استان سمنان

صنایع دستی استان سمنان

صنایع دستی به مجموعه ای از هنرها و صنایع گفته می شود که با استفاده از مواد اولیه ی بومی و به کمک دست و ابزار دستی ساخته می شود که در آن ذوق هنری و خلاقیت فکری صنعتگر سازنده به نحوی تجلی یافته است و همین عامل وجه تمایز اصلی این نوع محصولات از مصنوعات مشابه ماشینی و کارخانه ای است.

در استان سمنان نیز از لذت بردن از این هنر دست بی نصیب نخواهید ماند، شما را با مهم ترین صنایع دستی سمنان آشنا می کنیم:

سفالگری و سرامیک:

یکی از مهم ترین و قدیمی ترین دست ساخته های بشر، سفال است که برخلاف اشیاء فلزی، چوبین و …  فاسد نمی گردند و اطلاعات مفیدی را از گذشتگان در اختیار ما قرار می دهند. صنعت سفالگری در استان سمنان از پیشینه معتبر برخوردار است. به طوری که دکتر اریک اشمید هنگام حفاری در اطراف دامغان امیدوار به کشف شهر افسانه ای هکاتوم پلیس یا شهر صد دروازه بود، اگرچه موفق به کشف بقایای شهر مورد نظرش نشد، ولی به مجموعه ای از بهترین فراورده های صنعتگران دو تا سه هزار سال قبل از میلاد مسیح دست یافت. قدمت یکی از مجموعه های یافت شده در شهر دامغان شامل کوزه های بزرگ به اشکال هندسی و دارای لعاب قهوه ای روشن و کرم، به دو تا سه هزار سال قبل از میلاد مسیح می رسد. این هنر با همه ی فراز و نشیب هایی که در طول تاریخ پشت سر گذاشته است، توانسته حیات خود را حفظ کند و امروزه در شهر های سمنان و شاهرود به اوج شکوفایی خود برسد. در کنار ساخت سفال در کارگاه های سفالگری، سرامیک نیز تولید می شود و طرفداران خاص خود را دارد.در حال حاضر سفالگران استان سمنان در کارگاههای سفالگری و سفال سازی به ساخت سفال های ارزشمند مشغولند. در این میان، کارگاه سفال گری و سفال سازی قان بیگی در شاهرود از اهمیتی ویژه برخوردار است.

خرمهره:

خرمهره یا همان مهرهای کبود، به زبان سمنانی (کَئوکه) از صنایع دستی استان سمنان است که از پنج هزارسال پیش یعنی از زمان سومریان وجود داشته و تا زمان ساسانیان نیز دیده می شود که بیشتر برای نظر قربانی و دفع چشم بد (چشم زخم) آن را به کودکان و چارپایان گران قیمت می آویختند. برای تهیه بدنه مهره از گرد سنگ رودخانه (گردسنگ) استفاده می شود که نوع مرغوبی از کوارتز با ترکیبی از کلرید است. برای ساخت خرمهره گرد سنگ را با کتیرا و آب آمیخته و خمیری غلیظ از آن ها درست می کنند. این خمیر را با کف دو دست به صورت گلوله های کوچکی در می آورند. گاهی برای این منظور از قالب های کوچکی استفاده می کنند که با آن ها می توان در آن واحد تعداد زیادی گلوله درست کرد.

لاک تراشی:

لاک تراشی در مناطق روستایی و جنگلی مورد توجه پیشه وران و هنرمندان بوده و انواع سازه های آن بر اساس نیاز زندگی روزمره رشد یافته است. روستاییان ساکن مناطق جنگلی در گذشته بیشترین نیازهای خود را از چوب تهیه می کردند و در ساخت لوازم چوبی از مهارت خوبی برخوردار بودند. آن ها با استفاده از ریشه و تنه درختان بدون بهره گیری از ابزار کار امروزی ظروف چوبی مانند آخوردام- کنگیر- ظروف تهیه خمیر- قاشق- ملاقه تولید می کردند. هنر لاک تراشی یک کار ابتکاری در بین صنایع استان سمنان است. برای شروع کار لاک تراشی چوب از صنایع استان سمنان انتخاب شده نیاز به آماده سازی خاصی نداشته و پس از جداسازی از تنه یا ریشه درخت آماده کار خواهد بود اما بهتر است که چند روزی در سایه بماند تا مقداری از رطوبت اولیه را از دست بدهد و اگر چوبی که برای کار انتخاب شد خشک شده باشد قبل از شروع کار باید مدتی در داخل آب خیسانده شود. این هنر زیبا هم رو به فراموشیست و در حال حاضر تنها دو یا سه هنرمند لاک تراش در استان سمنان زندگی می کنند.

چاپ قلمکار:

چاپ قلمکار به نوعی چاپ سنتی روی پارچه اطلاق می شود که با استفاده از قالب هایی چوبی با نقش برجسته، صورت می گیرد و در طی آن پارچه به شکل زیبایی منقوش به طرح های مختلفی می گردد. برای نخستین بار، قلم کار سازان ایرانی برای دسترسی به تولید بیشتر و ایجاد هماهنگی و یکنواختی نقش ها، استفاده از مهره های چوبی را جایگزین استفاده از قلمو ساخته اند. برای فراهم آوردن امکاناتی به منظور استفاده مردم، قلم کار را که در گذشته فقط برای روی پارچه های پشمی و ابریشمی انجام پذیر بود بر انواع پارچه از قبیل متقال، کتان، چلوار و کرباس و … انجام دادند. در حال حاضر چاپ قلم کار به وسیله قالب های چوبینی که دارای نقوش برجسته است انجام می شود. قالب های چوبی در این کار نقش مهمی را بازی می کنند و معمولا توسط افراد حرفه ای با استفاده از چوب های گلابی و زالزالک ساخته می شوند. رنگ های مورد استفاده در این نقوش حداکثر چهار رنگ می باشد که بسته به سلیقه ی هنرمند از آنها استفاده می شود. گروهی از هنرمندان در رشته هایی چون ریشه تابی که پارچه زیر ساخت قلمکار را آماده می سازد یا صحرا کاری که کارهای رنگرزی، سفید گری، بخار و شستشوی پارچه های قلمکار را به عهده دارد به فعالیت مشغولند. مهمترین مرکز این صنعت در استان در شهرستان دامغان قرار دارد که ماهانه مقادیر هنگفتی انواع رومیزی پرده و سفره و سایر محصولات قلمکار تولید و برای صدور به خارج از کشور آماده می کند.

گلیم بافی:

گلیم به عنوان نخستین زیرانداز بشر، دارای سابقه تولیدی بسیار طولانی است. بافت گلیم اگر چه به گونه بسیار ساده آغاز شده، اما در طول سالیانی که از عمر آن می گذرد، هنرمندان ایرانی در تکمیل آن نقش فوق الاده چشمگیر ایفا کرده اند و توانسته اند آن را به عنوان محصولی برخوردار از ارزشهای هنری و مصرفی توامان حتی روانه بازارهای خارجی کنند. گلیم که در مقایسه با قالی دارای شیوه بافتی آسانتر است و به همان نسبت قیمت ارزانتری دارد، هنری در انحصار روستا نشینان و عشایر به حساب می آید. روستا نشینان و عشایر در شهرستان های گرمسار، سمنان و روستاهای کندو، خیج و رضا آباد شاهرود بیشترین تولید گلیم را در سطح استان سمنان دارند.

جاجیم بافی:

جاجیم یک نوع زیرانداز است که به دلیل نداشتن پرز از هر دو روی آن می توان استفاده نمود. این دست بافته ی زیبا، از نخ‌ های رنگارنگ و ظریف پشمی یا پنبه‌ ای یا ترکیبی از این دو بافته می شود و بافت آن در میان روستاییان و عشایرِ چهار گوشه ی کشور رواج دارد. جاجیم به غیر از زیرانداز به هنگام کوچ عشایر برای بسته‌بندی و جابه‌جایی اسباب و لوازم و یا همچون یک بالاپوش گرم نیز کاربرد دارد. ارزش این دستبافته به حدی است که در برخی نقاط کشور به‌عنوان چشم‌ روشنی و جهیزیه به نوعروسان هدیه می شود تا به‌عنوان یادگاری ارزشمندی تا سال ‌ها در خانواده ها باقی بماند. نوعی جاجيم نیز در استان سمنان بافته می شود که به عنوان بقچه يا سوزنی مورد استفاده قرار می گیرد و حمام سری نام دارد. در استان سمنان، شهرستان های سرخه، مهدی شهر، فولاد محله و روستاهای شهرستان دامغان و روستاهای بسطام از جمله تولیدکنندگان جاجیم به شمار می روند.

نمد مالی:

یکی دیگر از صنایع دستی که قدمتی دیرینه در استان سمنان دارد، نمد مالی است. وضعیت فعلی تولید نمد در استان سمنان از نظر کمی و کیفی بسیار مطلوب است و مراکز تولید نمد در استان، شهرستان سمنان، دامغان و روستای ابرسیج شاهرود است. مواد اولیه مصرف شده در نمد مالی پشم است که در اندازه های مختلف تهیه می شود. آنچه در نمد مالی می توان مشاهده کرد، ذوق و هنر، به همراه تحرک تولید کننده است. تولیدات این زحمات کشان علاوه بر استفاده شخصی به روستاهای شمالی استان و شهرستان مازندران ارسال می شود. تولید نمد یکی از کارهای قدیمی است که هنرمندان زیادی در سراسر کشور به آن مشغول هستند. در این میان استان سمنان نیز یکی از پیشکسوتان این حرفه به شمار می رود و از نظر کیفیت و میزان تولید جایگاه قابل قبولی دارد. برای تهیه نمد نیازی به بافتن نیست بلکه ایجاد فشار و رطوبت و حرارت، موجب درهم‌رفتن الیاف پشمی و در نهایت تولید نمد می شوند. این هنر به صورت کلاه، زیراندازه و … در شهرهای سمنان، شاهرود و دامغان به وفور دیده می شود.

چادرشب بافی:

چادرشب بافی به عنوان یک صنعت اصیل و سنتی است که سابقه ای بس طولانی دارد و چون در قدیم از آن در شب برای روانداز استفاده می شد آن را چادرشب نامیده اند. چادر شب در واقع نوعی پارچه است که برای اهداف گوناگون مورد استفاده قرار می گیرد. در ایران حدود ۱۵ قرن است که چادر شب بافته می شود. این فکر از ابتدا به صورتی بسیار ساده و با تهیه دستگاههای خیلی مختصر انجام پذیرفت دستگاه های بافندگی اولیه را اکثرا زنها به عنوان تنوع شغلی خانه داری اعمال می‌نمودند. بر اثر رونق روزافزون، به تدریج بعد اقتصادی آن مورد توجه نه تنها زنان خانواده، بلکه مردان نیز واقع شد. امروزه سمنان یکی از تولیدکنندگان این پارچه به شمار می رود و هنرمندانی در آن به چادرشب بافی اشتغال دارند.

گلیج بافی:

گلیج یکی از دست بافته ‌های سنتی و کمتر شناخته شده ی ایران است که شباهت زیادی به گلیم دارد و با دستگاهی شبیه به دستگاه پارچه بافی، تولید می شود. این دستبافته که جنس تار آن از پنبه و پود آن از پشم است برای تولید پوشاک مردانه و زیرانداز به کار می رود. بافت گلیج بیشتر در قسمت شمالی استان سمنان به ویژه در روستاهای اروست، فولادمحله، رضاآباد و چاشم و در میان زنان رواج دارد و متاسفانه خطر منسوخ شدن آن را تهدید می کند.

دستباف ها:

در زمانی نه چندان دور، مردمان همین سرزمین پارچه های مورد نیاز خویش را با دست های هنر آفرین خود تهیه می کردند که از نظر تنوع رنگ، نقش، طرح و شیوه های بافت شگفت انگیز بود. هر چند زندگی ماشینی و گرایش به سوی تجدد باعث شد لطمه هایی جبران ناپذیر بر این صنعت وارد آید ، هم اکنون نیز در گوشه و کنار استان سمنان، صنایع دستباف رایج اند. دستبافی شامل تولید پرده های سنتی و هنری و حوله و شال گردن و پارچه های متقال زیر ساخت قلمکار است که در استان رایج است. علاوه برآن جاجیم، چادر شب، پلاس و چوفا (چوخا) که عمدتاً توسط روستائیان و عشایر تولید می شود، از دیگر صنایع دستباف مردم استان است. ماهانه مقادیر قابل توجه ای از این تولیدات به استان های دیگر و مراکز ارسال می شود. شهرستان سمنان به ویژه سرخه، مهدی شهر، فولاد محله و روستاهای شهرستان دامغان و روستاهای بسطام از مراکز تولیدات جاجیمچه و دستباف استان به شمار می روند. همچنین این رشته ها جزء صنایع دستی این استان می باشد: چاقو سازی، برگ بافی، بافتنی های سنتی، چوغا، چلنگری، چادر شب بافی، حمام سری، حجم سازی، زیر انداز نمدی، کلاه نمدی، چهل تکه دوزی، ساخت ساز سنتی، کرباس بافی.