عمارت خورشید بنایی در شهرستان کلات
عمارت خورشید یا کاخ کلات بنایی است که بسیاری معتقدند محل امن اختفای جواهرات نادرشاه از جمله کوه نور و دریای نور بوده است، بنایی نیمه‌تمام در میانۀ شهر کلات.با این عمارت زیبا آشنا شوید.
زمانی که نادرشاه افشار از فتح هند باز می‌گشت، گنجینه‌ای قیمتی از غنایم جنگی با خود آورده بود و برای پنهان کردن این جواهرات چه جایی بهتر از بنایی نفوذناپذیر که تیغه‌های کوه بر گرداگرد آن کشیده شده باشند.
از کلات که بارها صحن وقایع تاریخی بوده، نخستین بار در شاهنامه نام برده شده است، در داستان فرود پسر سیاوش، بارها به نام کلات اشاره شده و فردوسی آنجا را پناهگاه فرود دانسته است؛ همچنین از این منطقه به عنوان صحنه نبرد ایرانیان و تورانیان در شاهنامه یاد شده است.
دوران طلایی و شکوه و عظمت کلات در زمان پادشاهی نادرشاه افشار بوده و پس از آن به تدریج از نقش مؤثر و تعیین‌کننده آن کاسته شده است. این شهر در فاصله ۴۵ کیلومتری شمال شرق مشهد و در میان کوه‌های هزار مسجد قرار گرفته و موقعیت خاص آن یک پدیده استثنایی است. حصار طبیعی و مستحکم و تسخیرناپذیر کلات که نفوذ در آن با امکانات جنگی دورانِ سلاح‌های ابتدایی، تقریبا غیرممکن بوده، از قدیم‌الایام این منطقه را به مامنی برای حکام و حتی تبعیدگاهی برای یاغیان بدل کرده بود. کلات در سال ۱۳۸۰ میلادی به فناناپذیری شهرت یافت. تیمور لنگ چهارده بار به آن حمله‌ور شد، اما هر بار ناکام ماند.
عمارت خورشید که در میان محوطه‌ای وسیع بسان نگینی در دل کلات جلب نظر می‌کند، یکی از معدود بناهای دوره افشاری است، بنایی که ظاهرا قرار بوده آرامگاه نادرشاه باشد. عمارت خورشید سازه‌ای پررمز و راز است که از آجر ساخته شده و نماهای بیرونی آن را از سنگ‌های همان منطقه تراشیده‌اند. نام این عمارت هیچ ربطی به قرص درخشان زردی که هر روز در آسمان می‌بینید ندارد؛ بلکه «خورشید» نام یکی از همسران نادرشاه بوده است.
ساخت عمارت خورشید در سال ۱۱۵۱ ه.ق آغاز شد، اما عملیات ساخت آن در تمام طول پادشاهی نادر تداوم داشت و حتی تا آخرین سال‌‌های حیات او یعنی سال ۱۱۶۰ هجری قمری همچنان ادامه داشته و سرانجام با مرگ ناگهانی نادر نیمه‌تمام رها شده است.
گفته می‌شود نادرشاه پس از فتح هند تراشکارانی را از هند با خود به ایران آورد تا روی بنا کار کنند. این عمارت در نگاه اول به شدت تحت تأثیر جلوه‌های معماری هند به نظر می‌رسد، چرا که مصالح به کار رفته در نما و حجاری‌هایی از میوه‌ها و پرندگان گرمسیری روی آن‌ها ظاهر بنا را به آثار معماری هند شبیه کرده است، اما این عمارت در لایه‌های زیرین خود هویتی کاملاً ایرانی دارد.
دوازده اتاق این عمارت با نقاشی و گچ‌بری آراسته شده‌اند و به نظر می‌رسد این بنا محل سکونت پادشاه و خاندانش بوده باشد. عمارت خورشید پس از نادرشاه در دوره قاجار نیز به عنوان اقامتگاه مسکونی مورد استفاده قرار گرفت.
این عمارت سه طبقه، در میانۀ باغی بزرگ واقع شده، قبل‌تر ارتفاعش حدودا ۲۵ متر بوده، اما با خراب شدن سومین طبقه، ارتفاع عمارت به ۲۰ متر رسیده است.
وقتی به بنای عمارت نگاه می‌کنید، اولین چیزی که به چشم‌تان می‌خورد استوانه‌ای است با نیم‌ستون‌های سنگی که همچون برجی از میان بنا بالا آمده است. این برج از درون، هشت ضلعی است و گنبدی بر بالای آن قرار دارد. نکته جالب فاصله میان حجم استوانه‌ای و بقیه بنا است که همچون درز انبساط آن‌ها را از هم جدا می‌کند و در بالای پشت بام طبقه همکف سنگ‌هایی به صورت درپوش روی این درز را می‌بندند.
با حذف بخشی از چهار نیم‌ستون در قسمت بالای برج، روشنایی درون برج فراهم شده است. نیم‌ستون‌های برج ساده هستند، ولی سرستون‌ها تراش تزیینی اندکی دارند. نماهای بیرونی بنا را در همه‌جا تراشیده‌اند، اما در بخش‌هایی از نماکاری تزیینی تراش سنگ‌ها به پایان نرسیده و این نشان از آن دارد که بنا ناتمام مانده است. نماهای داخلی قسمت برجی شکل را با ایوانچه‌هایی در دو طبقه شکل داده‌اند و با نقاشی و طلاکاری آراسته‌اند. دورتادور این فضایِ هشت ضلعی در بالای ایوانچه‌های طبقه اول سوره نباء با رنگ نوشته شده است. در اطراف این فضا، ایوان‌هایی است که پوشش زیبای رسمی‌بندی دارند و ایوانی که رو به شرق قرار دارد، ورودی بنا است.
زیرزمین دو قسمت دارد. یک فضای هشت ضلعی که زیر فضای هشت ضلعی بالا است و چهار ستون دارد؛ و اتاق‌ها و راه‌روهایی که در اطراف آن قرار می‌گیرند. بر مبنای مطالعات و گمانه‌زنی‌های محققان، مسیرهای ارتباطی مرکزی زیرزمین و حلقه فضاهای اطراف آن در دوره‌ای مسدود شده و سپس دوباره از جای دیگری باز شده است. همچنین راه‌های ارتباطی فضاهای زیرزمین با طبقه همکف و خارج بنا به مرور ایجاد شده و در ابتدا به شکل دیگری بوده است. تصور بر این است که بنای عمارت خورشید بر بقایای بنایی دیگر (احتمالا یک مقبره ایلخانی) ساخته شده که بقایای زیرزمین آن کمی پایین‌تر از زیر زمین فعلی موجود است.
پله‌هایی که از طبقه همکف به بام می‌رود و همچنین پله‌هایی که از بام به بالای برج می‌رسد نیز با کندن جرزها ایجاد شده‌اند و به سختی می توان از آن‌ها بالا رفت.
سطح همکف بنا روی سکویی به ارتفاع یک و نیم متر که با پنج پله به طراز محوطه می‌رسد، قرار دارد. محوطه بنا شامل باغی با چهار کرت در دو تراز است که عمارت خورشید در محل برخورد دو محور آن واقع شده است.
هم‌اکنون حفاری‌های باستان‌شناسی فواره‌های دور عمارت خورشید را آشکار ساخته است. دورتادور بنا جوی آب و حوضچه‌های کم‌عمقی با فواره‌های سنگی کوچک وجود دارد. محور شرقی‌غربی باغ کشیده‌تر است و ورودی آن در جانب شرقی قرار دارد. بین ورودی اصلی باغ تا عمارت حوضی کشیده با فواره‌های سنگی بلند قرار دارد. امروزه بنای عمارت خورشید و باغ آن کاملا بازسازی شده است.
داستان این است که عمارت خورشید بنای مرموزی است که همه چیز را در موردش نمی‌دانیم، بسیاری آن را یک کاخ دانسته‌اند، بسیاری محل نگهداری غنایم گرانبهای نادر، بعضی هم به علت وجود سرداب کارکرد زندان را برایش در نظر گرفته‌اند، اما وجود چندین مقبره با طرح مشابه و فاصله زمانی کمی از آن، فرضیه مقبره بودن را تقویت می‌کند، وجود سرداب و کتیبه سوره نباء که معمولا در مقابر نوشته می‌شود هم مزید بر علت هستند. با این حال هنوز در مورد این بنا کاملا مطمئن نیستیم، آنچه می‌دانیم تنها این است که حتی برای یک بار هم که شده باید این عمارت را از نزدیک دید و از دیدنش لذت برد.
مرتبط:عمارت هشت بهشت