استان مرکزی:
استانیست در مرکز ایران، شهره ی توسعه ی صنعتش به قدری همه جا پیچیده که نام پایتخت صنعتی را در کنار نام خود برای همیشه همنشین کرده است. این استان صنعتی دو رشته کوه البرز و زاگرس را نیز در دل خود جای داده و مرکزی بودنش فقط در نامش خلاصه نمی شود بلکه عملا این استان کریدور ارتباطی بیشتر جاده ها و راه های ارتباطی کشور است. اما.ویژگی های استان مرکزی به صنعتش خلاصه نمی شود بلکه جاذبه های دیگری مانند مقصد طبیعت گردی، پرنده نگری، کوهنوردی و کویرنوردی برای گردشگران نیز بر کسی پوشیده نیست. این استان در تولید گل و گیاه و محصولات کشاورزی نیز توانایی بالایی دارد،به طوری که شهرستان محلات مرکز گل و گیاهان است.
قدمت استان مرکزی به هزاره دوم و سوم قبل از میلاد بازمی گردد و در هزاره اول قبل از میلاد جزو ایالات ماد بزرگ بود. در تپه های باستانی و نقاط دیگر اين سرزمين ردپایی از آثار تمدن های مختلف و همچنین اقوام گوناگون را می توان مشاهده کرد. حاکمان یونانی در دوره سلوکیان برای قسمت شمالی این استان به ویژه دهستان خورهه اهمیت زیادی قائل بودند. آثار باستانی که از این دوران در خورهه بر جای مانده است، این مطلب را تصدیق می کند. در روزگار کهن این شهر عراق نام داشت که در زمان تسلط اعراب بر ایران عراق عجم نامیده می‌شد که شامل بسیاری از استانهای همجوار امروزی می شد. نام استان مرکزی برای اولین بار در سال ۱۳۲۶ خورشیدی مطرح گردید. در آن سال استان مرکزی پهنه وسیعی از مرکز کشور شامل شهرهای تهران، قزوین، ساوه، قم، دماوند و محلات بود. در سال ۱۳۳۹ شهرهای اراک و کاشان به استان مرکزی اضافه شدند تا سرانجام در سال ۱۳۵۶ با انتقال مرکز استان از تهران به اراک، نام مرکزی بر روی استان باقی ماند.
استان مرکزی از شمال به استان های تهران و قزوین، از غرب به استان همدان، از جنوب به استان های لرستان و اصفهان واز شرق به استان های تهران، قم و اصفهان محدود است. این استان که بخشی از فلات مركز ايران را دربر می گیرد با مساحتی معادل ۲۹۵۳۰ کیلومتر مربع حدود ۸۲/۱ درصد از مساحت کل کشور را به خود اختصاص داده. قله شهباز با ارتفاع ۳۳۸۸ متر ارتفاع در رشته كوه راسوند در غرب اراک بلندترین نقطه استان است، همچنین دشت مسیله با ارتفاع ۹۵۰ متر پست ترین نقطه استان است. شهر اراک که شهری جدید با سابقه ۲۰۰ ساله است، مرکز این استان است علاوه بر اراک استان مرکزی ۱۲ شهرستان دارد که مهم ترین آن ها عبارتند از: محلات، ساوه، تفرش، خمین، فراهان، دلیجان، شازند، آشتیان، کمیجان، زرندیه و خنداب بوده که تمامی شهرستان ها از قدمتی تاریخی بسیار زیادی برخوردارند.
آب و هوای استان به علت وجود کوه های مرتفع، مجاورت با حاشیه مرکزی ایران، همجواری با بخشی از منطقه حوض سلطان، کویر میقان و حوزه‌ی آبریز دریاچه‌ی نمک و همچنین قرار گرفتن در محل تلاقی دو رشته کوه البرز و زاگرس، دارای آب و هوایی متنوع است. آب و‌هوای نیمه بیابانی در شهرهایی مانند ساوه، معتدل کوهستانی در مناطقی مانند اراک و سرد کوهستانی در شهرستان هایی مانند شازند به چشم می خورد. بدون شک بهترین زمان سفر به این استان از فروردین آغاز می شود و تا مهرماه ادامه پیدا می کند.
اراک:
شهر اراک، مرکز استان مرکزی است. این شهر در ارتفاع ۱۷۰۸ متری از سطح دریا واقع شده و مساحت آن چیزی در حدود ۷۱۷۸/۹۸ کیلومترمربع است که ۴۲٫۴ درصد کل مساحت استان را شامل می شود.
به دلیل وجود صنایع سنگین، وجود بزرگ ترین کارخانه تولید کننده آلومینیوم کشور، وجود بزرگ ترین معدن سدیم سولفات کشور ، داشتن اقتصادی پویا و تولید ۸۰ درصد تجهیزات انرژی کشور اراک به عنوان پایتخت صنعت ایران شناخته می شود و همچنین این شهر به دلیل پایان طرح های گازرسانی، عنوان نخستین مرکز استان سبز کشور را کسب کرده است .
تولید آلومینیوم کشور (ایرالکو)، نخستین و بزرگ ترین کارخانه واگن سازی و لوکوموتیوسازی کشور (واگن پارس)، نخستین کارخانه کمباین سازی کشور (کمباین سازی ایران)، بزرگ ترین کارخانه سازنده دکل انتقال نیرو در خاورمیانه (آونگان)، نخستین ایستگاه آزمایش تست دکل های انتقال نیرو در خاورمیانه، آسیا و نخستین مدرسه خورشیدی کشور در این شهر قرار دارند اما متاسفانه به همین دلایل یکی از آلوده ترین شهرهای ایران نیز هست.
شهر اراک کمتر از دوقرن پیش در زمان حکومت فتحعلی شاه قاجار ایجاد شد. این شهر ابتدا (قلعه سلطان آباد) سپس (سلطان آباد) نام گرفت و درسال ۱۳۱۶ با عبور راه آهن سراسری از کنار آن، به اراک تغییر نام داد.
اراک از آغاز ایجاد تا کنون همواره در معرض دگرگونی و تحولات فراوانی بوده است. در زمان فتحعلی شاه، شورش های متعدد اهالی فراهان، گلپایگان و چهارلنگ علیه حکومت قاجار صورت گرفت. قشون حکومتی، قلعه زلف آباد که محل تجمع مخالفین دولت بود باخاک یکسان کرد. از این رو مخالفان حکومت کوشیدند منطقه ای خوش آب وهوا که مرکزیت داشته باشد و دسترسی به امکانات ارتباطی و منابع آب و قنوات داشته باشد جایگزین قلعه زلف آباد کنند.
این نقطه که انتهای محله ی فراهان بود، سلطان آباد نام گرفت و جمعیت هشت قلعه موجود در پیرامون به شهر جدید منتقل شدند. این شهر تا اوایل ۱۲۷۰ نقش نظامی داشت. اولین نقطه عطف در تحولات سلطان آباد زمانی آغاز شد که دردوره حکومت میرزا حسن خان، شهر از حالت نظامی خارج شد و به تدریج کارکرد تجاری و صنعتی یافت، قالی بافی رونق گرفت و زمینه توسعه صنعتی آن نیز فراهم شد.
امروزه اراک به شهری بسیار شلوغ و پر ترافیک تبدیل شده است. بنابر آمار پلیس راهنمایی و رانندگی استان مرکزی روزانه حدود ١ میلیون اتومبیل در اراک تردد می کنند.
اقلیم شهر اراک بر اساس طبقه بندی های مختلف نیمه‌خشک و بر خشک و سرد است. آب و هوای اراک متغیر است، در زمستان ها سرد و در تابستان ها گرم است. این شهر در تابستان ها تا ۴۰+ درجه گرم و در زمستان ها حدود سه ماه از سال دمایی قریب به ۵- تا ۲۰- درجه را تجربه می کند. زمستان های این شهر صنعتی اکثرا طولانی و تا حدود ۶ ماه طول می کشد، در اراک بهار و پاییز نیز فصل کوتاهی هستند.
مهاجرت مردمان و اقوام مختلف از مناطق مختلف ایران به این ناحیه، باعث به وجود آمدن ترکیب گویش های مختلفی شده است؛ اما بعد از مدت ها مانند بخش های دیگر ایران، این مردم نیز گویش خود را از دست دادند و امروزه تا حد زیادی بدون لهجه و به زبان فارسی صحبت می کنند. البته هنوز هم در روستاهای اطراف و خود شهر؛ زبان پیرمردان و پیرزنان همان لهجه قدیمی اراکی است.
ساخت فرودگاه اراک در شمال شرقی شهرستان اراک و در قسمت کویر میقان آغاز شد و سرانجام و در شهریور ۱۳۷۸ به پایان رسید. هرچند که بنا به دلیل مشکلاتی تا سال ۱۳۸۴ به جز پروازهای اختصاصی و VIP، هواپیماهایی و آموزشی بهره برداری چندانی نشده بود.اما امروزه ۳ پرواز در هفته، در مسیر اراک–مشهد و بالعکس روزهای شنبه و سه شنبه و همچنین اراک-عسلویه و بالعکس روز یکشنبه برقرار شده که باعث رفاه حال شهروندان استان مرکزی شده است. راه‌آهن اراک از مناطق گوناگون و متنوعی به لحاظ شهری، روستایی، کوهستانی عبور می کند و به لحاظ گسترش مسیر در چهار استان قم، مرکزی، همدان و لرستان قرار گرفته است.
وضعیت جغرافیایی شهرستان اراک به گونه ای است که باعث گسترش سازنده های آهکی و دولومیتی می شود که همین امر سبب شده تا این شهر، محل تشکیل غارهای فراوان شود. از جمله مهم ترین غارهای شهر اراک می‌توان به غار سفید خانی، غار «قلعه جوق» و مقبره اسرارآمیز آن، غار «انجدان» و غار آسیلی اشاره کرد. اما با وجود تمام پیشرفت و صنعتی که در این شهربه چشم می خورد، اراک با تاریخچه ای کهن و طبیعتی بکر، مقصد مناسبی برای گردشگران است.
حمام چهارفصل که در فهرست آثار ملی ثبت شده و اکنون به موزه ی باستان شناسی و مردم شناسی اراک تبدیل شده است، بازار سرپوشیده ی اراک که به خاطر معماری متقارن و هندسی اش مشهور است، مقبره ی شاه غریب، برج شیشه یا ارگ حکومتی اراک، پارک جنگلی شهید باهنر، بقعه ي پیر مراد و بقعه ی هفتاد و دو تن و… از مکان ها و جاذبه های دیدنی ای هستند که در سفر به اراک نباید بازدید از آن ها را از دست داد.
از دیگر مکان ها و جاذبه های دیدنی اراک می توان به مدرسه ی سپهداری اشاره کرد که بزرگ ترین گنبد آجری در بافت قدیمی شهر است و در دوره ی قاجار -به سبک معماری دوره ي صفویه- ساخته شده است.
شهرهای استان کهگیلویه و بویراحمد
از مهمترین شهرستان های استان کهگیلویه و بویراحمد می توان به:
- شهرستان شازند
- شهرستان محلات
- شهرستان ساوه
- شهرستان تفرش
اشاره کرد.
شازند:
شهرستان شازند یکی از شهرستان های استان مرکزی می باشد و مرکز آن نیز شهر شازند است. این شهرستان خوش منظره همسایه ي لرستان و همدان است آب و هوایی کوهستانی دارد و چشمه های خروشان زیادی را در خود جای داده است. قدمت شازند به دوره قاجاریه می رسد.روستای ادریس آباد،کلاوه و ازنا سه روستای تشکیل دهنده ی شازند کنونی است. در گذشته بعد از عبور راه آهن سراسری از کنار این سه روستا ایستگاهی تاسیس شد و به علت وجود کوهی که در کنار ایستگاه قرار داشت به نام شازند نام گذاری شد و پس از مدتی این سه روستا با هم ادغام شده و به نام شازند خوانده شدند. علت نام گذاری شازند بر این کوه هم داستان جالبی دارد، در تاریخ اسطوره ای ایران کیخسرو فرزند سیاوش و نوه کیکاووس است و مادرش فرنگیس دختر افراسیاب تورانی است . کیخسرو در روستا جایگاه خاصی دارد. “گویند کیخسرو کسان خود را بدرود گفت و با آهنگ سفر به همراه چند تن از یاران به سفر رفت . پس از آن به چشمه ای رسیدند و شب در آنجا ماندند و گفت کسی فردا را نخواهد دید. همراهان کیخسرو بخفتند . چون صبح برخاستند کیخسرو را ندیدند .” این اتفاق در چشمه ای نزدیک به کوه های غربی ادریس آباد اتفاق افتاد و چون در اساطیر بر این باورند که کیخسرو زنده است این مکان را شاه زنده نامیدند . شهرستان شازند با ۴۹/۲۸۲۷ کیلومتر مربع ۹/۶ درصد از مساحت استان را دارا است و اهالی آن به زبان فارسی با لهجه نزدیک به لری و ترکی صحبت می کنند. دامنه های کوهستانی سبب به وجود آمدن آب های روان و چشمه های پر آب در شازند شده است به حدی که شهرستان سراب های پر آب لقب گرفته و در دور دوم سفر ریاست محترم جمهوری به عنوان منطقه نمونه طبیعت گردشگری به تصویب رسید. آب و هواي شازند سرد و کوهستاني است که تابستان هاي معتدل و زمستان هاي سردي را به همراه دارد. سردترين نقطه استان مرکزي در اين شهر است. به علت بارندگي فراوان در اين شهر و روستاها و کوه هاي اطراف آن در منطقه اي بالاتر از بخش هندودر اين شهرستان مکان مناسبي براي ايجاد پيست اسکي بوجود آمد که بعد از ساخت اين پيست اين منطقه در زمستان به عنوان يکي از جاذبه هاي توريستي شهر مطرح است. پالایشگاه بزرگ، نیروگاه حرارتی و کارخانه قند از جمله مهمترین صنایع این شهرستان است. البته علاوه بر وجود صنایع بزرگ اقتصاد اهالی شهرستان بر پایه کشاورزی است و سوغات آن عبارتند از انگور، کشمش، سنجد و گردو و اهالی آن به زبان فارسی با لهجه نزدیک به لری و ترکی صحبت می کنند. این شهر میزبان گردشگرانی است که برای دیدن طبیعت بی نظیرش مانند چشمه ی سراب عباس آباد، چشمه و غار کیخسرو، پیست اسکی و دیدنی های دیگر به این مکان می آیند.
محلات:
محلات، یکی از خوش آب و هواترین شهرهای ایران است. این شهر در جنوب غربی تهران و در فاصله ۲۶۲ کیلومتری آن قرار داشته و یکی از شهرستان‌های استان مرکزی محسوب می شود. محلات سرزمین آب گرم و مهد گل است از این رو محلات را قطب مهم پرورش گل و هلند ایران می دانند که سالانه صدها میلیون گل از این شهرستان صادر می شود. چشمه های آب گرم که حدودا در ۱۵ کیلومتری این شهر قرار گرفته اند هر سال گردشگران زیادی را به این شهر می کشانند. در دهکده ی گل و گیاهان زینتی اش که در فضایی به وسعت ۱۱۰ هکتار برپا شده است، می توان هر گلی را که در محدوده ی خیال بگنجد دید، بویید و خرید. به جز بعد گردشگری و تولید گل، صنایع سنگ را می توان از دیگر توانمندی های این شهرستان به شمار آورد. مردم این شهر اکثرا به کشاورزی، پرورش گل و اشتغال در معادن سنگ این شهر مشغول هستند. در این شهر چندین واحد کارخانه کوچک نیز وجود دارد که حلوا ارده تولید می کنند که در واقع سوغاتی اصلی و مهم این شهر نیز هست. شهرستان محلات از طرف شمال به قم و آشتیان، از طرف جنوب به اصفهان و گلپایگان، از طرف غرب به خمین و اراک و از طرف شرق به دلیجان محدود می شود. محلات در روزگار هخامنشیان بخش کوچکی از ایالت ماد به شمار می رفته و در دوره اشکانیان نیز جزئی از ایالت والی نشین ماد بزرگ محسوب می شده است. بر اساس کتیبه های موجود مربوط به هخامنشیان از محلات با عنوان “ورکان” نام برده شده. اما درباره نام محلات همان گونه که پیداست جمع محله و احتمالا منظور روستاهایی است که محلات از آن ها تشکیل شده است. از نظر آب وهوایی نیز این شهر دارای شرایطی است که آن را مناسب پرورش گل های رنگارنگ می کند. آب و هوای محلات در فصل بهار ملایم و مطبوع، در فصل تابستان گرم، در فصل پاییز معتل و در نهایت در فصل زمستان سرد و خشک است. از منظر توپوگرافی و پراکندگی جمعیتی نیز این شهر مطابق با سرشماری سال ۱۳۹۵ نیز بیش از ۵۵ هزار نفر جمعیت را در خود جای داده است. از نظر فرهنگ مردمی، شهر محلات همچون شهر اراک جزئی از شهرهای مهاجرپذیر ایران است. گویش مردم شهر محلات زبان فارسی است اما با این حال، در روستاهای اطراف محلات نیز گویش به زبان های ترکی، بختیاری و لری نیز دیده می شود. گل سر سبد آثار باستانی استان مرکزی در شهرستان محلات قرار دارد و شامل ستون‌های خورهه، آتشکده آتشکوه و قلعه جمشیدی است. محلات، به جز آتشکده ی آتشکوه که از دوران ساسانیان باقی مانده، سد باستانی نیم وَر و پل تاریخی باقرآباد را در خود جای داده که قدمت‌شان به دوران قاجار بازمی گردد. از دیگر جاذبه های پرطرفدار محلات، بوستان سرچشمه و چنارهای کهن سالش است به طوری که یکی از چنارهای این منطقه قدمتی دوهزارساله دارد. در میان دیدنی های استان مرکزی، چشمه آبگرم محلات از شهرتی دیرینه برخوردار است و سالانه گردشگران زیادی را به ویژه در ایام تعطیل و نوروز باستانی رهسپار این شهر می کند. این چشمه ها با خاصیت درمانی و تفریحی محورشان می توانند حلقه اتصال چرخه گردشگری، جاذبه های طبیعی و تاریخی و مذهبی این شهرستان باشد. با توجه به سابقه طولانی این چشمه در میان مردم و علاقمندان، درکتابهای تاریخی نیز به خواص درمانی این چشمه اشاره شده است.
ساوه:
ساوه را همگان به نام انار های یاقوتی و خوش آب و رنگش می شناسند. این شهرستان نیز یکی دیگر از شهرستان های خوش آب و هوای استان مرکزی است که وسیع ترین شهرستان آن نیز محسوب می شود. قسمت وسیعی از این شهر را نقاط هموار و دشت تشکيل می دهد. اين دشت‌ها از جنوب شهر ساوه آغاز و تا دشت بزرگ ساوه امتداد دارد. شهرستان ساوه در شمال استان مرکزي و در ارتفاع ۹۹۵ متري از سطح دريا قرار دارد. این شهر به دلیل مجاورت با کویر و کم ارتفاع بودن دارای آب و هوای گرم و نیمه خشک در شرق و آب و هوای سرد در مناطق کوهستانی در غرب است. ساوه از شمال به شهرستان زرندیه و استان قزوین، از جنوب به شهرستان تفرش و استان قم، از شرق به استان تهران و قم و از غرب و جنوب غربی به استان همدان و شهرستان کمیجان محدود می گردد.
در خصوص وجه تسمیه این شهرستان تاریخی اختلاف نظر بسیاری است:
گروهی ساوه را بر وزن کاوه، از نام پهلوانی تورانی به نام ساوه‌شاه می دانند. گروهی دیگر معتقدند که ساوه تغییر یافته واژه سه آبه به معنای مکانی با سه رودخانه است. عده ای هم ساوه را گرفته شده از واژه اوستایی «سوا» یا واژه پهلوی «سوکا» می دانند. ساوه در زبان فارسی به معنای خرده طلا است.
ساوه از مناطق باستانی عصر ساسانی است، این شهر در گذشته به عنوان راه ارتباطی میان ری باستان، همدان، اصفهان، قزوین، زنجان و قم به‌حساب می آمده است. ساوه در سده ۷ پیش از میلاد یکی از پایگاه های اصلی مادها بوده و پس از ساسانیان، سلجوقیان، آل بویه و سامانیان در ساوه حکومت می کردند.
ساوه در جریان حمله مغول در قرن هفتم میلادی، آسیب جدی دید و می توان گفت به کل ویران شد، کتابخانه های عظیم این شهر طعمه حریق شدند و بخشی از تاریخ این شهر به دست مغول ها از بین رفت. اما پس از آن خواجه ظهیرالدین علی بن ملک شرف الدین ساوجی و فرزندش در قرن ۸ باروی شهر را تکمیل کردند .اما دیری نگذشت که ساوه به دلیل تصمیمات حاکمان و پادشاهان قاجار رو به نابودی رفت، پادشاهان قاجار ورود کاروان‌ها را به سمت ساوه ممنوع کردند و فروش انار این شهر قدغن شد و انار ساوه را به اسم سمنان، کاشان و اردستان می فروختند.
بسیاری از پیامبران و مبلغان دینی و حتی جهانگردان نظیر مارکوپولو، در سفرنامه هایشان از ساوه یاد کرده اند.
شهرستان ساوه داراي دو بخش مرکزي و نوبران، سه شهر و هفت دهستان است.
وجود خاک بسيار حاصلخيز، تنوع آب و هوا، وجود رودخانه قره چای و سد الغدیر موجب توليد بسياري از محصولات باغی و کشاورزي شده است. پايه اقتصاد ساوه را صنایع و معادن، دامداری و توليدات کشاورزي تشکیل می دهد که ۹۰% از صادرات استان از این شهرستان است. محصول اصلی شهر ساوه که قدمتش را به دوره ی ساسانی نسبت داده اند، انار و طالبی است. از محصولات جانبی وابسته به انار که در این شهر به وفور یافت می شود، می توان به رب انار و لواشک اشاره کرد.
زبان اصلی فارسی ساوجی است و زبان کردی متعلق به مهاجرانی است که برای کار از استانهای غربی به این شهر آمده اند.
چشمه بالِقلو، مسجد جامع ساوه، شهر زیرزمینی آوه، آبشار فصلی هندس و مسجد سرخ از دیدنی‌های این شهر هستند. بسیاری از نقاط استان مرکزی برای بسیاری از ایرانی ها ناشناخته و نادیده است. شگفتی هایی این استان به نحوی است که گردشگر را مسافر دوران های مختلف تاریخ می کند و طبیعتی خاص و منحصر به فردش لذت ویژه ای را به بینندگانش هدیه می کند.
تفرش:
شهرهای استان مرکزی کمتر شناخته شده هستند و معمولا مسافران به شهرهای معروف آن مانند اراک سفر می کنند اما شهرهای بسیار زیبای دیگری نیز در استان مرکزی وجود دارد که نباید از آن ها غافل شویم، از جمله شهر تفرش. بنای آغازین شهر تفرش، گسترده از روستاهایی بسیار قدیمی همچون فم و ترخوران است.
تفرش با مرکز استان یعنی شهر اراک در حدود ۸۵ کیلومتر فاصله دارد و در شمال شرق آن، در منطقه ای کوهستانی قرار دارد. ارتفاع آن از سطح دریا حدود ۱۹۷۰ متر است.
داشتن منابع آب غنی، هوای ملایم و معتدل و زمین های حاصلخیز، همراه با طبیعت و مزارعی سرشار از گل های وحشی، کندوهای عسل، باغ های میوه و خصوصاً گردو، تفرش را زیبا و دیدنی تر نموده است.
درباره وجه تسمیه نام تفرش مردم عقیده داند که نام تفرش در اصل گبرش بوده است و این توجیه شاید بدین سبب است که در سده های قبل و حتی صدر اسلام گبرها و زرتشتیان در این جلگه و نقاط مجاور آن از جمله فراهان و آشتیان سکونت داشته اند در متون جغرافیایی اسلام گاهی نام تفرش طبس و یا طبرش آمده است. این شهر در دوره خلافت عمر به دست مالک بن عام اشعری فتح می شود و مردم آن به دین اسلام می پیوندند.
دوران صفوی در تاریخ تفرش بسیار مهم بود تا جایی که علاوه بر راه یافتن تعدادی از سادات تفرش به دربار شاه عباس اول و گسترش نفوذ این شهر در دربار و آباد شدن بیش از پیش آن، تفرش تبدیل به یکی از شکارگاه های ایده آل برای شاهان صفوی می شود. در دوران سلطنت ناصرالدین شاه قاجار نیز تفرش از ییلاقات برتر منطقه خوانده شده است.
تاریخ تفرش را معروف به تکیه هایی می دانند که بر چوب استوار است و تعزیه های فاخر در طول تاریخ در این تکیه ها برگزار شد، تکیه هایی که امروز به مکان های دیدنی این شهر تبدیل شده و نشان از قدمت و تاریخچه پربار تفرش دارد.
به طور کلی می توان گفت که آب و هوای شهر تفرش نسبتا سرد و خشک است. ضمن آن که به طور میانگین ۲۶۰ میلی‌متر در سال، سهم این شهر از بارندگی است.
داشتن منابع آب غنی، هوای ملایم و معتدل و زمین های حاصل خیز، همراه با طبیعتی غنی و مزارعی سرشار از گل های وحشی، کندوهای عسل، باغ های میوه و خصوصاً گردو، تفرش را زیبا و دیدنی تر نموده است.
تفرش طبیعتی بکر و زیبا دارد. مناطق سرسبز، چشمه سار‌ها و غارها، از جمله جاذبه های این منطقه به شمار می رود. غارهای تفرش مربوط به دوران دوم زمین شناسی است که منشا تشکیل آن، رگه های آهکی ذکر شده است.غار علی خورنده، غار گاوخور، غار نونوئی، غار پلنگ، غار دام دام پلنگ و غار امجک، از جمله غارهای معروف تفرش است.
چهارطاقی بهاران در روستای گبوران، آرامگاه دکتر حسابی، سنگ نگاره های یازیلی چای، مسجد جامع شش ناو از آثار دوره سلجوقی، قلعه توس در روستای خرازان، آب انبار بلور از آثار دوره قاجار، تکیه زاغرم، بقعه شاهزاده محمد از آثار دوره صفویه، کاروانسرای خانک، خانه میر فخرایی، خانه محمود حسابی، مقبره میر علام تفرشی و بقعه آقا مومن تفرشی از شاخص ترین آثار تاریخی تفرش هستند.
شهرستان تفرش می تواند انتظار هر گردشگری را برآورده کند. چراکه در کنار آثار تاریخی قابل بازدید، می توان از آثار طبیعی زیبا به همراه آب و هوایی مطلوب بهره برد.
درحال حاضر شهر تفرش از طریق اتوبان تهران- ساوه و تهران- قم به تهران متصل می شود.
جاذبه های دیدنی استان مرکزی:
تالاب و کویر میقان، چشمه آب گرم محلات، روستای هزاوه، منطقه ی حفاظت شده ی هفتاد قله، بازار اراک، ارگ حکومتی اراک، حمام چهار فصل، کلیسای مسروپ مقدس، مدرسه سپهدار، غار چال نخجیر
تالاب و کویر میقان:
برای کسانی که عشق طبیعت گردی دارند، تجربه پرنده نگری یکی از منحصر به فردترین تجربه هایی است که می توانند در طول سفرشان کسب کنند. تالاب کویری میقان یکی از بهترین تالاب هایی است که به شما فرصت این کار را می دهد. تالاب كویری میقان یكی از ۱۰ تالاب مهم كشور و آخرین حلقه اكولوژیك حوزه آبریز دشت اراك است كه تابلویی از جلوه های طبیعتی بكر را فرا روی بینندگان می گذارد. این تالاب در ۱۵ كیلومتری شمال شرقی اراک از زیستگاه های مهم پرندگان بومی و مهاجر و از سرمایه های ارزشمند زیست محیطی است. این منطقه بیش از ۱۴۰ گونه پرنده را در فصول مختلف سال میزبانی می كند و هر سال شمار قابل ملاحظه ای از گردشگران را برای پرنده نگری و بهره مندی از طبیعت بكر و زیبا به تالاب میقان می آورد. این محدوده از نظر اقلیمی زمستان های معتدل دارد و به جهت همین ویژگی، توقفگاه گروه های جمعیتی پرندگان مهاجر است كه در دسته های كوچك و بزرگ و با شكلی زیبا در فراز و فرود های خود تابلوهای چشم نوازی را فراروی هر بیننده ای قرار می دهند. در فصل بهار تالاب میقان به عنوان یكی از زیستگاه های اصلی پرندگان مهاجركه در فصل پاییز با عبور از این منطقه از نواحی سردسیر سیبری به سمت مناطق گرمسیر جنوبی و آفریقا پرگشوه بودند و اینك در راه بازگشت به وطن اصلی در این تالاب اسكان موقت دارند.
تنوع زیستی در این تالاب بالا و پرتعداد است و تنها در گونه های پرندگان كنگر، خودكا، اردك نوك پهن، فلامینگو، غاز خاكستری، هوبره، تنچه، حواصیل، اردك سبز از جمله میهمانان این زیستگاه است. درنای خاكستری از گونه های خاص و مهم تحت حمایت بین المللی است كه تالاب میقان هر سال با آغاز فصل سرما میزبان كوچ موقت این گونه ارزشمند است. روز ۱۵ آبان به دلیل تجمع درناها در تالاب میقان، روز درنا نامگذاری شده است. ارتفاع این تالاب از سطح دریاهای آزاد ۱۷۰۰ متر است و منابع تامین آب آن از بارش های جوی، آب سه رودخانه قره كهریز، فراهان و شهراب و پساب تصفیه فاضلاب اراك تامین می شود.
جالب است بدانید که آب این دریاچه آنقدر شور است که در هر لیتر آن در تابستان ۵۰ گرم نمک پیدا می شود و این میزان در بهار به ۳۸ گرم و در زمستان به ۲۸ گرم می رسد.این ناحیه به عنوان بزرگترین ذخیره گاه معدنی سولفات سدیم در خاورمیانه مطرح و وجود نمك و سولفات سدیم در حاشیه كویری تالاب مناظری دیدنی را برای گردشگران ایجاد كرده است که از فاصله دور سفید و برفی جلوه می کند.
وجود برخی حیوانات وحشی مانند گرگ و روباه، مار، پرندگانی چون عقاب و برخی نمونه های نادر لابه لای شاخ و برگ های سبز قره داغ و آترپلیكس جلوه ای دیدنی به منطقه كویری این تالاب داده و در سكوت محض كویر پرواز انواع پرنده ها و صدای دلنشین آن ها بسیار جذاب است. تالاب میقان مانند آیینه است که هر چیزی را منعکس می کند، تصویر کوه های سپید پوش، پرندگان مهاجر و رقص گیاهان بر روی آب تالاب چشم هر بیننده ای را به خود میخکوب می کند.
چشمه آب گرم محلات:
در بسیاری از شهرهای ایران چشمه های آب گرم مختلفی وجود دارد که به دلیل خواص درمانی و تاثیر به سزا در روند بهبود برخی بیماری ها، از گذشته تا به امروز مورد استقبال گردشگران زیادی بوده اند. یکی از این چشمه های آب گرم که سالانه مسافران زیادی را به سمت خود روانه می کند و جزو اصلی ترین جاذبه های گردشگری استان مرکزی به شمار می آید، چشمه آب گرم محلات است.
این چشمه آب گرم در فاصله ۱۵ کیلومتری از شهر محلات قرار گرفته و از جمله ۲۶ آبگرم معروف ایران هستند که از اعماق زمین با درجه حرارت حداقل ۵۰ درجه سانتی گراد به سطح زمین جاری می شوند.
اهالی محلات بر این باورند که آب این چشمه ها بیماری های کبدی، کلیوی، صفرایی و دستگاه گوارش را درمان می کنند.
چشمه های آبگرم محلات شامل ۶ چشمه با نام های شفا، حکیم، دنبه، سلیمانیه، سودا (بختیاری) و روماتیسم می شود و عده ای معتقدند سابقه استفاده از این چشمه ها به دوران باستان برمی گردد. این چشمه ها از نوع آب های گرم عمقی بوده که اغلب از بخار خمیره سنگ های سوزان درون پوسته زمین به وجود آمده و سپس به سطح می رسد.
از آن‌جایی که استفاده از این چشمه ها از زمان گذشته زیاد بود، در سال ۱۳۵۰ مسئولین تصمیم گرفتند در محل مظهر چشمه یک مجتمع آب درمانی بسازند که امروزه در دو بخش مجزای زنانه و مردانه قابل استفاده است. در ضمن هر کدام از این بخش ها استخر، وان و دوش های جداگانه دارند.
آب این چشمه ها از ترکیب آب های سولفاته کلسیک است و در دسته آب های هیپوترمال قرار می گیرد. به همین خاطر استحمام در آن ها تاثیر بسیار مثبتی در درمان بیماری های صفراوی، کلیوی، کبدی، دستگاه گوارش و همچنین امراض استخوانی، روماتیسمی و حتی پوستی و عصبی دارد. همچنین گفته می شود گاز رادون که گویا فقط در این چشمه ها درصد قابل توجهی از آن وجود دارد، برای درمان بیماری های ریوی بسیار مفید است.
ویژگی منحصر به فرد دیگری که چشمه های آبگرم محلات دارند عدم وجود بوی آزاردهنده گوگرد در آن هاست. این نکته را هم بگوییم که امکان دارد به خاطر استفاده از آبگرم فشار خون کاهش پیدا کند و دچار سرگیچه، سردرد و یا حالت تهوع شوید؛ به خصوص در دقایق اولیه که هنوز به دمای آب عادت نکرده اید. در این صورت نیازی نیست نگران شوید چون با چند دقیقه استراحت در هوای آزاد حال شما خوب می شود.
در این منطقه تعداد زیادی مسافرخانه و مهمانپذیر وجود دارد که برای اقامت در محلات می توانید به سراغشان بروید.همچنین مجتمع جهانگردی آب گرم محلات با امکانات رفاهی مناسب نیز در نزدیکی چشمه های آبگرم محلات، گزینه بسیار مناسبی برای اقامت است. برای رفتن به آب گرم محلات می توانید از طریق جاده دلیجان- محلات و از سه راهی بخش تیمور، به طرف آب گرم حرکت کنید و هم از طریق جاده اصلی قم- اصفهان، که نرسیده به دلیجان از روستای دودهک می توانید به طرف آب گرم حرکت کنید.
روستای هزاوه:
هزاوه را همگان به دلیل انگورهای بی نظیرش می شناسند، روستایی زیبا و تاریخی در نزدیکی اراک که فاصله اش تا اراک حدود ۲۵ کیلومتر است. این روستا که بر روی تپه ی به نام هزش قرار گرفته، علاوه بر ویژگی های تاریخی، دارای ذخایر آب فراوان، آب و هوای کوهستانی، چشم‌اندازهای طبیعی و بکر و چشمه های متعددی بوده که در فصل بهار تعداد آنها بیشتر هم می شود و از این رو نام این ده را هزارآبه گذاشته بودند که بعداً به هزارآوه و به مرور به هزاوه تبدیل شده است.
قدمت هزاوه با توجه به سفال های پیدا شده و مطالعات باستان شناسی به قرن پنجم هجری بازمی گردد و مقبره شاهزاده احمد بر روی بلندترین قسمت روستا واقع در محله بالا از آثار تاریخی هزاوه است که قدمت این مقبره به دوره ایلخانان می رسد. بافت روستایی هزاوه کوهستانی است و آب و هوای مناسب آن موجب توسعه باغداری و مزارع وسیع انگور شده است به طوری هزاوه یکی از صادرکنندگان انگور به نواحی مختلف است.
در روستای هزاوه علاوه بر انگور، خوردنی های طبیعی دیگری نیز وجود دارند. به عنوان مثال می توان به شیره ای که از انگور تهیه می شود اشاره نمود. همچنین یکی دیگر از خوراکی‌های این روستا باسلوق است. شهرت دیگر روستای هزاوه به تاریخ گره می خورد، این روستا زادگاه امیرکبیر، میرزا بزرگ قائم مقام و میرزا ابوالقاسم قائم مقام است.
در روستای هزاوه به دلیل اینکه از سرمای هوا کاسته شود خانه ها را به گونه ای ساختند که بتوان از سرمای هوای زمستان رهایی یافت. به همین دلیل پنجره خانه ها و جهت آن به سوی جنوب ساخته شده است. در این صورت حتی در سرمای تابستان هم هوای گرمی از طریق نور خورشید به داخل خانه ها می تابد. علاوه بر آن برای این که سرمایی به درون خانه ها منتقل نشود از مصالح مقاوم نسبت به سرما استفاده شده است.
اين روستا داراي بافت پيچيده اي است خانه هاي سنگي و گلي که به صورت پلكاني بردامنه شيب كوه‌ها قرار گرفته و خود جاذبه ای دیدنی برای گردشگران است. علاوه بر معماري زيباي روستاي هزاوه آثار ديگري دراين روستا يافت مي‌شود كه ارزش تاريخي و فر هنگي دارد. اين آثار عبارت‌اند از مسجد شبستان دار، درخت سرو كهنسال، حمام قديمي روستاي هزاوه، خانه امیر کبیر و آستان سلطان سيد احمد هزاوه.
در سفر به هزاوه می توانید تاریخ و طبیعت را درهم گره بزنید و طعم شهد شیرین انگورهایش را هیچگاه از یاد نبرید.
منطقه حفاظت شده هفتاد قله:
منطقه ی حفاظت شده ی هفتاد قله در ۲۵ كيلومتری شمال شرقی اراك و بين شهرستان های اراك، محلات و خمين واقع شده و مساحت آن ۹۷۴۰۷ هكتار است. این منطقه که یکی از مناطق برگزیده در میان نواحی حفاظت شده در ایران است، تمام زیبایی ها را در خود جای داده است شما تنها با یک بار سفر به این منطقه می توانید از دره های شگفت آور، کوه های سر به فلک کشیده، کتیبه های تاریخی، طبیعت چشم نواز، گونه های مختلف گیاهی و جانوری دیدن کنید. این تنوع زیبایی چشم هر بیننده ای را به خود خیره می کند.
همه ی این عوامل موجب شده که این منطقه از زمان های قدیم به عنوان یکی از بهترین شکارگاه های کشور به حساب بیاید. در دوران قاجار، يكی از شكارگاه های سلاطين بوده و سنگ نوشته های باقی مانده در ديوارهای صخره ای دره ی چكاب، بيانگر شكار صدها قوچ و ميش دریک روز است. حدود ۶۲ كتيبه در كوه های هفتاد قله حک شده است كه قدمت تعدادی از آنها به ۴۰۰ سال قبل می رسد.
هفتاد قله مأمن انواع گوناگون پرندگان و خزندگان، به ويژه پستان داران بزرگ علف خوار نظير كل، بز، قوچ و ميش است و در واقع يك موزه و آزمايشگاه طبيعی برای علاقه مندان به طبيعت و دانش محسوب می شود.
جالب است بدانید که ایران ۵۰۲ گونه پرنده ی شناسایی شده دارد که ۷۱ گونه از ۲۶ گونه ی آن در همین منطقه شناسایی شده اند و این یعنی ۱۴/۵ درصد از گونه های پرنده های ایران در این منطقه دیده شده اند.
هر ساله گروه های بسیاری از محققان و علاقه مندان و دانش پژوهان رشته های مختلف منابع طبيعی، محيط زيست، كشاورزی، علوم زمين و علوم جانوری از اين منطقه بازديد و استفاده می کنند.
دره ی چكاب یکی از دیدنی ترین نواحی اين منطقه است. در انتهای دره، چشمه ای دائمی وجود دارد كه از زير صخره های كوه می چكد و آب آن با جريان به سمت ابتدای دره، آب آبشخورهای حيات وحش را تأمين می کند. اين منطقه دارای پوشش گياهی غنی است و در انتهای دره نيز درختان كهنسال وجود دارد. در كوه های اطراف درختچه های بزرگ و کوچک وجود دارد كه محیط زیست بخشی از حیات وحش منطقه را تشکل می دهند.
یکی دیگر از دره های مهم این منطقه دره سیبک است که در میان کوه های هفتاد قله تشکیل شده و درست مثل دره چکاب موقعیت خوبی برای زندگی حیات وحش دارد. دیگر از ارزشمندترین زیستگاه های هفتاد قله دره لته در است که تعدادی چشمه و آبشخور دارد و آب و هوا و چشم اندازهایش هوش از سر می برد.
برجسته ترین رشته کوهی که در این منطقه وجود دارد کوه هفتاد قله نام دارد که ارتفاع بلندترین قله اش، ۲۶۸۶ متر است. ارزشمندترین مامن حیات وحش این منطقه قله ها و دره های رشته کوه هفتاد قله است که گونه های جانوری و گیاهی متنوعی را در خود جای داده است. در این منطقه کوه های دیگری مثل کوه لته در، بر زرد، سراب ازنا، ، کوه قنقال، برآفتاب کارچان، دم شیر و کوه برف شاه هم وجود دارند.
یکی از هدف های اصلی مدیریت این منطقه شکار ورزشی بوده که چند سالی ست در این منطقه انجام می شود و حتی شکارچیان کشورهای دیگر مثل برزیل و ایتالیا را هم به این منطقه کشانده است
متاسفانه عواملی از قبيل دام مازاد بر ظرفيت، جاده سازی، بوته كنی، تبديل اراضی، خطوط انتقال نيرو، خطوط انتقال گاز، شكار غير مجاز، چرای بی رويه ی دام، فعاليت های نظامی و استقرار واحدهای توليدی غير مجاز، این منطقه را تهديد می كنند. با وجود این که این منطقه تحت نظارت اداره ی كل حفاظت محيط زيست استان مركزی اداره می شود و با وجود اهميت و ارزش های بی شمار، آن طور كه شايسته آن است مديريت نمی‌شود و ضروری است که هرچه سريع تر، طرح جامع مديريت آن تهيه شود.
به خصوص اين كه اين منطقه با وسعت قابل توجه، توپوگرافی ويژه و وجود شهرها و روستاهای اطراف آن و همچنين عوامل متعدد تهديد، در حال حاضر تنها با سه پاسگاه محيط‌بانی و تعداد اندكی محيط‌بان تحت كنترل قرار دارد.
بازار اراک:
کافی است فقط چند قدم در این بازار قدیمی راه بروید تا آفتاب نیم روز از دریچه هایی چند ضلعی درون بر چشمانتان سرک بکشد و درخشش استوانه های منور از بلندای سقف گنبدی شکل بر سنگ فرش های فرسوده و ناهموار بازار چشمتان را نواطش کند.شعاع نور با کهکشانی از ذرات معلق رهگذران این بازار قدیمی را نوازش می کند و آنان را فرا می خواند تا برای لحظاتی هرچند کوتاه به معماری زیبا و خیره کننده سقف و تاق های آجرین بازار خیره شوید تا برای لحظاتی کوتاه تاریخ بازار روحتان را نوازش کند.
بازار اراک ۲۰۰ سال پیش همزمان با شکل گیری شهر سلطان آباد (اراک کنونی) از سوی یوسف خان گرجی در دوران فتحعلی شاه قاجار بنا نهاده شد.این بنا در مرکز بافت شطرنجی و قدیمی اراک قرار داشته و از سوی ۲ ورودی شمالی و جنوبی و ۸ گذر شرقی و غربی به محیط پیرامون متصل شده است.
در واقع تاریخ ساخت بازار شهر با تاریخ ساخت شهر یکی است، گرچه ساخت شهر چند سالی طول کشیده ولی در متون تاریخی به زمان دقیق ساخت بازار اشاره ای نشده است. چنانکه در اسناد و کتاب های تاریخی بیان شده ساخت شهر احتمالاً حدود بیست سال طول کشیده و در این میان بنای بازار و ارکان آن مانند راسته ها و سراها و دالان ها در خلال همین سال ها ساخته شده است. بنای اولیه این بازار را حاکم وقت اراک (سپهدار اعظم) که نام مسجد و مدرسه ای در بازار نیز به نام وی می باشد در اوایل قرن ۱۳ گذاشت.
یکی از دلایل ساخت بازار وجود اقتصاد قوی در اطراف شهر سلطان آباد بود. مرغوبیت محصولات کشاورزی در منطقه عراق (اراک) و نیز شهرت جهانی فرش ساروق و نیاز به ایجاد مرکزی برای فروش محصولات انگیزه اصلی ایجاد شهر و بازار آن از لحاظ اقتصادی بود.
مساحت این مجموعه بزرگ تاریخی به حدود ۱۴ هکتارمی رسد.مصالح مورد استفاده در ساخت بازار اراک را سنگ، آجر و چوب که با استفاده از ملات گچ، خاک، آهک و نیز صفحاتی که از ورق های منجمد شده سرب و مس به هم متصل شده اند، تشکیل می دهند.
به علت معماری خاص بکار رفته در ساخت بنای بازار هوای داخل بازار در زمستان گرم و متبوع و در تابستان علی‌رغم سر پوشیده بودن بسیار خنک است. این بازار با داشتن امکانات رفاهی، مسجد، حمام، مدرسه، آب انبار و شبکه فاضلاب در برخی محل ها از پیشرفته ترین اصول معماری و شهرسازی زمان قاجار بهره مند شده است.
وجود بیش از ۵۰۰ باب مغازه، ۲۰ سراچه وتیمچه، مسجد، حمام، آب انبار (که متأسفانه به دستور شفاهی شهرداری تخریب و به حوزه افزوده شد، گفتنی است این آب انبار ۲۰۰ ساله به علت دو سقفه بودن یکی از بناهای نادر در میان آب انبارهای موجود در کشور بود)، مدرسه تاریخی سپهداری (حوزه علمیه امام خمینی(ره)) در مجموعه تاریخی بازار اراک حاکی از بهره مندی این مجموعه از کارکردهای متعدد و متنوع آن در گذشته و حال است.
از نمای پشت بام، گنبدهای ممتد در دوردیف شمالی و جنوبی و غربی و شرقی به طور زیبایی مشاهده می شود. گنبد چهارسوق بلندترین و عظیم ترین گنبد این بام است .در مرکز هر گنبد دریچه ای تعبیه شده که کار نورپردازی و تهویه هوای هر سرا را انجام می دهد.
زیباترین و مهم ترین سرای بازار که همچنان توانسته ساختار اولیه خود را حفظ کند، سرای کاشانی است که به بازار فرش اختصاص یافته است.این سرا که بعد از گذر سوم معروف به گذر ملاقاسم واقع شده است و از دو بخش تیمچه و یک حیاط مرکزی روباز تشکیل شده است.
سرای کاشانی از شاهکارهای معماری عهد قاجار، با سقف دو پوست و رسم فنی خود که مبتنی بر عدد هفت است، اعتبار ویژه ای به معماری بازار بخشیده. هنگامی که از دروازه ی بلند سرا پا به درون می گذاریم سقف آن را مانند هفت گنبد متوالی پیش چشمان خود باشکوه می بینیم. سقفی باشکوه که هفت آسمان را در خیالمان تداعی می کند. هفت چشمه ی نور که دور تا دورش با هفت شمسه ی آجرین، رسم بندی شده و چشمه ی میانی که با سایر چشمه های سرا متفاوت است .
اولین موزه هنرهای ایرانی اسلامی ایران زیبنده اینچنین مکانی است که در دل سرای کاشانی واقع شده است. درانتهاي سراي كاشاني ، موزه سلطان آباد ( نخستين موزه خصوصي در اراك ) شامل مجموعه اي بسيار نفيس و زيبا از آثار هنري همچون خطوط خوشنويسان و كاتبان مشهور دوره اسلامي ، تابلوهاي نقاشي قهوه خانه اي ، آثارفلزكاري با كتيبه ها و خطوط اسلامي و … قرار دارد كه به دست استاد محمدمهدي باباخاني ، يكي از ذخاير گرانبهاي هنر و فرهنگ اين مرز و بوم با همكاري سازمان ميراث فرهنگي ، صنايع دستي و گردشگري استان مركزي در سال ۱۳۸۵ آماده و افتتاح شد و اكنون پذيراي هنرمندان و هنردوستان است.
سرای مهر نیز اکنون به بازارچه صنایع دستی اختصاص دارد که برای سوغات و خرید یکی از بهترین گزینه های اراک است. در کنار بازار مسجد و مدرسه سپهدار، یکی از زیبا ترین مساجد اراک قرار دارد.
سرای کتابفروشها از جمله سراهای بزرگ مجموعه بازار اراک است یه یکی از بزرگترین سراها نیز میباشد. عمده تجارت این سرا که از اسمش نیز پیداست مربوط به کتاب و امور مرتبط به کتاب است. وجود یک راه فرعی برای عبور باربران و بار ها از نکات جالب این سرا میباشد. اگر گذرتان به اراک افتاد به دیدنش می ارزد.
حمام چهار فصل:
موزه حمام چهارفصل در شهر تاریخی اراک می باشد . بنای موزه حمام چهارفصل اراک یکی از زیباترین آثار معماری و کاشی‌کاری ایران در قرون اخیر است و به واسطه ی تزئینات منحصر به فرد آن، یکی از نمونه های بی نظیر معماری ایرانی به شمار می رود.
درباره انگیزه ی ساخت حمام نقل شده است که در دوره ناصری شهر اراک آرامش نسبی و رونق اقتصادی خوبی داشت،حاکمان محلی، به خصوص برادر امیرکبیر و نمایندگان او با رعایا و مردم خوش رفتاری می کردند. این مسئله سبب شده بود ۸۵ خانوار یهودی از سنجان و روستاهای اطراف به سلطان‌آباد (اراک) مهاجرت کنند.
آنها در شمال شرقی گذر سپهداری در ضلع شرقی خیابان محسنی ساکن شدند با اینکه امکانات این قسمت از شهر مناسب بود اما هیچ حمامی وجود داشت. قرار بر این شد تا حمامی ساخته شود که نیازهای مردم را برطرف کند.
بزرگان اقلیت ها به مراجع و علمای شهر رجوع کرده و خواستار حل این مشکل شدند. حاج محمدابراهیم خوانساری، از بزرگان آن روز شهر، برای حل این مشکل پیشقدم شد و دستور داد در مقابل قلعه ی شخصی وی حمامی بسازند. به این ترتیب ساختمان حمام پس از شکل گیری شهر اراک در حدود ۱۰۰ سال پیش و در زمان حکومت احمدشاه قاجار توسط محمد ابراهیم خوانساری بنا شد. این بنا در طی حدود ۳۸ ماه احداث شد.
دلیل نام گذاری این حمام به اسم چهار فصل به کاشی کاری های بخش سربینه مردانه برمی گردد، در این قسمت در چهار سمت حمام تابلوهای کاشی کاری شده هست که با توجه به فصل های مختلف سال طراحی شده اند. در این قسمت بر روی کاشی های لعاب دار نقاشی های طبیعی از چشم اندازهای طبیعی و شکارگاه ها مناظر جالب توجهی را به وجود آورده اند.
(سربینه یا بینه محلی است جهت آماده شدن برای ورود به گرمخانه و یا خروج از حمام که خانه‌ی اول گفته میشود. سربینه همچنین محلی برای کندن لباس و بستن لنگ و محلی برای مکث‌های متفاوت از قبیل انتظار برای خلوت شدن گرمخانه، انتظار برای خشک شدن پس از استحمام، انتظار برای همراه، استراحت، صرف چای و کشیدن قلیان نیز بوده است)
موزه حمام چهارفصل اراک حدود ۱۶۰۰ مترمربع مساحت داشته و از چهار بخش مجزای مردانه، زنانه، حمام ویژه ی اقلیت های دینی و حمام خصوصی تشکیل شده است و بزرگ ترین حمام ایران نیز شناخته می شود.
آب مورد نیاز حمام از آب جاری قنات شهر تأمین می شده و به لحاظ تأمین آب و همچنین حفظ گرما و حرارت، کف حمام حدود ۳ تا ۳/۵ متر از کف خیابان پایین تر ساخته شده است که اختلاف سطح برای جلوگیری از تغییر دمای متعارف و متناسب در درون حمام و نیز ایجاد تعادل بین هوای برودتی و حرارتی به گونه ای که افراد هنگام ورود و خروج در معرض تغییر ناگهانی هوا قرار نگیرند، ایجاد شده است.
بخش عمده ی تزئینات در این حمام را کاشی هفت رنگی، کاشی معرق و کاشی معقلی تشکیل می دهد که بسیار زیبا و هنرمندانه اجرا شده و دارای نقوش بسیار زیبای انسانی، حیوانی و گیاهی با کاشی های خشتی و قالبی و فتیله ای با نقوش گیاهی اسلیمی و ختایی و نقوش هندسی و گردان است.
رنگ های به کار رفته در کاشی‌ها بیشتر زرد، لاجوردی، فیروزه‌ای، سفید، سبز، خاکستری، قرمز و نارنجی است.کف حمام نیز با سنگ های سیاه، ملات آهک و ساروج کف سازی شده است. حوضی صلیبی شکل در کف سربینه قرار گرفته که با سنگ سیاه ساخته شده و به منظور پاشویی افرادی که از حمام گرم بیرون می آیند مورد استفاده قرار می گرفت.
حمام از بخش‌های دالان ورودی، سربینه‌ی مردانه، زنانه و اقلیت‌ها، گرم‌خانه‌ی خصوصی و عمومی، هشتی‌های ارتباطی، خزینه، تون، آب‌انبار و سایر بخش‌های مرتبط تشکیل شده است.
سربینه ی مردانه به شکل هشت ضلعی نامنظم طراحی شده و به طور قرینه به هشت رواق، صحن و رخت کن تقسیم شده است. در این قسمت کاشی کاری های جذابی هست که حتما نظرتان را جلب می کنند. بر روی هشت ستون اصلی گنبد سربینه قرار گرفته و همه ی ستون ها هم کاشی کاری های هنرمندانه ای دارند.
از جذاب ترین قسمت های این حمام سربینه ی زنانه است که گنبدی بدون ستون دارد، چیزی که با توجه به امکانات کم آن زمان واقعا عجیب و تحسین برانگیز است.
این حمام تنها حمام کشور است که در آن، قسمتی مجزا برای اقلیت های مذهبی وجود دارد و پس از مرمت های سال ۱۳۷۳ به عنوان موزه باستان شناسی و مردم شناسی به روی مردم و گردشگران باز شد پس در این موزه شانس این را دارید تا به غیر از تماشای معماری اعجاز برانگیز حمام از اشیایی مثل انواع تنگ های سفالی، کاسه، خمره، پیمانه، انواع مجسمه، سنگ نوشته و ابزار آلات کشاورزی و دفاعی هم دیدن کنید.
در حال حاضر اشیایی باستانی متفاوتی از دوران پیش از اسلام و پس از اسلام مانند سکه های دوره های مختلف تاریخی، عقدنامه های دوره ی قاجار، کتاب ها و نسخه های خطی، ظروف مسی و قلم زنی، خمره های سفالی، لوازم ریسندگی، اسباب قدیمی حمام، ده‌ها پیکره مربوط به مردم شناسی در این حمام نگهداری می شود. اشیای به دست آمده از کاوش‌های منطقه ی باستانی زلف آباد فراهان نیز در این موزه به نمایش درآمده اند.
بخش های اصلی موزه
بخش باستان شناسی
در این بخش که بیشتر در گرم‌خانه‌ی مردانه و هشتی های ارتباطی ایجاد شده است، آثاری از قبیل ظروف سفالی، شیشه ای، آثار مفرغی هزاره ی اول، سکه های تاریخی و… به نمایش در آمده است.
بخش مردم شناسی
این بخش بیشتر در سربینه های مردانه و زنانه تشکیل شده و در آن آداب و رسوم مربوط به مراسم مختلف، پوشش های سنتی به همراه لوازم مربوط به استحمام در دوره های گذشته نمایش داده شده است.
بنای حمام چهار فصل در ضلع شرقی خیابان شهید دکتر بهشتی قرار دارد و در مجموع دارای چهار معبر می باشد که دو راه از طریق خیابان اصلی شهید بهشتی و دو راه دیگر از طریق محله شهرداری در شمال و محله مسجد حاج محمد ابراهیم در جنوب به این حمام دسترسی دارند.
ارگ حکومتی اراک:
ارگ حکومتی اراک که در بافت تاریخی شهر قرار دارد، مربوط به دوران قاجار بوده و درواقع مرکز حکومت شهر و محل سکونت حاکم شهر بوده است.این مجموعه به مباشرت یوسف خان گرجی و همزمان با احداث نخستین پایه های شهر اراک در زمان فتحعلی شاه ساخته شد.
ناصرالدین شاه در سفر خود به عراق عجم که در سال ۱۳۰۹ انجام گرفت، در این ارگ سکنی گزید و در کتاب سفرنامه خود به توصیف این بنا پرداخته است که از طبقه فوقانی آن قادر بوده است شهر را برانداز کند.
این بنا که به برج شیشه نیز شهرت دارد از ۳ طبقه مجزا ساخته شده که دوطبقه بالایی آن مزین به هنر کاشی کاری بوده و هم چنین به علت وجود کاشی کاری های لوزی شکل در هنگام تابش آفتاب درخشش خاصی داشته که به همین علت به برج شیشه شهرت یافته است. کف برج به صورت بیضی شکل بوده که قطر بزرگ آن ۱۲ متر و قطر کوچک آن ۸ متر بوده است.
ارگ حکومتی متشکل از فضاهای اداری، نظامی و پذیرایی بوده و هسته و چارچوب ساختاری اولیه شهر قدیم اراک (سلطان‌آباد) از چهار بخش اصلی تشکیل می شده است:
بازار در مرکز شهر
محله مسکونی حصار واقع در غرب بازار.
محله مسکونی قلعه واقع در شرق بازار.
عمارت های دیوانی شامل برج شیشه، منزل سپهدار اعظم، عمارت نظمیه و …
این اثر که از جاذبه های تاریخی اراک می باشد، در سال ۱۳۶۱ با وجود ارزش و قدمتی که دارا بود، به کلی از بین رفت و امروزه فقط پایه ها و قسمتی از زیر زمین منزل سپهدار از این تاریخی و فرهنگی عظیم باقی مانده است.
این میراث تاریخی در سال ۱۳۵۴ در فهرست آثار ملی ایران ثبت گردید. در حال حاظر از این بنا به عنوان کتابفروشی استفاده می گردد. بخش های مهم ارگ حکومتی شمل: تالار آینه خانه، برج قلعه فرنگی، اندرون امیر، حوضخانه، دیوانخانه، تالار کرناخانه، زیر خانه و مسجد ارگ می باشد. اگر روزی به اراک سفر کردید و قصد بازدید از مجموعه ارگ را داشتید، حتما سری به مکان های دیدنی دیگر این شهر نیز یزنید.
کلیسای مسروپ مقدس:
كلیسای مسروپ مقدس اراك با معماری دلنشین و زیبا به عنوان یكی از آثار برجسته معماری ارامنه و آمیزه ای از هنر ، فرهنگ و همزیستی ، گردشگران زیادی را تاکنون به سمت خود فرا خوانده است.
در سال ۱۲۸۲ شمسی زمانی که فقط ۲۷ ارمنی در اراک زندگی می کردند تصمیم به ساخت کلیسا و مدرسه برای اجتماع خود نمودند و با کمک های مردمی ارامنه کلیسای مسروپ را بنا نهادند که اکنون دارای چهار بخش مدرسه، منزل کشیش، تالار اجتماعات و کلیسا است.
این کلیسا که ساخت آن به دوره قاجار باز می گردد متعلق به پیروان حضرت مسیح (ع) شاخه پروتستان است که در روزهای یک شنبه پذیرای مومنین مسیحی است. تصاویر مریم مقدس و فرزندش عیسی مسیح در محراب کلیسا بهمراه نماد صلیبی از تزئینات زیبای این کلیسا می باشد.
در بخش فوقانی سر در ورودی این کلیسا، یک کتیبه وجود دارد که بر روی آن جمله زیر به زبان ارمنی نوشته شده است: ” کلیسای مسروپ مقدس در زمان خود و با کمک ارمنی های کزاز (شازند)، کمره هفت جامپلق و بور، در سال ۱۹۱۴ میلادی بنا شده است.”
.طرح این کلیسا به صورت مستطیل شکل است. سقف کلیسا بر روی چهار ستون که توسط قوسهایی به یکدیگر و به دیوارهای جانبی وصل شده اند، استوار است. در محوطه حیاط کلیسا، فضاهایی احداث شده است که شامل: مدرسه ارامنه، تالار اجتماعات، خانه ای برای کشیش، منزل سرایدار و کلیسا می باشد.
ساختمان اصلی از بخش های مردم نشین، محراب و دو اتاق که در مجاورت محراب ساخته شده است، تشکیل شده. محراب دارای طاق ساده و بزرگی است که حدود یک متر از کف کلیسا ارتفاع دارد. برای استحکام بنای کلیسا در داخل دیوارها و ستونها، تیرهای چوبی تعبیه شده است. نمای بیرونی کلیسا با آجر سفال تزئین گردیده است. جالب است بدانید تا از در محوطه وارد نشوید، قادر به دیدن هیچکدام از این زیبایی ها نخواهید بود.
محراب در داخل طاق ساده و بزرگی تعبیه شده كه این بخش ایوان ، حدود یك متر از كف كلیسا بلندتر است و با تزئیناتی از آجر و اشكال هندسی با تصایری از حضرت مسیح و مكانهایی برای روشنایی شمع جلوه ای خاص دارد. در فضای اصلی تالار اجتماعات این كلیسا محلهایی برای غسل تعمید و روشن كردن شمع كه معمولا در ایین های مذهبی ارامنه اراك استفاده می شود وجود دارد.
همانطور که گفتیم کلیسا معمولاً در روزهای یکشنبه، برای انجام نیایش، و در اعیاد خاص ارامنه، باز است؛ و علاوه بر ارامنه ای که در طول ساعات باز بودن کلیسا، به آنجا می روند، گردشگران هم می توانند در این ساعات از کلیسا بازدید نمایند.
مدرسه سپهدار:
مدارس تاریخی یکی از جاذبه های دیدنی هر شهر و دیارند بسیاری از این مدارس تاریخی در واقع مسجد هم می باشند و با تزئیناتی که دارند بازدیدکنندگان فراوانی را به تماشای خود دعوت می کنند.
مدرسه سپهدار بنایی ماندگار از یادگار دوره قاجار است که به دستور یوسف خان گرجی (داماد فتحعلی شاه قاجار)، سپهدار اعظم و بانی شهر ارک ساخته شد و مرحوم آیت الله حاج آقا محسن عراقی در توسعه ی آن نقش بسیار مهمی داشته به طوری که املاک و مغازه هایی را وقف این مدرسه کرده است.
این مدرسه که با اقتباس از سبک مدارس دوره صفویه ساخته و با کاشی کاری های ظریف و زیبای دوره قاجاریه تزئین شده است، یکی از بناهای موجود در مجموعه بازار اراک است بازدید از آن در کنار بازار خالی از لطف نیست!
این مدرسه که امروزه با نام مدرسه ی امام خمینی (ره) شناخته می شود،از ابتدا به صورت حوزه ی علمیه بوده و مرکز مهمی برای تحصیل و تدریس مشاهیر و علمای بزرگ استان مرکزی به شمار می رفته است. در سال ۱۳۳۳ هجری قمری آیت الله حائری یزدی این مدرسه را به یکی از حوزه های علمیه بزرگ کشور تبدیل کرد.
بزرگانی چون آقا نورالدین عراقی، امام خمینی، آیت الله گلپایگانی، سید احمد خوانساری، آیت الله اراکی و آیت الله کمره ای، مرحوم گواری و ذوالفنون… از جمله علمایی بودند که در این حوزه به یادگیری تعالیم دینی پرداخته اند.
از جمله امکانات موجود در اطراف این جاذبه ی تاریخی می توان به دسترسی آسان به وسایل نقلیه و وجود رستوران و بوفه در فاصله ای بسیار نزدیک از آن اشاره کرد.
این مجموعه به صورت نگینی زیبا در مرکز شهر اراک می درخشد و همواره عده ی زیادی از گردشگران و مسافران را برای بازدید از خود فرا می خواند. ایوان ورودی و گنبد آجری و کلاهخودی زیبای این مدرسه و مسجد در هر نقطه از اراک قابل رؤیت است. ایوان ورودی حدود ۱۲متر و گنبد مسجد حدود ۱۸متر ارتفاع دارد.
ضلع جنوبی مدرسه شامل یک دالان (راهرو) باریک است که مانند یک راه ارتباطی بین مدرسه و چهار سوی بازار عمل می کند، علاوه بر این دالان ضلع جنوبی دارای ایوان، گنبدخانه و نیز دو نمازخانه در دو طرف آن است که برای اجرای مراسم مذهبی و خواندن نماز به کار می آید.
فضای گنبدخانه مربعی شکل بوده و در چهار طرف آن در ارتفاع حدود ۵ متری چهار گوشواره ساخته شده است. از آنجا که این گوشواره ها برای ساخت گنبد کافی نبوده، معمار بین گوشواره ها چهار درگاهی (طاق کمکی) در چهار ضلع ساخته است تا فضای مربعی گنبد خانه را به شکل دایره تبدیل کند.
سطوح بیرونی کاسه ی گنبد، ساده و پوشش آن از کاهگل است. اما قسمتی از سطوح داخلی گنبد و دیواره های فضای مربعی شکل آن با کاشی های خشتی و معرق و با نقش و نگارهای گیاهی و هندسی و کتیبه هایی زیبا تزئین شده است.
۲۵ اتاق در این مدرسه وجود دارد که هر کدام از آنها از یک ایوان و قسمت نشیمن برخوردار هستند این اتاق ها سر دری از کاشی های هفت رنگ با نقش و نگار های گیاهی و هندسی دارند که بر زیبایی این مجموعه اضافه کرده است.از دیگر قسمت های این مدرسه آب انبار آن است که زمانی به عنوان منبع تامین کننده آب مدرسه استفاده می شد و هنوز هم به همان شکل اولیه باقی مانده است.
مدرسه ی تاریخی سپهداری که تمامی حوزویان آن را مادر حوزه ی علمیه ی قم می دانند، در حال حاضر با نام «حوزه ی علمیه ی امام خمینی» شناخته می شود. هر چند این مسجد و مدرسه مسجد جمعه (جامع) نیست، اما از همان زمان تاسیس تا به امروز مخصوصا در دوره ی قاجار و پهلوی، به دلیل حضور چشمگیر نمازگزاران به ویژه از طبقه ی بازاریان در روزهای جمعه و نیز شرکت آنها در مراسم سوگواری عملا از اعتبار و اهمیت مسجد جمعه برخوردار است.
غار چال نخجیر:
یکی از عجیب ترین غار های ایران در نزدیكی شمال شرقی شهرستان دلیجان از توابع استان مركزی و در منطقه‌ای به نام چالنخجیر نزدیك روستای نراق در دل كوه تخت واقع شده است. این غار شكوهمند و باستانی اواخر سال ۶۷ در جریان اجرای یك طرح عمرانی و بر اثر انفجار در نزدیكی دهانه كشف شد. غار چال نخجیر مجموعه ای زیبا از سنگ‌ه ای مرجانی چند میلیون ساله است كه كارشناسان قدمت این غار را حدود ۷۰میلیون سال می دانند.
این غار طبیعی كه به دوره سوم زمین شناسی تعلق دارد، با پنج كیلومتر مسیر خاكی و با سقف ها و دیوارهای آهكی، یكی از زیباترین غارهای جهان به شمار می رود. عامل اصلی و اولیه بوجود آمدن این غار مرجانی ، گسل معكوسی بوده كه در منطقه عمل كرده و پس از گذشت میلیون ها سال به این شكل در آمده است.
غار جال نخجیر با بهره گیری از مناظر بكر طبیعی و جذابیت های حیرت آور فراوان از اهمیت ویژه ای در میان توریست ها و گردشگران پیدا کرده. در گنجینه شگفتی این غار اسرارآمیز ، سنگهای تزئینی با اشكال متنوع مانند عقاب، لاك پشت، گوزن، انسان، كبوتر و تندیس های عظیم الجثه بلورین ایجاد شده است كه بیشتر آنان از جنس آهك است.
نام غار از منطقه ای به نام چال نخجیر گرفته شده است. چال نخجیر منطقه ای گود است و در گذشته شکارچیان، شکار خود را از نقاط دیگر به این منطقه حرکت می دادند تا آسان تر بتوانند آن ها را شکار کنند. اما از نظر لغوی، چال نخجیر به معنای پایین تر از شکارگاه است، زیرا چال در زبان راجی (زبان مردم شهرستان دلیجان) به معنای پایین و نخجیر به معنای شکارگاه معنی می شود. تاریخشناسان متوجه شدند که در سال هاي بسيار دور مردم به این غار هوهو نیز می گفتند.
دهانه اصلی این غاردارای ۱۰ متر عرض و بین ۱۰ تا ۴۰ متر ارتفاع است که هر بیننده ای با گذر از این دهانه و ورود به غار به بهت و حیرت تاریخ فرو می رود.
این غار دارای یک شاخه اصلی و چند شاخه فرعی است که تا کنون توسط افراد محلی و غار نوردان مجرب در حدود ۴ کیلومتر از آن شناسایی شده و پیش بینی می شود حدود ۸ تا ۱۰ کیلومتر عمق داشته باشد. تاکنون بالغ بر ۲هزار متر فضای خشک در محوطه درونی این مجموعه شناسایی شده است که عموما کریستالیزه بوده و تزئینات بلوری و اسفنجی کف، دیوارها و سقف آن از ناب ترین نمونه های موجود جهان است.
بیشتر غار از سنگ های آهکی تشکیل شده است که متعلق به دسته سنگ های رسوبی اند. ویژگی مهم سنگ های آهکی، حل شدن آن ها در آب های حاوی دی اکسید کربن است. حدود ۹۵٪ از دیواره های غار پوشیده از رسوبات آهکی و مابقی سنگی است.
در قسمت انتهایی و زیردست غار، دریاچه‌ای وجود دارد که دیواره، سقف و پیکره های اسرار آمیز آن را سنگ های عجیب احاطه کرده که سبب زیبایی و شگفتی بسیار غار شده است. اما هنوز بطور کامل انتهای غار شناسایی نشده است. وجود تهویه طبیعی هوای داخل غار، باعث شده که غار در تابستان خنک و در زمستان گرم باشد.
تهویه طبیعی هوای درونی غار در فصول تابستان و زمستان یکی دیگر از ویژگی های این غار است. هوای درون غار در تابستان خنک و در زمستان گرم است و بازدیدکنندگان هیچگاه در آن با کمبود اکسیژن روبرو نمی شوند.
از خصوصیات غارچال نخجیر می‌توان به تالارهای متعدد و حوضچه‌های آب، راهروهای طولانی، مسیرهای مشكل در بعضی از نقاط و چكنده و چكیده‌های بلورین بسیار متنوع و زیبا و حتی در نقاطی منحصر به فرد اشاره كرد. غار چال نخجیر از تالارهای مختلفی تشكیل شده كه زیباترین تالار آن، چهلستون نام دارد ، از دیگر تالارهای غار می‌توان به سفره عروس، دریاچه، برزخ، باغ وحش، چهلچراغ و تالار زیبایی‌ها اشاره كرد.
تنوع سنگهای موجود ، سنگهای كریستال با شكلهای مختلف مثل آبشار ، زیبایی خاصی به غار داده است به طوریكه هر بیننده ای را به شگفتی وا می دارد.
در غار نخجير به دليل آنكه هيچ نوري به داخل نفوذ نمي‌كند، موجود زنده‌اي را نمي‌توان يافت كه وجود بافت آهكي هم اين موضوع را مي تواند ثابت كند؛ سنگ هاي آهكي غار با تعداد بسيار و شكل هايي منحصر به فرد به دليل عبور نور از سطح خود، در تمامي مسير غار به چشم مي خورند و از جمله ويژگي هاي جالب آنها اين است كه هر ۱۰۰ سال، ۲/۵ سانتي متر به قطرشان افزوده مي شود كه بر اين اساس، زمين شناسان شكل آينده هر قسمت از غار را مي توانند پيش بيني كنند.
يكي ديگر از بخش هاي جذاب غار، تالار آب چكان است. جايي كه به يكباره رطوبت هوا به دليل وجود قطرات آبي كه از سقف و ديواره هاي غار فرو مي چكد افزايش مي يابد و ديگر تقريبا هيچ سطح خشكي نمي توان يافت.
در قسمت پاياني مسير بازديد هم تالاري از قنديل هاي بلوري به چشم مي خورد كه به دليل شرايط ويژه آن، رشد قنديل ها سريع تر و بلورها بسيار شفاف تر از ديگر قسمت هاي غار هستند.
این غار از سه طبقه تشکیل شده است:
طبقه اول دریاچه ای است که ۶۰متر پایینتر از کف غار قرار گرفته است و در کمترین و بیشترین عمق خود بین ۱۰ الی ۷۰متر آب دارد که توسط ۱۴ کانال آبی خاکی از زیر زمین آب دریاچه غار چال نخجیر تامین میگردد.
طبقه دوم مسیری است که از ورودی غار شروع میشود و تا ۹۰۰ متر ادامه دارد.
طبقه سوم از ۹۰۰ متری مسیر اصلی شروع میشود که ۳۰۰ متر آن کف سازی شده و برای عموم قابل بازدید است.
ویژگی های مهم غار چال نخجیر:
این غار نهشته های زیبایی دارد که برخی از آنها در دیگر غارهای ایران دیده نشده است. از جمله آنها می توان به نهشته های بزرگ کاج مانند اشاره کرد. از دیگر ویژگی های مهم غار، زنده بودن آن است، یعنی اگر جایی از آن تخریب شود و یا ترک بخورد در طول سال‌های متمادی ترمیم خواهد شد.
با توجه به قرار گرفتن غار در دامنه کوه دسترسی به آن بسیار آسان بوده و بازدیدکنندگان به راحتی قادر به بازدید این محل می باشند. ورود افرادی که ناراحتی قلبی و تنفسی دارند به داخل غار ممنوع می باشد. مسیر رفت و برگشت یک مسیر میباشد و دارای ۴۷۰ عدد پله می باشد.(درمسیررفت و برگشت۴۷۰)
قسمتی از غار که برای عموم مردم باز می باشد دارای سنگ فرش است و تردد در این قسمت راحت می باشد ولی برای رفتن به قسمتهای دیگر غار نیاز به ابزار و تجهیزات کامل می باشد و برای عموم ورود به این قسمت ها ممنوع است.
از امکانات رفاهی غار می‌توان به کف سازی، ایمن سازی و نورپردازی ۱۳۰۰ متر از غار اشاره کرد. سالن انتظار، بوفه و مهمانسرا در بیرون از غار، از دیگر امکانات رفاهی برای گردشگران است. به طور کلی سفر به غارها زمان مشخصی ندارد و شما در هر فصلی از سال که به غار سفر کنید می توانید از آن بازدید کنید. دمای داخل غارها معمولا ثابت و نهایتا با ۲ درجه اختلاف از دمای محیط اطراف است.
برای رسیدن به غار چال نخجیر بار سفر به سمت استان مرکزی ببندید و بعد از گذشتن از شهر دلیجان، باید وارد جاده نراق شوید. حدود ۱۰ کیلومتر بعد تابلویی شما را به سمت غار هدایت خواهد کرد.
صنایع دستی استان مرکزی:
از گذشته های دور استان مرکزی به عنوان یکی از مراکز صنعتی و قطب های مهم در صنایع دستی به همگان شناسانده شده است.
شهرت فرش دستبافت استان مرکزی که همگان آن را با نام ساروق می شناسند در جهان پیچیده است و کمتر موزه ای است که با آثار هنرمندان و صنعتگران فرش استان مزین نشده باشد، گلیم استان به خصوص گلیم ساوه هم از شهرت قابل توجهی برخورداست. این دستبافت هنری از دوران صفوی با سابقه درخشان تولید شده و در حال حاضر گلیم گل برجسته استان در کشور پرآوازه می باشد. حال به تفصیل با صنایع دستی این دیار خوش ذوق آشنا می شویم
فرش پر نقش و نگار ساروق:
شهر ساروق در ۵۰ کیلومتری شمال اراک واقع است که فرش های دست بافت آن شهرت جهانى دارد. این فرش ها طرح و نقش محلی دارند و علاوه بر استقبال هم وطنانمان، فرش ساروق مورد توجه مردمان سایر کشور ها نیز واقع شده است. یکی از دلایل رونق فرش ساروق بافت صحیح و دقیق آن بوده است یعنی رعایت استانداردهای معقول در ابعاد، گره های صحیح و زدن پودهای لازم که باعث شده تحسین همگان برانگیخته شود. یکی دیگر از دلایل مهم جذابیت فرش اراک (ساروق و فراهان) ویژگی‌های محلی این فرش ها و طرح و نقشه ی آن ها است. به طور کلی فرش های اراک به سه دسته مشک آباد، محال و ساروق تقسیم می گردد که به طور کلی زیر مجموعه فرش ساروق می باشند و این امر نشان دهنده اهمیت فرش ساروق است.
سنجان مرکز تولید گیوه:
سِنِجان نیز که در گویش محلی (سنجون) نامیده می شود روستایی در دامنه کوهستان قصبه است که دارای باغ های گردو است و سبزی مصرفی مردم اراک را تامین می کند. این شهر به عنوان مرکز تهیه و تولید گیوه شناخته می شود و در گذشته هایی نه چندان دور، محصولات خود را به سایر شهر ها و روستاهای ایران ارسال می نمود. این صنعت که در استان مرکزی دارای قدمت و اصالت می باشد همچنان به حیات خود در شهرهای استان مرکزی مانند سواه، کمیجان، محلات، اراک و به ویژه سنجان ادامه می دهد و هنوز نیز مشتریان خاص خود را دارند. گیوه، نوعی از کفش یا پاپوش اصیل ایرانی است که در فصول گرم و خنک استفاده می شده است. اکنون تنها در برخی از شهرستان ها و روستاها از آن استفاده می شود. گیوه راست و چپ ندارد و به دلیل استفاده از نخ و بافتی پارچه ای، پا در آن عرق نمی کند.
از دیگر رشته های صنایع دستی در استان که قابلیت ها و زمینه های رشد و فعالیت زیادی دارند می توان از طراحی و نقشه کشی فرش، رفوگری، رنگرزی سنتی، جاجیم بافی، هنرهای چوبی شامل: منبت و کنده کاری روی چوب، معرق و محرق، پیکر تراشی، نازک کاری چوب، مشبک، ساخت سازهای سنتی و خراطی، صنایع فلزی شامل: قلمزنی روی مس، مسگری، سفیدگری، چلنگری، علامت سازی و دیر رشته ها: آینه کاری، گچبری سنتی، سوزن دوزی و رشته های وابسته به آن، گیوه بافی و گیوه دوزی، البسه محلی، سرامیک سفالگری و مجسمه سازی، صنایع دستی تکمیلی و تلفیقی، بامبو بافی، تراش سنگ های قیمتی و نیمه قیمتی، تذهیب و نگارگری، بافتنی های سنتی، عروسک های محلی و … که بالغ بر ۶۶ رشته می باشد نام برد.
آداب و رسوم استان مرکزی:
استان مرکزی تا پیش از انقلاب ۱۳۵۷ از مهاجرپذیرترین استان های ایران بود. بیشتر ساکنان استان مسلمان و شیعه بوده و به زبان فارسی سخن می گویند. اما برخی اقوام در برخی مناطق استان مرکزی به زبان لری و ترکی نیز صحبت می کنند. در پاره ای از روستاهای شازند، خرقان و ساوه و همچنین در اراک اقوام ارمنی زندگی می کنند. ساوه و شازند محل سکونت کردها و خمین نیز محل سکونت ارمنیان و یهودیان است. در سفر به استان مرکزی خورش فسنجانی که با کشک تهیه می شود، آش شیر، کباب ته‌تالی (تتالی) یا همان کباب‌تابه‌ای، آش خیار، آب‌گوشت دودار، آش ترخینه با شکمبه، گوشتابه‌ی اراک، شفته یا کوفته اراکی، کوفته تفرشی، آش گندینه، پتله پلو و… را نباید از دست داد. مراسم زیادی در مناسبت های مختلف در شهرها و روستاهای استان مرکزی برگزار می شد که امروزه با شهری و صنعتی شده شهرها رو به فراموشی می رود اما همچنان هستند شهرها و روستاهایی که بعضی از این مراسم ها را زنده نگه داشته اند. برخی از این مراسم ها عبارتند از: مراسم اهواهو روستای خورخه، جشن کوسه ي ناقالدی ، مراسم باران خواهی تفرش، مراسم نخل گردانی عاشورا در تفرش و بیل گردانی نیم ور و جشن اولین برف زمستان که در بیشتر شهرهای استان برگزار میشود.
بیل گردانی:
جشن بیل گردانی به عنوان نمادی از تلاش و همدلی همه ساله در بهار و در آستانه فصل آبیاری مزارع با حضور خود جوش گروه های مختلف مردم در شهر نیم ور محلات استان مرکزی برگزار می شود. این جشن با قدمت حدود دوهزار ساله به عنوان نمادی برای تشکر الهه آب بوده و ریشه در فرهنگ آب و آبیاری و نمادی برای نشان دادن زور و پهلوانی به دشمنان بوده و به اعتقاد مردم منطقه نیم ور این بازی آیینی، به برکت و زیادی آب کمک می کند. مردم منطقه برای حفظ این رسم معنوی هر سال در مواقعی که مسیر جوی های آب توسط گل و لای و یا رشد گیاهان و علفهای هرز در ماه اسفند و اوایل فصل بهار مسدود می شده و آبرسانی به مزارع این شهر به کندی انجام می گرفته، با اعلام بزرگان شهر، مردم با کمک یکدیگر به پاکسازی حریم جوی می پرداختند. پس ازلایروبی جوی های آب، بیل گردانان شامل ورزشکاران منطقه به نوبت، هفت بیل مخصوص را در دو دسته چهار و سه تایی به یکدیگر بسته و بیل گردانان این بیلها را با مهارت و قدرت در دو جهت مخالف به صورت ضربدری بالای سر می چرخانند. بیل گردانان باید دو دسته بیل به وزن ۳۲ کیلو گرم را بین پنج تا ۳۰ بار بالای سر خود بچرخانند و در این هنگام با دعا و نیت به حرکت در آمدن هفت آسمان و نزول رحمت الهی قدرتمندی خود را برای مردم این منطقه به نمایش می گذارند. این جشن چندین روز طول می کشد، و قبل از شروع مراسم بیل گردانی، لایروبان همراه با بیل‌های خود رژه رفتن تا محل برگزاری جشن که بر روی سکویی مخصوصی در مرکز نیمور است، انجام می دادند. جشن بیل گردانی هم اکنون از جمله ورزشهای بومی محلی استان مرکزی و امسال به عنوان اثر معنوی استان در میراث معنوی کشور ثبت شده است. این مراسم سنتی که نوعی ورزش باستانی و پهلوانی نیز محسوب می شود در شهر نیم ور برگزار می شود . این مراسم در میدان اصلی نیم ور برگزار می شود. امروزه در نیم ور دیگر این مراسم با این کیفیت برگزار نمی شود، زیرا کف نهر در سال‌های اخیر بتون شده است و دیگر لایروبی سالانه‌ای در کار نیست. امروزه این مراسم فقط در مواقعی که رشد گیاهان مانع آبرسانی شود انجام می شود.
مراسم کوسه ناقالی (ناقالدی):
“گویند حضرت موسی (ع) در چهلمین روز از زمستان به گله گوسفندان خود سر می زند و با حیرت مشاهده می کند که تمامی آن ها دو قلو زاییده اند. آن‌گاه به آغل خود می رود و به رقص و پایکوبی می پردازد و شکر خدای را به جای می آورد.” از آن پس هر سال حضرت موسی (ع) و مردم این روز میمون را جشن می گیرند و به رقص و پایکوبی مشغول می شوند. این جشن سال ها بعد به جشن چوپانان معروف شد. چهل روز از زمستان گذشته و پنجاه روز مانده به فصل بهار و نوروز، گروه کوسه که از چوپانان تشکیل می شدند به میمنت شکستن کمر سرما و زمستان جشن کوسه ناقالی را برگزار می کردند. گروه کوسه معمولاً متشکل از سه یا چهار نفر بودند و هر یک بنا بر مهارت و توانایی نقش ناقالدی، عروس ناقالدی و یا تگه (بز نر) را به عهده می گرفتند. دختر بچه ها و پسر بچه ها نیز به عنوان توبره کش (جمع کننده هدایا) آنان را همراهی می کردند. عقیده بر این بود که ناقالدی باید فردی توانا باشد و اگر سال جاری سالی میمون و پر برکت می شد، سال آینده نیز همان فرد را ناقالدی می کردند. کوسه در پیشاپیش گروه حرکت می کرد و با باز و بسته کردن دست ها و تکان دادن بدن خود صدای زنگوله ها را در می آورد. کوسه به در هر خانه که می رسید، وارد آن خانه می شد و بقیه نیز از پشت سر وارد می شدند. کوسه یک راست به سراغ طویله گوسفندان می رفت و با چوب دستی خود به در طویله ضربه می زد. با این اعتقاد که شگون دارد و موجب آمدن خیر و برکت و باروری و زایش گوسفندان و بزها می شود. این مراسم اکنون در بسیاری از روستاها منسوخ شده و تنها در فیلم های آرشیو مرکز مردم شناسی ایران و برخی دست نوشته ها و کتب خطی قابل یافتن است.
جشن سده:
پنجاه روز به عید مانده، در روستای یکه چاه محلات مراسمی برگزار می شود که نام به خصوصی ندارد، ولی با زمان جشن سده برابر است. ابتدا سه کپه آتش روشن می کنند و از روی آن می‌پرند. بعد آتش‌ها را با چوب به روی پشت بام پرتاب می کنند و می خوانند: سده، سده ما قوچای رنگی تو، گله ما
مراسم شب چله:
در این شب خانواده های فامیل و عروس و دامادها به خانواده بزرگترها می روند و در آنجا بعد از خوردن شام، انواع میوه و شیرینی صرف می کنند و تا نیمه های شب شعر، قصه و کتاب حافظ می خوانند، در این شب هفت نوع خوراکی و تنقلات از جمله هندوانه می خورند. خانواده های داماد که دختری را به نامزدی پسرشان انتخاب کرده اند، هدیه ای برای او می فرستند. در اکثر روستاها در شب چله گوسفندی را که در فصل بهار وتابستان پروار کرده اند ذبح کرده و برای مصرف میهمان شام می پزند.
مراسم طلب باران:
براى طلب باران رسم است آش باران بپزند. در رسم ديگرى فردى لباس مندرسى مى پوشد، سوار بر چوبى که زنگونه هاى بسيار دارد شده و حرکت مى کند. عده اى از جوانان و نوجوانان او را همراهى کرده و با خواندن اشعارى به در خانه اهالى مى روند. اهالى نيز روى آنها آب پاشيده و هدايائى در کيسه آنها مى ريزند.
كلوخ اندازان:
مراسم كلوخ اندازان در بین خانواده های فراهانی و بخشهایی از استان مركزی مرسوم بود كه معمولا در آخرین روز ماه شعبان انجام می شد. دراین آیین، بزرگ هر فامیل اغلب به عنوان عصرانه آش رشته تدارك می دید و سایر اقوام و با جمع كردن خویشان دورهم، به میمنت ومباركی آمدن ماه میهمانی خدا جشن كوچكی را برگزار می كردند.
اهو اهو:
سنت دیرینه اهو اهو یكی دیگر ازآداب متداول دراستان مرکزی است كه شامگاه چهاردهم ماه رمضان شب تولد امام حسن(ع) در روستای خورهه از توابع شهرستان محلات برگزار می شود. براساس این سنت قدیمی با تاریك شدن هوا نوجوانان و كودكان در دسته های مجرا به در خانه ها می روند و یكی از اعضای گروه كه از همه بزرگتراست با صدای بلند اشعاری را می خواند و دیگران با صدای بلند “اهواهو” می كنند. این گروهها معمولا به در منازلی می روند كه دارای فرزند خردسال پسر باشند و وقتی كه اشعار خوانده شد ، معمولا پسر كوچك خانواده مقداری آجیل و تنقلات برای اعضای گروه می آورد و اگر پسر خانواده با تاخیر اقدام به آوردن تنقلات كند این گروه اشعارشان را كه حالتی فولكور دارند تكرار می كنند. از دیرباز طبخ انواع شیرینی های خانگی نظیر زولبیا و گوش فیل و فتیر توسط زنان كدبانو استان مرسوم بوده و این خوراكی ها به عنوان بخشی از طعام زینت بخش سفره های افطاری روزه داران این منطقه است. تلفیق تاریخ و سنت ها که گرهی جدای ناپذیر با طبیعت بکر استان مرکزی خورده، این استان را به یکی از گزینه های سفر تاریخ دوستان و طبیعت گردان کرده است. پس کوله بار سفر خود را آماده کنید و از گوشه گوشه های استان مرکزی لذت ببرید.
سوغاتی های استان مرکزی:
یکی از لذت بخش ترین قسمت های سفر، رفتن به بازار و خرید سوغاتی است. این سوغاتی ها گاهی می تواند شامل خوراکی های لذیذ بوده و گاهی نیز می تواند صنایع دستی و یا محصولات کشاورزی و باغی یک منطقه باشد که در نهایت لذت سفر را دوچندان می کند.
پایتخت صنعتی ایران به دلیل شرایط جغرافیایی و تنوع آب و هوایی تنوعی بی نظیر در محصولات کشاورزی و سوغاتی را نیز در خود جای داده است. . این تنوع به حدی است تمام نیاز ها و سلایق گردشگران را به خوبی پاسخ می دهد ودر پایان یک سفر خوب شما را با انواع سوغاتی رهسپار شهر خودتان می کند.
در این قسمت قصد داریم شما را بیشتر با سوغات استان مرکزی آشنا کنیم تا در انتخاب و خرید سوغات راحت باشید و شناختی صحیح نسبت به سوغاتی ها پیدا کنید. اما در جریان باشید که پس از خروج از بازار های این استان جیبتان خالی و دستتان پراست.
نان فطیر اراک:
نان فطیر از نان‌های سنتی ایران است که در شهرهای مختلف با دستورها،طعم ها، شکل و اندازه های متفاوتی پخته می شود. اما معروفترین نان فطیر ایران متعلق به اراک است که در سفره های نوروزی این شهر از قدیم جا داشته و هنوز هم استفاده می شود. نان شیرینی فطیر از آرد، شکر، تخم مرغ و گیاهان معطر تشکیل شده است و مانند نان آن را در تنور می پزند. درواقع نان فطیر، نوعی نان شیرمال است که روی آن با زردچوبه زده میشود و در اندازه‌های کوچک در تنور پخت می شود. یکی از تفاوت های نان فطیر اراک با سایر نان ها این است که بدون هیچ خمیرمایه ای عمل می آید و به روش های سنتی پخت می شود. فطیر انواع مختلفی از جمله کسمه و شیرمال دارد.
شیرینی گوش فیل:
شیرینی گوش فیل از شیرینی های سنتی و محبوب شهر اراک است که همواره آن را در کنار عصرانه میل می کنند و به علت نوع پخت و مواد اولیه طبیعی اش بسیار ترد است. علت نامگذرای این شیرینی بدین نام این است که ظاهری شبیه گوش فیل دارد.این شیرینی خوشمزه با ترکیب موادی همچون تخم مرغ، گلاب، شیر (در صورت تمایل می توان ماست را جایگزین شیر کرد)، روغن (کره نیز می‌تواند استفاده شود)، آبلیمو، زعفران، شکر، آب، نمک و آرد پخت می شود. حتماً گوش فیل را به‌عنوان عصرانه همراه با چای امتحان کنید. حتی پیشنهاد ما این است تا این شیرینی را به‌عنوان سوغاتی به شهر خود ببرید تا اقوام و دوستانتان هم مشتاق سفر به این شهر زیبا شوند.
ترخینه:
یکی دیگر از سوغاتی های خوشمزه استان مرکزی، ترخینه جامد است که در شهرهای مختلف می توانید آن را تهیه کنید.در واقع ترخینه همان بلغور گندم و یا جواست که درون دوغ ترش خیسانده می شود، به آن گیاهان خشک شده و معطر اضافه می کنند و پس از قطعه قطعه کردن آن در زیر نور آفتاب خشک می کنند. محصول نهایی که به عنوان ترخینه شناخته می شود به عنوان یک افزودنی در سوپ و آش استفاده می شود و مزه ای بی نظیر را پدید می آورد که از خوردن آن که از مجموعه سوغاتی های استان مرکزی است هم سیر نخواهید شد. اگر چه ترخینه بیشتر به عنوان یک افزودنی به سوپ و آش شناخته می شود، اما خود نیز می تواند به تنهایی مورد استفاده قرار گیرد. اگر ترخینه را درون آب قرار دهید و آن را گرم کنیم، همانند سوپ های نیمه آماده موجود در بازار، سوپی آماده می شود که دارای فیبر و پروتئین بالا می باشد و بسیار مقوی است.
انارساوه:
در بین تمام سوغاتی های شناخته شده ی استان مرکزی انار در رتبه اول قرار داشته و به عنوان اصلی ترین سوغات این استان به شمار می آید.انار از مهم ترین محصولات باغی ساوه است که در زبان محلی به آن «نار» نیز گفته می شود. این منطقه به دلیل برخورداری از آب و هوای مناسب برای کشت انار دارای مرغوب ترین باغ های انار بوده. این سوغات با طعم بی نظیرش، مرغوبیت بالایش و دانه های یاقوتی شکل اش شناخته شده و شهره است. در فصل پاییز است که باغ داران شهر ساوه اقدام به جمع آوری این محصول بهشتی می کنند و پس از جمع آوری ارقام مختلف انار جشنواره ای با نام انار ساوه برگزار می کنند. یوسف خانی، رباب نی ریز، ملس ترش، ارجستانی، ملس تبریزی و ملس یزدی بخشی از انواع گوناگون انار ساوه را تشکیل می دهند. انار ساوه از سوغات اراک علاوه بر برطرف سازی نیاز کشورمان به خارج از کشور نیز صادر می گردد و شهرت و اعتباری جهانی برای استان مرکزی کسب کرده است. اگر در فصل سوم سال به استان مرکزی و شهر ساوه سفر کردید خریداری کردن انار به عنوان سوغات مرکزی را از خاطر نبرید. . رب انار که یکی از مشتقات این میوه ی بهشتی است با کیفیت بی‌نظیر و به وفور در ساوه به فروش می رسد.
جوزغند نراق:
جوزغند که در گذشته به جیره جنگی شهرت داشت، از جمله شیرینی های بومی استان مرکزی و شهرستان نراق به حساب می یاد که با میل کردن آن، طعمی شگفت‌انگیز و مطبوع را تجربه خواهید کرد. طبخ این شیرینی بسیار سخت و زمانبر است به گونه ای که حدود ۱۵ روز به طول می انجامد. و از گرانترین شیرینی های محلی به حساب می آید.جوزغند از میوه ای به نام آلگ تهیه می شود. آلگ که در ردیف میوه هایی نظیر هلو می باشد و مزه ای ترش و شیرین دارد، ماده اولیه جوزغند به حساب می آید. زنان شهر نراق در استان مرکزی به صورت گروهی دست به تهیه و تولید جوزغند می زنند بدین صورت که میوه آلگ را پوست کنده و به مدت سه روز در رو به روی آفتاب قرار می دهند، پس از سه روز هسته آلگ ها را خارج کرده و مجدداً آن ها را به مدت یک روز دیگر در مقابل نور خورشید قرار می دهند. پس از گذشت زمان یاد شده و انجام مراحل ذکر شده، درون آلگ ها را از ماده ای پر می کنند که تشکیل شده از شکر، هل، مغز بادام و مغز هسته زرد آلو می باشد. نام جوزغند از سوغات اراک که عنوان میراث معنوی کشورمان ثبت گشته است از دو کلمه جوز به معنی شفتالوی خشک شده و غند به معنی شیره تشکیل شده است. بسیاری از گردشگران و بازدیدکنندگان خارجی، این شیرینی بومی و لذیذ را به عنوان سوغانی فوق‌العاده و کم نظیر، تهیه می کنند.
عسل خمین:
شهرستان خمین که در جنوب استان مرکزی قرار دارد را به جرات می توان بعد از سرعین دومین قطب مهم تولید عسل کشور دانست. کار برداشت عسل در این شهرستان از اوایل تابستان آغاز می شود و در اوایل آذرماه به اتمام می رسد. عسل های خمین با کیفیتی قابل توجه و با قیمت مناسب می تواند به عنوان سوغات اراک در سبد کالای شما جا خوش کند.
انگورهزاوه:
هزاوه که یکی از روستاهای شهرستان اراک است، با بافت کوهستانی و آب‌وهوای مناسب مرکز تاکستان و مزارع انگور است و بیش از ۲۰ درصد از نیاز کشور به انگور از تاکستان های اطراف اراک تأمین می شود. کشت انگور و تولید محصولات مرتبط مانند کشمش از مهم ترین فعالیت های مردم روستای هزاوه به‌حساب می آید،و باعث شده تا این روستا به قطب تولید انگور تبدیل و شناخته شود. جشنواره انگور هزاوه نیز هرساله در این روستا، برگزار می شود.از دیگر فراورده های انگورکه در استان تولید می شود می توان به شیره انگور، شربت انگور، سرکه انگورو سرکه‌شیره اشاره کرد.
گیاهان زینتی محلات:
محلات به جهت داشتن مزارع پرورش گل و نداشتن آلودگی به شهرگل و هلند ایران لقب گرفته است. محلات یکی از خوش آب و هوا ترین شهرهای کشورمان است که سالانه مقصد گردشگران بی شماری است. این آب و هوای بی نظیر سبب شده است که محلات به مهد پرورش گل و گیاه به خصوص گیاهان زینتی بدل شود و با تنوع بی نظیری که در تولید گل و گیاه دارد رتبه اول این زمینه را در کشور به خود اختصاص دهد. هنر گل کاری و پرورش گل به‌عنوان یک فعالیت اقتصادی از سال ۱۳۰۰ آغاز شده و شهر محلات به‌عنوان پایه گذار، ایجاد کننده و توسعه دهنده‌ی این صنعت نقش مهمی داشته است. گل و گیاه در زندگی مردم شهر محلات چنان پر رنگ و تأثیرگذار می باشد که بالغ بر ۴۰ درصد از مردم این شهر شاغل در این عرصه می باشند و پرورش گل و گیاه منبع درآمد آنان می باشد. گل های زینتی چشم نواز و خوش بوی محلات سوغات چشم نواز و بی مانندی است که می توانیم به عنوان ارمغان سفر به عزیزان خود پیشکش کنیم.