهری و مهمتر از همه آرامش روحی و روانی ناشی از مشاهده پرندگان در شهری شلوغ و آلوده علاوه بر آن که می‌تواند مفرح و آرامش بخش باشد، می تواند منجر به رونق پرنده‌نگری و گردشگری در طبیعت شود.

پرنده‌ها همیشه و همه‌جا هستند

پرویز بختیاری پژوهشگر و فعال محیط‌زیست، پرنده‌نگر و مولف کتاب پرنده‌های شهر تهران گفت: پرنده‌نگرهای حرفه‌ای معمولا سفرهای بدون هدف نمی‌روند، آنها دقیقا می‌دانند برای تماشای چه نوع پرنده‌ای، چه زمانی و دقیقا کجا باید بروند؛حرفه‌ای‌ها بر اساس اطلاعات و تجربه‌ای که دارند ساعت‌های طولانی در یک محدوده کوچک منتظر پرنده مورد نظر خود می‌نشینند تا آن را ببینند یا تصویر بگیرند؛ همین انتظار و صبر که به یک ثبت تحقیق علمی منجر می‌شود، جذاب و لذت‌بخش است.

پژوهشگر و مدرس پرنده‌نگری افزود: پرنده‌ها همیشه و همه‌جا هستند، البته اگر پرنده‌نگری حرفه‌ای و هدفمند مد نظر باشد با کمی مطالعه و تحقیق، می توان محل و زمان دقیق دیدن پرنده مورد نظر را پیدا کرد. اما برای دیدن پرندگان کافی است فرد علاقه‌مند غیرحرفه‌ای اراده کند پنجره اتاق خود را باز کند؛ اما اگر کمی همت کند برای تماشای پرنده‌های بیشتر و زیباتر با خارج شدن از خانه در پارک نزدیک محل زندگی خود نیز می‌تواند پرنده‌های خاص‌تر را هم ببیند، در کنار همه اینها علاوه بر رعایت اصول گردشگری در طبیعت، رعایت دستورالعمل‌های بهداشتی دوران کرونا باید با دقت تمام رعایت شود.

هنوز نشانی از «گیلان‌شاه خال‌دار» دیده نشده است

بختیاری گفت: گیلان‌شاه خال‌دار با نام علمی Numenius Tenuirostris پرنده‌ای است که سال‌ها در ایران رویت نشده است، تصور بر این است که منقرض شده باشد؛ ایران جزو سرزمین‌هایی است که این پرنده هر سال از آن عبور و به سمت آفریقا و بر عکس به سمت قطب مهاجرت می‌کرده است. کلوپی در ایتالیا برای مستندات رویت این پرنده ۱۰هزار دلار جایزه گذاشته تا به جامعه علمی و محیط زیست جهان نوید بدهد که این پرنده منقرض نشده است و اگر پرنده‌نگری بتواند این پرنده را ببیند و تصویر آن را ثبت کند می‌تواند با این کلوپ تماس گرفته و حتی جایزه را از آن خود کند.

مدرس پرنده‌نگری اظهار داشت: طبق مستندات گیلان‌شاه خال‌دار در بخش‌هایی از شمال شرق ایران نزدیک به دریای خزر وارد ایران میشده و از محدوده استان خوزستان تالاب شادگان از جنوب ایران خارج میشده است. این پرنده حدود ۲۵ تا ۳۰ سال پیش در ایران دیده شده و کارشناسان حدس می‌زنند که به طور کامل منقرض شده باشد.

وی تصریح کرد: یافتن و تماشای مجدد پرندگان در خطر انقراض که حتی مسیر تردد و مهاجرت آنها را  دیگر نمی‌دانیم، بسیار ارزشمند است؛ همین کشف و اثبات در پرنده‌نگری است که علم و تفریح را در کنار هم به عنوان یکی از شاخه‌های طبیعت‌گردی جذاب‌تر می‌کند.

تغییرات طول روز شب عامل اصلی کوچ پرندگان

بختیاری درباره پدیده کوچ (مهاجرت) پرنده‌ها گفت: مهاجرت یک سویه است، اما کوچ فرایند و رفتاری دو طرفه و رفت و برگشتی است؛ عوامل زیادی بر کوچ پرندگان تاثیر دارد و بسیار هم جذاب است. دانستن اینکه پرنده‌ای از کنیا در قاره آفریقا کوچ خود را آغاز می‌کند و در یک مسیر مشخص پرواز کرده و از مناطق زیادی در کشورهای مختلف عبور می‌کند و در شهری مانند رامسر اقامت می کند جالب است. این مسیریابی دقیق چه برای اولین بار و تکرار آن در هر سال توسط پرنده و آگاهی از اینکه این پرنده در آن شهر در یک خیابان خاص و یک کوچه بن‌بست و دقیقا در بالکن همان خانه‌ای که سال گذشته لانه‌ای ساخته بوده، آشیانه می‌سازد، شگفت‌انگیز است.

وی درباره علت کوچ پرندگان گفت: برخی از کارشناسان کمبود غذا را علت مهاجرت یا کوچ عنوان می‌کنند، اما مثلا قوها و اردک‌ها که اوایل بهار به ایران می‌آیند. در این زمان هوا هم مطلوب است، گیاهان آبزی و جلبک‌های دریاچه‌ها و برکه‌ها رشد کرده‌اند، و غذای زیادی فراهم است اما آنها ماندگار نیستند و کوچ می‌کنند؛ پس غذا ممکن است عامل اصلی نباشد.

پژوهشگر و مدرس پرنده‌نگری گفت: تغییرات دما (سرما و گرما) در مناطق را هم نمی توان عامل اصلی و اساسی کوچ پرنده‌ها دانست زیرا گاهی مشاهده می‌شود در منطقه‌ای آب دریاچه و برکه کاملا یخ می‌بندد، اما پرنده‌ها مهاجرت نمی‌کنند، و ماندگار هستند.

بختیاری تاکید کرد: عامل اصلی کوچ پرندگان تغییرات و کوتاهی و بلندی طول روز و شب است، زمانی که مدت زمان روز و شب تغییر می‌کند و کوتاه و بلند می‌شوند، میزان تابش نور خورشید به پرنده‌ها باعث تغییراتی هورمونی در آنها می‌شود، و همین تغییرات چه غذا باشد یا نباشد، هوا چه سرد باشد یا گرم، پرنده را به آغاز کوچ اجباری وادار می‌کند.

پرنده‌نگران خارجی برای دیدن «زاغ بور» به ایران می‌آیند

بختیاری افزود: زاغ بور (Zaqboor) یا زاغ کویری با نام علمی Podoces Pleskei از خانواده کلاغ‌ها پرنده ملی ایران و تنها پرنده‌ای است که انحصاری در ایران زندگی می‌کند و در هیچ جای جهان دیده نشده است؛ در محیط‌های بیابانی و نیمه‌بیابانی ایران زندگی می‌کند، و هر کسی در هر جای دنیا علاقه داشته باشد که این پرنده را ببیند باید به ایران سفر کند. پیش از کرونا، زاغ بور در فهرست علاقه‌ها و جاذبه‌های هر گردشگر علاقه‌مند به طبیعت که به ایران می‌آمد قرار داشت و به راهنمای خود تاکید می‌کردند که این پرنده را باید ببینند.

پژوهشگر و مدرس پرنده‌نگری گفت: چند گونه از پرنده‌هایی که بیشتر روزی زمین حرکت می‌کنند در جهان وجود دارد که زاغ بور به عنوان پرنده انحصاری سرزمین ایران در کمیته ثبت پرنده‌ها با عنوان (Persian Ground Jay) نامگذاری شده است، البته پرندگان دیگری هم با عناوین Persia یا Irania وجود دارد؛ پرنده سینه‌سرخ ایرانی با نام علمی Irania Gutturali نام ایران را با خود دارد؛ حتی یک نوع پرنده زنبورخوار گلوخرمایی با نام علمی Merops Persicus وجود دارد؛ سینه سرخ ایرانی بهار و تابستان در ایران هستند و فصل‌های دیگر سال از جنوب غرب تا آفریقا پیش می‌رود.

پرنده‌نگری ‌در بهشت

بختیاری گفت: پرنده‌ها همیشه بوده‌اند، میلیون‌ها سال است که هزاران هزاران پرنده از بخش‌هایی از آسیا و خاورمیانه به آفریقا کوچ می‌کنند و برمی‌گردند، ما کمتر توجه می‌کنیم؛ تهران از تنوع شگفت‌انگیزی از پرندگان برخوردار است.

پژوهشگر و مدرس پرنده‌نگری افزود: در فصل بهار که پرنده‌ها بسیار سرحال و شاداب آواز می‌خوانند زمان مناسبی برای رفتن به طبیعت و پرنده‌نگری است؛ علاقه‌مندان برای تماشای پرندگان می‌توانند چند مکان را در تهران سر بزنند، قابل دسترس‌ترین این مکان‌ها پارک شهر (منطقه ۱۲ تهران – خیابان بهشت) است؛ اولین سایت پرنده‌نگری شهری در این پارک راه‌اندازی شده است؛ گردشگر در این پارک با مراجعه به کلبه پرنده‌نگری یک دوربین و یک کتابچه دریافت کند؛ همچنین کارشناسی به‌ عنوان راهنما، گردشگر را همراهی می‌کند تا پرنده‌های مورد علاقه خود را در نقاط مختلف پارک ببیند و مشخصات و ویژگی‌های پرنده دیده شده را توضیح می‌دهد.

وی با تاکید بر این که پرنده‌ها همه‌جا، حتی داخل شهرهای بزرگ و شلوغ هم هستند، گفت: ما در قلب شهر تهران در میان آلودگی صوتی و هوا کار تحقیقاتی کردیم و نتایج را مستند کردیم که در همان منطقه شلوغ و آلوده بیش از ۶۰ گونه پرنده را در فصول مختلف می‌توان دید. تصور کنید در مناطق آرام‌تر و پاکیزه‌تر قطعا گونه‌های متعدد و متنوع پرندگان را می‌شود رصد کرد.

تماشای انواع پرندگان در پارک قیطریه و جمشیدیه

بختیاری خاطرنشان کرد: مناطقی (سایت‌هایی) که در شمال تهران به کوه منتهی می‌شوند مانند پارک جمشیدیه یا گلاب‌دره تنوع بسیار خوبی از پرندگان دارند؛‌ مکان‌هایی که رودخانه و درختان بیشتری دارند این تنوع و تعدد بیشتر می‌شود. مثلا گونه‌هایی از دم‌جنبانک‌ها، زیرآبروک، دارخزک و دیوارخزک را در این مناطق به راحتی می‌توان دید.

پژوهشگر و مدرس پرنده‌نگری گفت: علاوه بر باغ گیاه‌شناسی که مکان بسیار خوبی برای دیدن پرندگان متفاوت است، دریاچه شهدای خلیج‌فارس (چیتگر) و دریاچه پشت ورزشگاه آزادی در غرب تهران هم از مکان‌هایی هستند که می‌توان در طبیعت و محیط‌زیست آن انواع اردک‌ها، باکلان‌ها، گاوچرانک‌ها و کشیم‌های ماهی‌خوار دید؛ در شرق تهران در  محدوده جاده تلو هم زنبورخوارها و سبزه‌قباها و دلیجه‌های کوچک تماشا کرد.

وی گفت: گردشگران برای پرنده‌نگری در پارک قیطریه هم می‌توانند طوطی‌ها و توکاها حتی پری‌شاهرخ را ببیند و صدای آوازش را به خوبی بشنوند، این پرنده علاقه زیادی به میوه‌ها به خصوص انجیر دارد، انجیر زیاد می‌خورد، اما نوکش کج نیست. (اشاره به ضرب‌المثل مرغی که انجیر می‌خوره نوکش کجه).

بختیاری اظهار داشت: اطلاعات کاملی برای گردشگران علاقه‌مند به پرنده‌نگری در کتاب پرندگان شهر تهران (انتشارات نگین.۱۳۹۴) گردآوری شده است؛ در این کتاب مسیر دقیق پرندگانی که در مسیر مهاجرت به تهران می آیند، و حتی زمان دقیق عبور و اقامت آنها و مکانی را که شانس بیشتری برای دیدن این پرندگان در تهران بیشتر است، توضیح می‌دهد.

منبع: ایرنا