سیر پیدایش گاه‌شمار گیلانی در گذر زمان
در گذر زمان اقوام گوناگون هر کدام بنابر شرایط بومی خود به شناخت و سنجش زمان به شیوه خود دست یافتند و گاه‌شماری ویژه‌ای پدید آوردند و آن را به کار گرفتند.
از زمان کشف فاصله‌های زمان شبیه به همِ طبیعت، از این شکوفه تا شکوفه دیگر، از این زایش تا زایش دیگر و سپس این نکته که این فاصله می‌تواند به مثابه واحدی از گذشت عمر باشد، یعنی دانستن این نکته که گاو، پنج شکوفه عمر دارد، یا از تولد بچه پنج برف گذشته، هزاران سال گذشته است. به نظر عده‌ای از دانشمندان، این زمان، زمان ِ ساکن‌شدن انسان‌های کوچنده و پیدایش تمدن‌های نوین بوده است.
گاه‌شماری گیلانی با ۱۲ ماه ۳۰ روزه و ۵ روز پنجک در آخر ماه هشتم (اول ماه)، ادامه گاه‌شماری باستانی ایران، معروف به گاه‌شماری یزدگردی قدیم است و تا میانه دوره ساسانیان، مانند گاه‌شماری یزدگردی، سالی با آغازی در گردش بود و بنابر دلایلی نامعلوم در هرمز روز یا روز دوشنبه سال ۵۴۵۴ باستانی ایرانی هم‌زمان با روز هفتم ماه اوت ۴۲۷ میلادی و هم‌زمان با روز هفتم ماه آب سال ۷۳۸ اسکندری، ۱۹۵ سال پیش از مبدأ سال خورشیدی و ۶۲ سال پیش از مبدأ گاه‌شماری مازندرانی، با ۱۴۰ روز فاصله از اعتدال بهاری، با اجرای یک روز کبیسه در طی هر چهار سال، در میانه سال باقی ماند.
آغاز نوروز گاه‌شمار گیلانی برابر با روز ۱۷ مردادماه شمسی هجری، در میانه تابستان است. و این امر ناشی از ناهماهنگی میان طول واقعی (اعتدالی) با گاه‌شماری بدون کبیسه است.
نوروز در تابستان بنا به شواهد تاریخی در مناطق دیگر ایران هم رایج بوده است. ابوریحان بیرونی در کتاب التفهیم آورده است: «در قدیم، که سال مردم مغان خوارزم از تابستان آغاز می‌شد و آن روز شانزدهم است از ماه‌های چهارم ایشان».
او در آثار الباقیه نیز آورده است: «در روزگار پیش از فصل پاییز می‌افتاده که محتاج گرم شدن به آتش بوده‌اند. اما در زمان ما میان تابستان می‌‍افتد.»
به همین علت او بر این عقیده است که انقلاب تابستانی موقع اصلی این جشن است. مردادماه در گاه‌شماری ایرانی از اهمیت فراوانی برخوردار است. این ماه هنگام رسیدن خورشید به برج شیر یا اسد است که دوران‌های گذشته، رویدادی بسیار گرامی دانسته می‌شد.
امروز نیز با بسیاری از رویداد‌های تقویمی و آغاز سال نو هم‌زمانی دارد، از جمله با آغاز سال نو گاه‌شمارهای مناطق مختلف البرز، با آغاز سال نو گاه‌شمار ساحل‌نشین‌های خلیج فارس که به تقویم صیادی معروف است و در ششمین روز مردادماه شمسی برگزار می‌شود، با جشن آغاز سال نو ارمنی‌های ایرانی که در روز بیستم مردادماه شمسی برابر با یازدهم ماه اوت میلادی برگزار می‌شود و نیز با آیین یالد یراق از تقویم ترکمنی، که به موجب آن روز بیست و یکم مردادماه را روز طلوع ستاره شب‌آهنگ می‌دانند.
در گاه‌شمار گیلانی ماه منطبق بر آغاز فصل بهار هشتمین ماه است که به نام اول ماه نام‌گذاری شده است. این ماه از ۱۵ اسفند آغاز و تا ۱۵ فروردین ماه ادامه دارد. اول به معنای نخست و آغاز است. در گاه‌شماری گیلانی اول ماه اولین ماه بهار است و نشانه‌گذاری برای شروع آغاز سال اعتدالی و فصل بهار است و به همین خاطر به آن عیدما هم می‌گویند. در پایان این یک پنجک گیلانی قرار دارد و ماه پس از آن که سیاما نام دارد از روز ۲۱ فروردین‌ماه آغاز و تا ۱۹ اردیبهشت ادامه می‌یابد.
سیاما دومین ماه فصل بهار گیلان و به معنای ماهِ سیاه است. کوهستان و مناطق مرتفع در این ماه رنگ سیاه دارد و هنوز سبز نشده است، کشاورزان در جلگه ایام سیاه بهار یا گدابهار را می‌گذرانند. در این ایام ته‌مانده آذوقه سالانه در ایام نوروز مصرف شده و به اتمام رسیده و آنان در اوج کار کشت و زرع، گرفتار فقر و تنگ‌دستی می‌شدند. آسمان را هم اغلب ابرهای سیاه و باران‌زا در برمی‌گرفت.
* برگرفته از کتاب گاه‌شماری گیلانی نوشته مسعود پورهادی؛ پژوهشگر فرهنگ و ادبیات گیلان
منبع: اسکان