یک پژوهشگر معماری در کردستان گفت: معماری روستای اورامان در دامنه زاگرس از چهار پارامتر زمان، مکان، فرهنگ و معنا برخوردار است؛ ویژگی معماری سنتی محصول روش سنتی در طراحی و ساخت، دارای الگوهایی با تبلور فرهنگ جامعه است.
اورامانات یکی از مناطق زیبا و دلربای استان کردستان است که به‌سختی کوه‌ها، جنگل‌ها، قله‌های پر برف، دره‌های سرسبز، خانه‌های سنگی و پلکانی مشهور است.
مردم هورامان معتقدند که زمانی این روستا، مرکز حکومت و پایتخت حکام محلی بوده است، کلمه “تخت” به معنی پایتخت بوده و این نشان از عظمت این منطقه در گذشته است.
روستای ژیوار که دارای بافتی پلکانی با معماری خشکه چین است در مسیر جاده هورامان تخت به روستای هجیج قرارگرفته است، رود زیبا و خروشان سیروان به همراه جنگل‌های اطراف بر زیبایی این روستا افزوده است. نمای روستای اورامان به دلیل معماری پلکانی و همچنین به دلیل شکل هرم گونه خانه‌های آن بسیار دیدنی است که قلعه‌ای باستانی در رأس آن قرار دارد.
سنگ‌نگاره‌های باستانی و مناطق ییلاقی که در زبان کردی به آنها “هه‌وار” می‌گویند از دیگر جاذبه‌های روستای ژیوار بوده که هر ساله تعداد زیادی از علاقه‌مندان به گردشگری فرهنگی و دوستداران طبیعت‌گردی را به‌سوی خود جذب می‌کند.
معماری پلکانی و سنگی یکی از نشان‌های منطقه هورامان است که سالیان سال توانسته دوام بیاورد و همچنین مردم در این منطقه سرد و کوهستانی در این خانه‌ها زندگی کرده‌اند اما در چند سال اخیر معماری مدرن و جدید جایگزین برخی از این خانه های محکم و قدیمی شده است.
پرویز اصلانی، پژوهشگر دکتری معماری، با اشاره به فضای معماری پلکانی روستاهای اورامانات، اظهار کرد: هورامان سرزمینی است کوهستانی با توپوگرافی خاص؛ منطقه‌ای که طی صدها سال، فرهنگ و معماری خاص را در دامن خود پرورش داده که این فرهنگ و تمدن حتی از مهد آن یعنی دره رودخانه سیروان پا را فراتر نهاده است.
وی افزود: بافت روستاهای بکر، تاریخی، سلسله قلعه‌های باستانی و معابد مذاهب مختلف تاریخی آن از شاخصه‌های این محدوده فرهنگی-تاریخی، معماری کوهستانی سنگی به شمار می آید.
این پژوهشگر دکتری معماری در کردستان، بیان کرد: در این منطقه، معماری با مصالح سنگی تراش نخورده چنان رشد کرده است که معمارانش نسل به نسل از تکنیک‌های کهن خود در ساخت بناها و با استفاده از مصالح بوم آورد با دیوارهای کاملاً سنگی به‌صورت ساختمان‌های چندین طبقه بدون ملات اجرا کرده‌اند که پس از سال‌ها هنوز پا برجا است.
اصلانی عنوان کرد: شناخت، بررسی، تجزیه‌وتحلیل رفتار اجزای سازه‌ای و مصالح به کار گرفته‌شده در این منطقه می‌تواند راهکار مناسبی جهت احیاء و باز سازی تکنیک روش‌های ساخت سنتی اورامانات برای رسیدن به معماری پایدار منطقه زاگرس با عملکرد بهتر و طول عمر بیشتر باشد.
وی ذکر کرد: معماری روستای اورامان در دامنه زاگرس از چهار پارامتر زمان، مکان، فرهنگ و معنا برخوردار است؛ بنابراین ویژگی معماری سنتی محصول روش سنتی در طراحی و ساخت، دارای الگوهایی است که تبلور فرهنگ جامعه بوده و در طول زمان استمرار یافته و دست‌به‌دست گشته و منتقل‌شده و نهایتاً با امر مقدسی مرتبط شده و گونه‌ای از معماری باارزش و بامعناست.
این پژوهشگر معماری، با اشاره به شکل‌گیری عناصر کالبدی- فضایی معماری پلکانی اورامانات، تصریح کرد: بدنه سخت کوه تراشیده شده و با همان سنگ‌ها، خانه‌ای زیبا، استوار و رفیع ساخته‌شده است.
به گفته اصلانی سنگ‌های به‌دست‌آمده از همان بستر، استادانه و هنرمندانه در دل دیوارها جای گرفته و سطوحی کاملاً صاف و عمودی را شکل داده‌اند؛ رنگ دیوارها همان رنگ کوهستان است.
وی گفت: نمای خانه‌ها آن‌چنان به طبیعت از شیب زمین‌بر سینه صخره‌ها لغزیده و به یکدیگر پیوسته‌اند که گویی پیکر واحدی را تشکیل داده‌اند، پلان این خانه‌ها درنهایت با دقت طراحی‌شده و در بیشتر آنها بدنه کوه آخرین جداره اتاق‌ها را در برگرفته است.
این پژوهشگر معماری در کردستان، یکی از بزرگ‌ترین معایب خانه‌های اورامان را دسترسی سخت و دشوار طبقات دانست و افزود: به دلیل موقعیت خاص زمین و شیب فراوان و کمبود بستر مناسب، بیشتر فضای درون خانه‌ها به عملکردهای اصلی اختصاص‌یافته و پله‌های چوبی و سنگی یا بیرون آمده تیرهای ساختمانی، ارتباط عمومی را برقرار می‌کند و همچنین در بسیاری از خانه‌ها بالکن و تراس نیز به چشم می‌خورد.
اصلانی بیان کرد: در منطقه اورامان، مجموعه خانه‌ها به‌گونه‌ای ساخته‌شده‌اند که راه‌های معدودی برای عبور و مرور وجود دارد و به‌جز یک‌راه اصلی برای ورود به آبادی، راه‌های دیگر محدود و صعب‌العبوراست.
وی عنوان کرد: سراشیبی تند کوه‌های این منطقه موجب شده که بام‌های هر خانه، تراس خانه بالایی باشد و خانه بالایی، خانه پایینی را از خطرات احتمالی حیوانات تحت نظر داشته باشد. مردم منطقه اورامان ساخت خانه‌ها را از کنار رودخانه شروع کرده و به‌طرف بالا ادامه می‌دهند و طبقه پایین را مختص محل نگهداری دام‌ها می‌کنند.
این پژوهشگر ادامه داد: جدال انسان با طبیعت را به حقیقت می‌توان در این منطقه مشاهده کرد، بدنه سخت کوه تراشیده شده و با همان سنگ‌ها، خانه‌ای زیبا، استوار و رفیع ساخته‌شده و سنگ‌های به‌دست‌آمده از همان بستر، استادانه و هنرمندانه در دل دیوارها جای گرفته و سطوحی کاملاً صاف و عمودی را شکل داده‌اند؛ رنگ دیوارها همان رنگ کوهستان بوده و نمای خانه‌ها آن‌چنان به طبیعت از شیب زمین‌بر سینه صخره‌ها لغزیده و به یکدیگر پیوسته‌اند که گویی پیکر واحدی را تشکیل داده‌اند.
اصلانی با اشاره به زلزله‌خیز بودن اورامان، ذکر کرد: در بعضی از بناها اتصالات گوشه دیوارهای سنگی ضعیف بوده به‌طوری‌که باعث ایجاد ترک‌های عمقی و عریضی در این مناطق شده است، در این وضعیت با وارد آمدن نیروهای جانبی، اتصال گسسته شده و موجب فرو ریزی خواهد شد لذا استفاده از چوب برای تحکیم گوشه‌ها بسیار مناسب است.
وی در ادامه سخنان خود افزود: روستاهای منطقه زاگرس با بهره‌مندی از ویژگی‌های طبیعی از الگو و طرح خاصی برخوردارند که با توجه به ویژگی‌های کوهستان شکل‌گرفته است. این سکونتگاه‌ها در جهت بهره‌مندی هر چه‌بهتر از طبیعت دارای ویژگی‌های خاصی در الگو و طرح هستند.
این پژوهشگر، گفت: مطالعات صورت گرفته در این منطقه نشان می‌دهد که عوامل مؤثر بر شکل‌گیری معماری سنتی منطقه اورامانات در دامنه زاگرس دارای ابعاد مختلف کالبدی، زیست‌شناختی(بیولوژیک) و فرهنگی- اجتماعی است.
اصلانی خاطرنشان کرد: چنین تعبیری، روشن می‌سازد که نقش انسان در شکل‌دهی عناصر کالبدی-فضایی به محیط سکونت خود و چگونگی برقرار ساختن ارتباط بین سکونتگاه‌ها با طبیعت و نحوه بهره‌برداری از مواهب طبیعی با سکونتگاه‌ها، مهم‌ترین عامل در شکل‌گیری به معماری پایدار روستاهای پلکانی اورامانات به شمار می‌آید.
وی ذکرکرد: در این راستا با توجه به استفاده از سازه‌های سنگی و مصالح بومی در مناطق روستاهای اورامانات مطالعه و شناخت دقیق این نوع معماری در جهت بهبود روش‌های ساخت سنتی و مقاوم‌سازی بناها و دیوارهای سنگی موجود و احداث سازه‌هایی با رعایت ملاحظات فنی ضروری به نظر می‌رسد.
این پژوهشگر معماری در پایان سخنان خود یادآور شد: از مهم‌ترین اصول فنی رعایت شده جهت رفع برخی از نقاط ضعف این بناها در مقابل بلاهای طبیعی می‌تواند شامل تقویت گوشه‌های بنا با استفاده از چوب، اتصال تیر سقف چوبی به شناژ روی دیوار، تقویت دیوارهای خشکه‌چینی با استفاده از الوار چوبی و یا کلاف و ایجاد و اتصال پی به دیوار باشد.
شایان ذکر است؛ تغییر در ساز و ساخت زمانی ارزشمند است که بتواند اصالت خود را حفظ کند متأسفانه (هورامان جدید) این تغییر در ظاهر مدرن شده و نمای سنگی که هماهنگ با طبیعت و هم‌رنگ کوه‌ها و محکم و متناسب با این اقلیم تبدیل به کاشی و سنگ‌های تزئینی و آجر شده است.
به راستی که این تغییر معماری با اقلیم اورامان هماهنگ نیست و می‌توان آن را یک وصله نامتناسب تصور کرد.
درگذشته تمام پنجره‌های چوبی به رنگ آبی و به‌نوعی سازمان‌دهی شده بودند اما اکنون نمای روستا یک‌شکل و یک ریتم نیستند تعدادی تازه‌ساخت و تعداد نیز با همان سبک قدیمی مشاهده می‌شود.
نوع معماری جدید در اورامانات با اقلیم سازگار نیست؛ چراکه این اقلیم به دلیل شدت بارش‌ها و کوهستانی بودن آن، نیازمند معماری محکم هم چون گذشته است لذا باید این ساخت‌وساز در اورامان سازمان‌دهی شود که هماهنگ با نوع معماری بومی و پایدار منطقه باشد.
مرتبط:
طبیعت بهاری اورامانات تخت
«اورامان»؛ هزارماسوله ایران در دل کوهستان
