اولین کاوش‌های هدفمندی که در منطقه شمال‌غرب ایران انجام شد بدون شک کاوش‌های انجام شده در تپه حسنلو نقده بود، سابقه کاوش‌ها در تپه حسنلو به سال ۱۳۱۳ شمسی برمی‌گردد، در آن سال شخصی به نام فرهادی مجوز حفاری تجارتی در تپه حسنلو را اخذ کرده بود و حفاری در این تپه به سرپرستی محمود راد، باستان‌شناس اداره‌کل باستان‌شناسی ایران، انجام شده بود.

در سال ۱۹۳۶ میلادی نیز سر اورل استاین گمانه‌ای در تپه حسنلو حفر کرده بود، در سال‌های ۱۳۲۶ و ۱۳۲۸ شمسی اداره‌کل باستان‌شناسی ایران به صورت مستقیم حفاری در تپه حسنلو را به سرپرستی مشترک محمود راد و مهندس علی حاکمی به عهده گرفت.

بعد از این بود که دایسون که در سال ۱۹۵۴ از دانشگاه هاروارد به هیأت علمی دانشگاه پنسیلوانیا ملحق شده بود، به پیشنهاد مرحوم مصطفوی برای امکان‌سنجی محوطه حسنلو به ایران سفر کرد.

او پس از دریافت این پیشنهاد به منطقه رفت و به مدت ده روز در آنجا به بررسی موقعیت محل پرداخت، در بازگشت دوم طرح حسنلو تنظیم و در سال ۱۹۵۷ میلادی این طرح به اجرا در آمد و تا سال ۱۹۷۷ به طور مستمر و به مدت ۲۰ سال پژوهش‌های میدانی باستان‌شناسی در دره سولدوز، اعم از بررسی و کاوش به سرپرستی رابرت دایسون انجام شد.

تیم باستان‌شناسی دانشگاه پنسیلوانیا علاوه بر تپه حسنلو کاوش‌هایی را نیز در سایر محوطه‌های دشت سولدوز از جمله در حاجی فیروز، دالما، پیزدلی، عقرب تپه و دینخواه انجام دادند که بیست سال کاوش و بررسی‌های مختلف در این منطقه بالطبع نتایجی درخوری داشت که تکمیل جدول گاه‌نگاری و شناخت فرهنگ‌های پیش از تاریخ و آغاز تاریخی شمال‌غرب ایران یکی از مهم‌ترین دستاوردهای این پروژه‌ها بود.

در راستای مطالعات پیش از تاریخی شمال‌غرب ایران و حوضه دریاچه ارومیه، اولین فصل کاوش باستان‌شناسی تپه دالما با مجوز رسمی پژوهشگاه میراث‌فرهنگی و گردشگری و پژوهشکده باستان‌شناسی و زیر نظر اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی آذربایجان غربی و با همکاری دانشگاه هنر اسلامی تبریز به سرپرستی دکتر اکبر عابدی عضو هیات علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز و مهناز شریفی از پژوهشکده باستان‌شناسی، پس از شش دهه وقفه در مطالعات آن از مورخه ۲۹ شهریور ۱۴۰۰ آغاز شده است.

موقعیت جغرافیایی تپه دالما

تپه دالما در شهرستان نقده، بخش محمدیار، دهستان حسنلو و در روستای اسلام‌آباد (دالما) واقع شده و این اثر در تاریخ ۷ خرداد ۱۳۸۷ با شماره ثبت ۲۲۸۷۰ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است، تپه دالما در جنوب‌غربی‌ترین بخش دریاچه ارومیه و در فاصله ۵ کیلومتری جنوب غرب تپه حسنلو و ۴ کیلومتری شمال رودخانه گدارچای واقع شده است.

کاوش‌های انجام گرفته در تپه دالما در راستای پروژه حسنلو و برای یک دوره کوتاه‌مدت در طی سال‌های ۱۹۵۸ و ۱۹۵۹ توسط چارلز برنی و در سال ۱۹۶۱ توسط کایلر یانگ به انجام رسید.

پروژه حسنلو که به سرپرستی رابرت دایسون انجام می‌گرفت در بازه‌ای که کاوش‌ها در تپه دالما آغاز شد به صورت مشترک و مابین موزه دانشگاه پنسیلوانیا، موزه هنری متروپولیتن و مرکز عتیقات اداره باستان‌شناسی ایران به انجام رسید.

فرهنگ دالما از جمله فرهنگ‌های کمتر شناخته شده در شمال‌غرب و غرب ایران محسوب می‌شود که یک فرهنگ مبتنی بر سنت‌های سفال بوده است و به دلیل اطلاعات بسیار کم برای گاه‌نگاری فرهنگ دالما در جنوب دریاچه ارومیه، این فرهنگ همچنان یکی از مبهم‌ترین فرهنگ‌ها است.

همچنین با توجه به اینکه اساس این فرهنگ و سنت سفالی بر مبنای خود تپه دالما پایه‌گذاری شده است و با توجه به زمان اندک و کاوش‌های سریع (حدود یک ماه در مجموع سه فصل) و با متدهای کاوش دهه ۱۹۵۰ در تپه دالما، مطمئناً اطلاعات دقیقی از این کاوش‌ها در تپه دالما در اختیار باستان‌شناسان قرار نگرفته است و نیازمند بازنگری کلی در داده‌های فرهنگی و همچنین گاه‌نگاری این تپه است تا بتوان با اطلاعات علمی و به‌روز از کاوش‌های خود محوطه دالما بازنگری اساسی هم در گاه‌نگاری و هم مواد فرهنگی آن صورت پذیرد.

از سوی دیگر با توجه به اینکه در خود محوطه دالما نیز کاوش‌های بسیار سریع و ضرب‌الاجلی صورت گرفته است و با توجه به سطح بالای آب در دشت سولدوز کاوش‌ها به خاک بکر نرسیده است همچنان وضعیت لایه‌های شکل گرفته بر روی خاک بکر و اولیه این دشت در تپه دالما با ابهامات زیادی روبه‌رو است.

در همین راستا پروژه باستان‌شناسی تپه دالما در راستای پاسخ به سوالات اشاره شده طرح‌ریزی و شروع شد تا به ابهامات اساسی هزاره پنجم پیش از میلاد جنوب دریاچه ارومیه و دشت سولدوز پاسخ دهد، لازم به ذکر است که پروژه کاوش باستان‌شناسی تپه دالما با همکاری موسسه باستان‌شناسی آلمان در این بخش از شمال‌غرب ایران در حال انجام است.

* گزارش از اکبر عابدی، عضو هیات علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه هنر اسلامی تبریز

منبع: میراث آریا

محل قرار گیری فانوس اسکندریه

فانوس اسکندریه، یکی از سازه های تاریخی کشور مصر است که در جزیره ی فاروس قرار گرفته است. مصر، یکی از دیدنی ترین کشور های جهان است و آثار باستانی موجود در مصر، به اندازه ای طرفدار دارند که سالانه حجم انبوهی از گردشگران را به خودشان جذب می کنند. فانوس اسکندریه، تنها یکی از آثار باستانی مشهور و دیدنی است که در مصر قرار دارد.

افرادی که به کشور مصر سفر می کنند، علاوه بر دیدن کردن از بقایای فانوس اسکندریه، از اهرام مصر نیز دیدن می کنند. جزیره فاروس، جزیره ای به نسبت کوچک بود که فانوس اسکندریه در آن ساخته شد. در گذشته، از فانوس اسکندریه برای راهنمایی کشتی ها به شهر اسکندریه استفاده می شده است. شهر اسکندریه، یک شهر باستانی است و امروزه، شهری به این نام وجود ندارد.

بقایای به جا مانده از فانوس اسکندریه

شاید برخی از افراد گمان کنند که بقایای فانوس اسکندریه پس از گذشت بیش از دو هزار سال، هنوز پا برجا است. اما متأسفانه اینگونه نیست و در اثر وقایع زمین شناختی مانند زمین لرزه، و همچنین موج های سهمگین، فانوس اسکندریه نابود شد و تقریبا هیچ اثری از آن باقی نماند.

پس از گذشت سال ها، باستان شناسان فرانسوی دریافتند که بقایای فانوس اسکندریه هنوز در دریا وجود دارند و می توان آنها را از دل دریا بیرون کشید. از آنجایی که فانوس اسکندریه از جنس سنگ بود، مقاومت به نسبت بالایی داشت و قطعاتی از این فانوس، تا کنون به جا مانده اند. سر انجام، در سال ۱۹۹۰ میلادی، باستان شناسان توانستند که قطعاتی از فانوس اسکندریه را در قسمت شرقی بندرگاه اسکندریه بیابند و آن را در معرض عموم قرار دهند.

نکته ی مهم این است که تمام قطعات مربوط به فانوس اسکندریه، از آب بیرون کشیده نشده اند و هنوز برخی از قطعات آن در دل دریا هستند. با استفاده از تکنولوژی های امروزی نظیر ماهواره ها، باستان شناسان توانسته اند که قطعات دیگر فانوس اسکندریه را در آب دریا شناسایی کنند و به مختصات آنها دست پیدا کنند.

پس از پیدا شدن تمام قطعات به جا مانده از فانوس اسکندریه، ابتدا تصمیم گرفته شد که این قطعات نیز از آب بیرون بیایند و در معرض دید عموم قرار بگیرند. اما دولت مصر به فکر عملی کردن یک ایده ی بهتر بود. دولت مصر تصمیم گرفت که در منطقه فانوس اسکندریه، یک پارک آبی بسازد. در این پارک آبی، گردشگران می توانند با پوشیدن لباس های غواصی، وارد آب بشوند و بقایای باقی مانده از فانوس اسکندریه را داخل آب مشاهده کنند.

با وجود اینکه فانوس اسکندریه متلاشی شده است و تنها قطعاتی از آن به جا مانده است، اما گردشگران زیادی از آثار به جا مانده از فانوس اسکندریه دیدن می کنند.

تاریخچه فانوس اسکندریه

جالب است بدانید که فانوس دریایی اسکندریه، اولین فانوس دریایی ساخته شده به دست انسان است. این فانوس به دستور بطلمیوس و در دوره فرمانروایی پادشاهی بطلمیوسی ساخته شد. شاید برخی از افراد گمان کنند که علت نامگذاری این فانوس، ساخته شدن آن توسط اسکندر است، در حالی که اینگونه نیست. فانوس اسکندریه، سال ها پس از مرگ اسکندر ساخته شده است. البته باید به این نکته اشاره کرد که شهر اسکندریه، توسط اسکندر ساخته شده است.

فانوس اسکندریه، در قرن سوم پیش از میلاد توسط معماری به نام سستراتوس ساخته شد. سستراتوس، یکی از معماران خبره یونانی بوده است که توانست فانوس اسکندریه را به بهترین شکل بنا کند.

فانوس اسکندریه، در قرن سوم قبل از میلاد ساخته شده است. همانطور که پیش تر به آن اشاره کردیم، نخستین پادشاه بطلمیوس، دستور ساخت فانوس اسکندریه را در قرن سوم پیش از میلاد صادر کرد. سستراتوس، معمار این بنای باستانی و بزرگ، از سنگ مرمر برای ساختن فانوس اسکندریه استفاده کرد. البته باید به این نکته توجه کرد که سنگ مرمر به تنهایی نمی تواند در سازه هایی به بزرگی فانوس اسکندریه استفاده شود. در نتیجه، سستراتوس تصمیم گرفت که ساختمان فانوس اسکندریه را با سرب و ساروج تقویت کند.

فانوس اسکندریه بر روی جزیره ی فاروس ساخته شده بود. این جزیره هم اکنون مانند گذشته نیست و مکان فانوس اسکندریه در طول زمان از بین رفته است. علت از بین رفتن بخش های بسیاری از جزیره فاروس، جنس این جزیره است. جزیره ها، ممکن است از جنس های متفاوتی مانند سنگی، شنی، مرجانی و… باشند. جنس جزیره فاروس، سنگ آهک بوده است، و به همین دلیل از مقاومت بسیار بالایی برخوردار نبوده و در طول زمان بخش هایی از آن، از جمله محل قرار گیری فانوس اسکندریه، از بین رفته است.

ویژگی های فانوس اسکندریه

با اینکه امروزه تنها آثار به جا مانده از فانوس اسکندریه، قطعات سنگ مرمری هستند که در دل دریا بیرون کشیده شده یا هنوز در آن قرار دارند، اما فانوس اسکندریه در دوران باستان، به عنوان یکی از بلند ترین سازه ها شناخته می شده است. فانوس اسکندریه، قدمتی نزدیک به بیش از ۲۳۰۰ سال دارد و از این رو، به عنوان یکی از کهن ترین آثار باستانی جهان شناخته می شود.

قدمت فانوس اسکندریه، به اندازه ای است که گردشگران بسیاری از نقاط مختلف جهان، به مصر سفر می کنند تا بقایای آن را پس از دو هزاره مشاهده کنند. با اینکه فانوس اسکندریه از بین رفته است و تنها بقایای آن به جا مانده است، اما با این حال به عنوان یکی از عجایب هفت گانه جهان باستان شناخته می شود و بسیاری از باستان شناسان، با دیدن بقایای این فانوس، به شگفت می آیند.

ساختار فانوس اسکندریه، بسیار پیچیده نبود. این فانوس، بر روی یک پایه سنگی قرار داشت. این پایه سنگی، حدود شش متر ارتفاع داشته است. فانوس اسکندریه از سه بخش اصلی تشکیل شده است. پایین ترین بخش آن که با پایه سنگی تماس دارد، یک بخش مکعبی است که ارتفاع آن ۷۳ متر است.

بخش میانی فانوس اسکندریه، یک هشت وجهی به ارتفاع ۳۵ متر بوده است. بخش بالایی فانوس اسکندریه حالت استوانه ای داشته و ارتفاع آن ۱۸ متر بوده است. سه بخش ذکر شده، در کنار هم فانوس اسکندریه را تشکیل می دهند. شاید برخی از افراد گمان کنند که ورودی فانوس اسکندریه در بخش پایینی فانوس قرار دارد، در حالی که اینگونه نیست.

شاید تصورش برای برخی ها سخت باشد، اما فانوس اسکندریه می توانست نور آتش بازتاب شده از آینه ها را تا فاصله ۱۶۰ کیلومتری بفرستد. این پدیده، باعث می شد که کشتی های تجاری، بتوانند از دوردست، محل قرارگیری شهر اسکندریه را شناسایی و به سمت آن جهت گیری کنند. آینه ها، مهم ترین بخش های فانوس اسکندریه بودند. وجود آینه های منحنی و بزرگ در فانوس اسکندریه، باعث می شد که نور ایجاد شده از آتش، به فواصل دور تری برسد.

نام فانوس، از جزیره فاروس آمده است. از آنجایی که فانوس اسکندریه، اولین فانوس ساخته شده به دست انسان است، در نتیجه انتظار می رود که نام فانوس نیز مربوط به مکان آن باشد. در نتیجه، در زبان فارسی، به برجی که می تواند کشتی ها را به سمت بندر راهنمایی کند، فانوس گفته می شود.

افسانه های مربوط به فانوس اسکندریه

یکی از داستان هایی که در مورد فانوس اسکندریه وجود دارد، این است که در قسمت پایه ی این فانوس، بازاری وجود داشته است که مردم می توانستند در این بازار، خوراکی تهیه کنند و از منظره دریا لذت ببرند.

یکی از افسانه های جالب در مورد فانوس اسکندریه، این بوده است که فانوس اسکندریه، علاوه بر راهنمایی کشتی ها، نقش دفاعی نیز داشته است. برخی از افراد می گویند که فانوس اسکندریه، می توانست نور را به اندازه ای در یک نقطه متمرکز کند که باعث آتش گرفتن کشتی های دشمن شود. البته باید به این نکته نیز توجه کرد که دانشمندان این داستان را رد کرده اند و گفته اند امکان رخ دادن این اتفاق بسیار کم است و می توان گفت که تقریبا غیر ممکن است. با این حال، برخی از تحقیقات نشان داده اند که چنین چیزی ممکن بوده است.

یکی دیگر از افسانه هایی که در مورد فانوس اسکندریه وجود دارد، این است که در دوران باستان، مردم و مقام های شهر اسکندریه، برای اینکه از وضعیت شهر قسطنطنیه با خبر شوند، از آینه های فانوس اسکندریه کمک می گرفتند و می توانستند با استفاده از این آینه ها، شهر قسطنطنیه را بزرگ نمایی کنند و سپس به مشاهده آن بپردازند.

دانشمندان، این مورد را نیز تا حدودی رد کرده اند و گفته اند که امکان پیش آمدن چنین حالتی بسیار پایین است.

به طور کلی، افسانه های بسیار زیادی در مورد فانوس اسکندریه وجود دارد که بسیاری از آنها حقیقت ندارند، اما امکان حقیقی بودن برخی از این افسانه ها وجود دارد.

مرتبط:

آشنایی با بندر باستانی پرین ، جاذبه گردشگری ترکیه

در حالی که کارشناسان بهبود کامل شرایط گردشگری در اکثر نقاط جهان را در سال ۲۰۲۳ و ۲۰۲۴ متصور هستند، معتقدند خاورمیانه تا سال ۲۰۲۲ به طور کلی به شرایط پیش از کرونا در عرصه گردشگری بازخواهد گشت.

امروزه غذا به عنوان یکی ازعوامل ایجاد انگیزه سفر و حامل اصلی فرهنگ هر جامعه محسوب می‌شود، گردشگری غذا نوعی از گردشگری است که با هویت، جعرافیا و آداب رسوم در ارتباط بوده و از این رو مورد توجه فعالان صنعت گردشگری به عنوان یکی از عوامل جذب گردشگر است.

موقعیت استراتژیکی ایران به عنوان پل ارتباطی شرق و غرب از قدیم‌الایام و تنوع اقوام و مذاهب باعث ایجاد غذاهای مختلف ایرانی شده و این تنوع به بیش از ۲۵۰۰ نوع غذا و ۱۰۹ نوشیدنی و انواع نان و شیرینی‌ها می‌رسد که نشان از ظرفیت بالای کشور برای جذب گردشگری غذا و خوراک دارد.

استان آذربایجان غربی به دلیل تنوع قومیتی از تنوع غذاهای محلی زیادی برخوردار است که از جمله آن‌ها می‌توان به انواع کباب‌ها، سوپ بلغور (یارما اشی)، آش الگز، آش چوبان، آش کلم، آش دوغ (ایران آشی)، آش برگ مو، خورش گنگر، ساج قوورماسی، خورشت آقماش، گوزلمه، یرآلما کبابی (سیب زمینی تنوری)، یتیمچه، گیزاتما، انواع دلمه، انواع کوفته، انواع شیرینی‌های از جمله باستیخ (لوزانک)، انواع نقل، انواع حلواها (حلوای گردو و هویچ و…)، سوجوق، انواع نان‌های سنتی، انواع ترشی‌ها و مرباها و غیره اشاره کرد که از عمده جاذبه‌های گردشگری غذا و خوراک این استان به شمار می‌روند و امروزه اغلب واحدهای اقامتی بوم‌گردی استان آماده سرو این نوع غذاها هستند.

در این میان خوی، علاوه بر غذاها و شیرینی‌های محلی یاده شده کباب مخصوصی به نام کباب خوی دارد که در فهرست میراث نامملوس ملی کشور نیز به ثبت رسیده است و درواقع بهترین کباب سنتی ایران در خوی پخته می‌شود.

آنچه که موجب شهرت کباب خوی شده ابتدا به دلیل قدمت و پیشنیه پخت کباب در مجموعه بازار تاریخی و وجود بازار مخصوص کباب پزان (کبابچی بازار) و علاوه بر آن متمرکز شدن کباب‌پزان در یک خیابان بنام صمدزاده و در سطح شهر است و عامل دیگر وجود دو چلو کبابی بنام‌های «حاج‌علی» و «حاج‌حسین» در مجموعه بازار تاریخی خوی است که نقش مهمی در توسعه و رواج کباب‌پزی در این شهر داشتند و این دو نام برند شناخته شده کباب در خوی هستند که در این نوشتار به پیشنه و نحوه درست چلو کباب «حاج‌علی» و «حاج‌حسین» اشاره می‌کنیم:

تاریخچه و قدمت چلوکبابی حاج‌حسین

تاریخچه این چلوکبابی به سال ۱۲۷۵ برمی‌گردد زمانی که پدر مرحوم «حاج‌حسین» یعنی «کربلا ابراهیم» درسال‌های ۱۲۷۴ در بازار خوی در محل کنونی انبار چلوکبابی مشغول به دیزی‌فروشی بود، «کربلا ابراهیم» دو پسر به‌نام‌های «حسین» و «حسن» داشت که «حسن» آن زمان به قُشون «میزا کوچک‌خان جنگلی» می‌پیوندد و خبری از آن پیدا نمی‌شود و «حسین» فرزند بزرگ «کربلا ابراهیم» به دنبال برادر گم‌شده سر از قفقاز در می‌آورد و سرانجام پس از ناامیدی از پیدا شدن برادرش در قفقاز، پخت چلوکباب را در آنجا یاد می‌گیرد و بعد از برگشت از قفقاز در دیزی‌فروشی پدرش مشغول به‌کار می‌شود.

وی بعد از اجاره کردن مغازه فعلی، آن را به چلوکبابی تبدیل می‌کند و از سال ۱۲۷۵ شمسی در این مکان چلوکبابی را دایر می‌کند و در نهایت در سال ۱۳۴۲ مغازه را از مالکش خریداری کرده و در سال ۱۳۴۵ اقدام به بازسازی آن مغازه می‌کند و به پخت و فروش کباب در آن مکان ادامه می‌دهند تا اینکه مرحوم حاج‌حسین درسال ۱۳۵۴ فوت می‌کند و بعد از او دو پسرش حاج علی‌اصغر و حاج علی‌اکبر اداره چلوکبابی را به‌عهده می‌گیرند؛ دومین بازسازی چلوکبابی «حاج‌حسین» نیز در سال ۱۳۹۳ توسط پسران حاج علی‌اکبر انجام گرفته و به‌حالت ساخت و نمای کنونی درمی‌آید و در حال حاضر پسران مرحوم حاج علی‌اکبر که نوادگان حاج حسین هستند چلوکبابی را اداره می‌کنند.

تاریخچه و قدمت چلوکبابی حاج‌علی

چلوکبابی حاج علی از سال ۱۲۹۲ شمسی توسط مرحوم حاج علی آغاز به کرده است و در حال حاضر توسط نعمت‌الله نعمت‌زاده فرزند حاج‌علی متولد ۱۳۲۴ شمسی در داخل بازار قدیمی خوی این شغل را به همراه فرزندان خود ادامه می‌دهد، وی بیش از ۶۰ سال در زمینه کباب و چلو فعال بوده و این رشته آشپزی سنتی توسط پسران وی که از ۱۳ سالگی در نزد پدر خود به شاگردی مشغول بودند به ارث رسیده و هم‌اکنون در چلوکبابی حاج‌علی بیش از ۱۰ نفر مشغول به کار هستند.

* گزارش از عزیز میرزایی رئیس اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خوی