«معبد مهر» در شهرستان مراغه در آذربایجان شرقی قرار دارد. معبد تودر تو و زیبایی که زیر یک گورستان تاریخی قرار داشت و با پس از خاکبرداری قسمت هایی از معبد نمایان شد، اما هنوز بخش هایی از آن زیر خاک است.

شهرستان مراغه یکی از مراکز اصلی مهرپرستان بوده است. مهرپرستی دینی ایرانی بوده که پرستش خورشید از اجزای اصلی آن به شمار می‌رفته. دینی در دوره‌ای نیز به اروپای غربی رخنه کرد. اما اکنون از مهرابه‌های کهن در این شهر تنها معبد مهر و معابد (غارهای) اطراف رصدخانه مراغه به یادگار مانده‌است.

پیروان آیین مهر این معبد را در دل قطعه سنگی بزرگ از جنس شیست تراشیدند. عرض دهانه این معبد حدود ۵/۴ متر است. این معبد به لحاظ حجم کار و دقت سازندگانش در حجاری آن جزء نمونه‌های ارزنده ستایشگاه‌های کهن به شمار می رود. این مجموعه باستانی شامل قبرستان، معبد و یک محوطه تاریخی است.

باستان شناسان از فرم و برخی عناصر تزئینی داخل آن احتمالا می دهند این معبد مربوط به دوره اشکانی و آیین میترائیسم باشد. اشکانیان و ساسانیان اعتقاد داشتند مهر در غاری متولد شده که برای همین مراسم آیینی این فرشته را در غارها به جا می آوردند.

معبد مهر در دوره ایلخانان تبدیل به خانقاه گردید و در دوره صفوی با دفن ملا معصوم مراغی، به یکی از مکان های زیارتی مبدل شد. معبد مهر همچنین آیاتی از قران را از دوره اسلامی به یادگار دارد. این بنا را از نظر حجم كار و دقت هنرمندانی كه در امر حجاری آن دخیل بوده اند می توان جزء نمونه های ارزنده ستایشگاه های كهن دانست که در دوره های اسلامی نیز تقدس خود را حفظ كرده. این معبد هم اکنون به دلیل ساخت و سازهای انجام گرفته در اطراف آن و نیز نفوذ آب‌های سطحی به داخل آن در حال تخریب است.

مرتبط:

آرامگاه اوحدی مراغه ای

از زمان های دور تاکنون ایرانیان در علوم مختلف دست داشته اند؛ آثار باقی مانده از دوران های حاکی از این است که ایرانی ها در هر دوره تاریخی نسبت به زمان خود پیشرفت های بسزایی داشته اند و این موضوع را در ساخت بناها و شهرسازی خود نیز تا حدی نشان داده اند. ۸۰۰ سال پیش در چنین روزی اولین رصدخانه ایران در مراغه ساخته شد و همین خود یکی از شگفت انگیزترین آثار باقی مانده از دوران باستانی ایران به شمار می رود.

بنابر گزارش خبرگزاری های رسمی کشور، ۸۰۰ سال پیش در چنین روزی اولین رصدخانه ایران در مراغه ساخته شد. روزگاری که هیچ جای دنیا خبری از  دستگاه های پیشرفته نظیر تلسکوپ و دوربین های نجومی نبود، دانشمند ایرانی به نام خواجه نصیرالدین طوسی رصدخانه را در استان تبریز بنا کرد که سال ها از آن عنوان پیشرفته ترین رصدخانه ی جهان نام می بردند و محلی برای مطالعه های فصلی و نجومی دانشمندان ایرانی به شمار می رفت. این رصدخانه در دوره حکومت هلاکوخان ساخته شد و در حال حاضر از آن به عنوان یک آثار باستانی کشور یاد می شود. رصدخانه ایران در مراغه یک یادگار از دوره طلایی علم و فرهنگ ایران باستان و دانشمند بزرگ ایران خواجه نصیرالدین طوسی است که به دست او و با همراهی عده ای از فضلا و دانشمندان بنا شده است.

آنچه جالب است بدانید این است که کاربری رصدخانه مراغه تنها بررسی ستارگان نبود بلکه یک سازمان علمی عظیمی بود که بیشتر شاخه های دانش در آن درس داده می شد و از مشهورترین دانشمندان آن زمان قطب الدین شیرازی، کاشف علت اصلی تشکیل رنگین کمان نیز بوده است.

 

این رصدخانه در شهر مراغه بر روی تپه ی ۱۱۰ متری صدر داغی مراغه واقع شده است. قرار گیری این رصدخانه در ارتفاعات باعث شده تا از بیشتر مناطق شهر قابل دیدن باشد و چشم انداز زیبایی به دریاچه ارومیه داشته باشد. بنا به درخواست خواجه نصرالدین طوسی، بنای این رصدخانه توسط معمار معروف آن دوران یعنی فخرالدین ابوالسعادات احمد بن عثمان مراغی ساخته شد. ساخت این رصدخانه در حدود ۱۳ سال به طول انجامید. در تپه رصد خانه مراغه در مجموع ۱۷ واحد معماری کشف شده است. یکی از این واحد ها متعلق به تاسیسات بعد از ویرانی رصد خانه است و باقی واحد ها، مجموعه علمی رصد خانه مراغه را تشکیل می دادند. واحد های کلی در دو دوسته قرار می گیرند. واحد هایی که در تحقیقات و فعالیت های نجومی به طور مستقیم کاربرد داشته اند و واحد های وابسته به مرکز علمی رصد خانه، که کاربرد های مختلفی از جمله کارگاه های ابزار سازی و ریخته گری، مدرسه و کتابخانه داشتند.

الگوبرداری از رصدخانه مراغه در کشورهای دیگر

در آن زمان به دلیل ارتباط علمی که بین دو کشور ایران و چین به دلیل چیرگی قوم مغول بر این دو سرزمین برقرار شده، دانشمندی چینی به نام «فائو مون جی» در این مرکز فعالیت داشته است. در آن زمان امپراطور چین به نام قوبیلای قان و بردار هلاکوخان، کارشناس هایی برای الگوبرداری از رصدخانه مراغه به ایران آمد و پس از بازگشت به چین رصدخانه ای را به همان شیوه ساختند.

به غیر از این دو، رصدخانه های استانبول و هند نیز از روی رصدخانه ایران در مراغه الگوبرداری کرده اند و حتی رصدخانه های بزرگ غرب همچون رصدخانه های تیکو براهه در حوالی دانمارک و کپلر از این رصدخانه الهام گرفته اند.

مختصری درباره تاریخ تخریب رصدخانه مراغه

در خصوص رصدخانه ایران در مراغه اسنادی وجود دارد حاکی از این که، بنای رصدخانه های اوجین در هندوستان، منزو در بنارس، اورانین برگ در دانمارک و رصدخانه شانگهای چین نیز با الهام از رصدخانه مراغه ساخته شده اند.

بنابر نوشته هایی قدیمی حاکی از آن است که این بنا در حدود سال ۷۲۰ هجری، کاملا تخریب شده و تنها ویرانه هایی از آن باقی ماند. تحقیقاتی که روی این بنا انجام شد، حاکی از آن است که رصدخانه ایران در مراغه به دستور دولت آن زمان تخریب شده است.

برخی از کارشناسان نیز بر این باور هستند که در زمان الع بیگ (پادشاه سلسله تیموری) با احداث رصدخانه سمرقند به دستور او، دانشمندان مراغه ای را تشویق می کردند که به سمت سمرقند بروند در صورتی که آن ها از این امر سرباز می زدند و ترجیح می دادند که برای انجام مطالعات خود در رصدخانه مراغه بمانند. از همین رو الغ بیک دستور تخریب رصدخانه مراغه را صادر کرد. نوع تخریب بنا و بقایای برجای مانده از جمله کف پوش های ناقص نشان می دهد که احتمالا مردم محلی با آگاهی از تخریب رصدخانه، تقاضا می کنند تا در این فرصت از مصالح به کار رفته در بنا استفاده نمایند و به این ترتیب فقط پی این بنا باقی می ماند.

قسمت های مختلف رصدخانه مراغه

در دهه ۱۳۵۰ یک باستان شناس و استاد دانشگاه به نام پرویز ورجاوند به همراه همکارانش اقدام به کاوش در محوطه باستانی رصدخانه ایران در مراغه آغاز نمودند و دست به شناسایی قسمت های مختلف این سازه ی علمی و برجسته در زمان خود کردند.

نزدیک به ۱۷ واحد معماری در تپه های رصدخانه کشف شد که یکی از آن مربوط به تاسیسات بعد از ویرانی رصدخانه می باشد و بقیه موارد واحدهایی هستند که در کنار هم مجموعه ی علمی رصدخانه مراغه را تشکیل داده اند. این واحدها در دو دسته قرار می گیرند که عبارتند از:

واحدهایی که مستقیما در کار فعالیت ها و تحقیقات نجومی مورد استفاده داشتند.

واحدهایی که از آن ها به عنوان واحدهای وابسته به مرکز علمی فعالیت می کردند و کاربردهایی ویژه ای همچون کتابخانه، مدرسه، کارگاه ریخته گری و ابزار سازی داشته اند.

با تحقیقاتی که در این منطقه صورت گرفت، مشخص شد ساختمان اصلی رصدخانه ایران در مراغه به شکل برجی استوانه ساخته شده و همچنین ساختمان هایی که در محوطه قرار دارند در میان آن ها یک کتابخانه و محلی برای اقامت کارکنان وجود داشته است.

بخش های مختلف رصدخانه ایران در مراغه:

• برج مرکزی رصدخانه و واحدهای مدور پنج گانه
• مدرسه، جهت آموزش محققان جوان در رشته هایی مثل نجوم، نور، ریاضیات، فیزیک و هندسه.
• کتابخانه ای عظیم با کتاب های معتبر
• سرای استادان و پژوهشگران
• کارگاه بزرگ (احتمالا آزمایشگاه) متعلق به دانشمندان
• امکاناتی همچون مسجد، مدرسه و چاه آب.

 

محققان در پی کاوش در بقایای رصدخانه ایران در مراغه، توانستند طرحی از برج مرکزی آن را به دست بیاورند که شکلی استوانه ای داشته است. طبق این تحقیقات، قطر این برج در حدود ۲۲ متر بوده است و در ساخت آن از انواع سنگ، اجر، گچ و کاشی استفاده شده است.

در حال حاضر گنبدی سفید رنگ برای محافظت از بقایای این رصدخانه روی آن کشیده شده است و شباهتی با ساختار اصلی این رصدخانه در گذشته ندارد. این اثر باستانی جز یکی از جاذبه های گردشگری داخلی و خارجی ایران محسوب می شود و با استقبال خوبی از طرف بازدیدکنندگان روبرو می باشد.

مرتبط:

مراغه ، نگین آذربایجان