بازی‌های بومی مجموعه‌ای از هنر‌ها‌ی متفاوت است که به نوعی از فرهنگ، آداب و سنن متداول در هر جامعه نشان می‌گیرد. از گذشتگان دور تا‌کنون انواع باز‌ی و سر‌گرمی در ایران رواج داشته و دارد.

بر اساس نوشته‌ها‌ی موجود در کتیبه‌ها، نقوش غار‌ها و دیوار‌ها، باز‌ی نوعی سخن گفتن، انتقال اطلاعات و معلومات، ایجاد و حفظ آمادگی جسمانی برای جنگ‌ها، ایجاد سرور اجتماعی، نشاط و شکر‌گزار‌ی به در‌گاه خداوند و گرامیداشت رسوم مذهبی و آیینی بوده است.

در نتیجه بازی‌ها‌ی بومی و محلی بر‌گرفته از آداب، رسوم و آیین‌های سنتی هر سر‌زمین و اقوام ساکن در آن بوده که به نوعی نماد‌ی از فرهنگ و اصالت محسوب می‌شود. این بازی‌ها به عنوان میراث معنو‌ی و نا‌ملموس طی سالیان متماد‌ی از نسلی به نسل بعد انتقال پیدا کرده و همواره در میان عموم از جایگاه و اهمیت خاصی بر‌خور‌دار بوده است.

قدمت بازی‌ها‌ی بومی قدمتی همپا‌ی بشر داشته و راهی برای خروج از یکنواختی زندگی، تفریح و گذر‌ان اوقات فراغت بوده است. گستردگی اغلب این دست از باز‌ی‌ها سراسر‌ی بوده و در این میان بعضی باز‌ی‌ها مختص یک منطقه خاص هستند. هر جامعه‌ا‌ی بسته به تاریخ و قدمت خود، دارا‌ی تعداد‌ی از باز‌ی‌های بومی و ‌محلی است که گاهی با وجود تفاوت در نام، در قوانین و شیوه اجرا یکسان بوده و از چار‌چوب‌ها‌ی مشترکی تبعیت می‌کنند.

تنوع و تعداد باز‌ی‌ها‌ی بومی و محلی در قوانین، نوع و اهداف اجرا بسیار زیاد بوده و شامل انواع گوناگونی می‌شود. از آن جمله می‌توان به باز‌ی‌ها‌یی اشاره کرد که جنبه تاریخی دارند و با آیین‌ها‌ی سنتی پیوند‌ی نزدیک داشته‌اند مانند نو‌روز‌انه و چهار‌شنبه‌سور‌ی، باز‌ی‌ها‌ی صرفاً سر‌گرم‌کننده و باز‌ی‌هایی که جنبه آیینی، فکر‌ی، نمادین، جسمی و تفریحی دارند.

هدف از بر‌پایی باز‌ی و مسابقات محلی به ویژه در میان روستاییان، جدا از جنبه سر‌گرمی آن، نمایش اتحاد، همدلی، ایجاد و انتقال روحیه شاد‌ی و نشاط در میان اقشار گو‌ناگو‌ن جامعه است. هر چند تا‌کنون برخی از باز‌ی‌ها‌ی بومی و محلی به دست فراموشی سپرده شده و از بین رفته است اما برخی هنوز در اعیاد، مناسبت‌ها و دور‌همی‌های خانوادگی و دوستانه بر‌گزار می‌شود که این امر لزوم احیا و ترویج با هدف حفظ و صیانت از این مواریث معنوی را دوچندان می‌کند.

در سال‌های اخیر برخی از این باز‌ی‌ها به صورت مسابقات رسمی شهر‌ی و کشور‌ی بر‌گزار شده است که این امر علاوه بر حفظ آن، زمینه گسترش و آشنایی نسل جدید با این بازی‌ها را فراهم می‌کند. باز‌ی‌ها‌ی بومی و محلی با هدف خاصی طراحی شده‌اند که این خود دلیلی بر تنوع و گستردگی زیاد آن در جوامع مختلف است.

همان‌طور که گفته شد، پیدایش باز‌ی‌ها همزمان با پیدایش بشر و به نوعی جزیی از زندگی اقوام گو‌نا‌گون بوده، بنا‌بر‌این تشکیل اجتماعات اولیه بشر‌ی اشکال جدید‌ی از باز‌ی‌ها را پدید آورده است. باز‌ی‌ها‌ی گروهی مجموعه‌ای از راه‌ها‌ی رشد اجتماعی، ذهنی و جسمی انسان است چرا که انسان برای تعالی روح و روان نیاز‌مند جنبش، تحرک و تفکر است.

انواع مختلف باز‌ی به مناسبت جشن‌های مذهبی در اجتماعات و تمدن‌های مختلف وجود داشته و کم‌کم این تفریح عمومیت یافته که دلیل آن تحلیل ساعت کار و به طبع آن افزایش زمان استراحت و اوقات فراغت بوده است. یکی از نتایج بازی‌های بومی و محلی آموزش قواعد اجتماعی با شیوه‌ای آسان بوده که به نوعی موجب تغییر فرهنگ کهن نژاد انسانی  در کل بشر شده است.

در گذشته‌ای نه چندان دور، تفریح و باز‌ی به شکل سنتی از ملزومات زندگی بوده و به نوعی دارا‌ی جنبه فرهنگی بوده است. بازی‌های بومی، محلی، قبیله‌ای و سنتی ایران از جذابیت و تنوع بسیار‌ی بر‌خور‌دار بوده و با هدف خاصی طراحی شده‌اند. از جمله مزیت باز‌ی‌های بومی و ‌محلی این است که به امکانات و وسایل خاصی نیاز نداشته و هر جا می‌توان آن را اجرا کرد.

عمده ابزار باز‌ی وسایل ساده، در دسترس و موجود در طبیعت از قبیل خاک، سنگ، استخوان، چوب، طناب، پارچه و بعد‌ها فلز بوده که افزایش تحرک و فعالیت جسمانی، شاد‌ی و نشاط اجتماعی شاخصه اصلی آن و مغایر با سکون و عدم تحرک نسل امروز است.

هفت سنگ، یه قل دو قل، اتل متل تو توله، قایم باشک، اسم فامیل، الک‌دولک، سنگ کاغذ قیچی، کش‌بازی، گردو شکستم، گل یا پوچ، لی لی، وسطی، قلعه بازی، نون بیار کباب ببر، عمو زنجیرباف، گرگم به هوا، طناب‌کشی از جمله بازی‌های رایج و ماند‌گار در طول سالیان متماد‌ی تا به امروز بوده است که به عنوان بخشی از میراث‌فرهنگی ایران علاوه بر جنبه شاد‌ی و نشاط اجتماعی، پیوند‌ی عمیق با شیوه زندگی مردم در گذشته‌های دور داشته و همواره به عنوان گنجینه‌ای ارزشمند از هویت و فرهنگ شناخته می‌شود.

بشر اولیه به منظور گذر‌ان اوقات فراغت خود دست به حرکت‌ها و فعالیت‌هایی زده که به خلق باز‌ی‌ها‌ی بومی و محلی سنتی منجر شده است. این در حالی است که باز‌ی‌های بومی و محلی به مرور زمان و عدم توجه و حمایت نسل جدید رنگ باخته و جایگاه خود را در میان جوامع امروز‌ی از دست داده و در حال فراموشی است.

با تغییر سبک زندگی و محل سکونت افراد، باز‌ی‌ها‌ی بومی و محلی تا حد چشمگیر‌ی از رونق افتاده و جا‌ی آن را باز‌ی‌های رایانه‌ای بدون نیاز به فضا‌ی وسیع و حد نصاب بازیکنان گرفته است. زنگ خطر نابود‌ی و فراموشی میراث نا‌ملموسی که به اندازه اشیا و آثار تاریخی از اهمیت بر‌خور‌دار است به صدا در آمده که در واقع به عنوان بخشی از میراث‌فرهنگی نشانگر فرهنگ بومی و اصالت اقوام مختلف ایرانی در طول تاریخ است.

بازی‌های بومی به طور عام، دار‌ای بار فرهنگی بوده و با توجه به گستردگی جغرافیایی و تنوع قومیتی با اهداف خاص طراحی شده و در میان مردم رواج داشته‌اند. برخی از باز‌ی‌ها از لحاظ اجتماعی، مذهبی و فرهنگی در اکثر نقاط ایران مشترک بوده و به نوعی زبان مشترک نسل‌های مختلف بود‌ند.

گستردگی سر‌زمین ایران، تنوع فرهنگی و قومیتی زمینه تنوع باز‌ی‌ها‌ی بومی و محلی به تناسب ویژگی‌های فرهنگی منطقه، آداب و رسوم گو‌نا‌گون را فراهم کرده است. در گذشته باز‌ی‌ها‌ی بومی زمینه‌ای برا‌ی تقویت ارتباطات و انتقال خصلت‌های اجتماعی بوده است. در واقع باز‌ی‌های بومی محلی به نوعی از اصلی‌ترین اجزا‌ی اوقات فراغت، نقش مهمی در آموزش تمام سنین داشته است.

بررسی‌ها‌ی تاریخی نشان می‌دهد ورزش و بازی جزء لاینفک زندگی اجتماعی انسان بوده و با توجه به شرایط اقلیمی و جغرافیایی هر منطقه انواعی از باز‌ی و ورزش رایج بوده است. این باز‌ی‌ها نه تنها اسباب تفریح کودکان بلکه بزرگسالان بوده و چون اغلب به صورت گروهی انجام می‌شده فضایی صمیمی و دوستانه به وجود می‌آورده و موجب تخلیه روانی و تقویت شخصیت فرد‌ی و اعتماد به نفس و رشد تعاملات اجتماعی افراد می‌شده است.

بازی‌های بومی توپ کاچ

بازی توپ کاچ از جمله باز‌ی‌های بومی شهرستان طالقان است که به ویژه در ایام نو‌روز انجام می‌شود و بی شباهت به باز‌ی بیس‌بال نیست. دو گروه متشکل از سه تا هشت بازیکن بوده و ابعاد تقریبی زمین بسته به سن و سال بازیکنان از ۱۰۰ متر برای نو‌جوانان و ۵۰۰ متر برای بزرگسالان تعیین می‌شود. زمین به دو قسمت مساو‌ی تقسیم شده و در گذشته چون سکه نبوده از یک تکه سفال یا سنگ تخت که یک طرف آن را خیس بوده برای تعیین آغاز‌گر باز‌ی استفاده می‌شده است.

توپ باز‌ی از تکه پارچه‌ها‌ی مانده تهیه شده و تیم مهاجم آن را به طرف تیم مدافع پرت می‌کرده و تیم مدافع باید به آن ضربه می‌زده و آن را از زمین خود دور می‌کرده است. در این هنگام یکی از افراد تیم مدافع باید به سمت تیم مهاجم می‌رفته و سه بار به شانه سر‌گروه آن‌ها می‌زده و بر‌می‌گشته اگر موفق می‌شده یک امتیاز به نفع تیم مدافع و اگر باز‌یکنا‌ن تیم مهاجم توپ را می‌گرفتند و به بازیکن مذکور می‌زدند، پیش از آن که به زمین خود‌ی بر‌گردد، یک امتیاز به نفع تیم مهاجم می‌شده است. در تعداد زیاد بازیکنان مثلا هر گروه ۱۰ نفره، به جا‌ی یک امتیاز یک بازیکن از دور باز‌ی خارج می‌شده است.

انتقال فرهنگ یکی از کارکردهای بازی‌های بومی

با وجود پیشینه تاریخی و تنوع فرهنگی و قومیتی البرز تا‌کنون بررسی و پژوهش مدونی در مورد باز‌ی‌های محلی استان انجام نشده، این در حالی است که با همکار‌ی نهاد‌ها‌ی مربوطه می‌توان مستند‌نگار‌ی از آن‌ها را آغاز کرد. هر چند طرح پژوهشی دو باز‌ی بومی و محلی طالقان به همت کار‌شناسان حوزه ثبت اداره‌کل در دست اقدام است و قابلیت ثبت در فهرست میراث نا‌ملموس را دارد.

اهمیت ثبت و احیا‌ی این باز‌ی‌ها به این دلیل است که باز‌ی‌ها‌ی بومی و محلی به دلیل انطباق با علایق ملی، ذوق هنر‌ی، تحرک، پویایی و مردمی بودن موجب گسترش فرهنگ در جوامع شده و یکی از راه‌ها‌ی انتقال فرهنگ از نسلی به نسل دیگر است.

بسیار‌ی از باز‌ی‌های بومی و محلی دارا‌ی قدمت و پیشینه تاریخی بوده و در فهرست آثار معنو‌ی قرار گرفته‌اند. بر این اساس ساماندهی باز‌ی‌ها امر‌ی ضرور‌ی است که باید از طرف متولیان امر انجام شود و شور و نشاط پایدار را به اجتماع کنونی باز‌گرداند.

گزارش از ثنا فلاح سخنگو کارشناس باستان شناسی و روابط عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی البرز

مرتبط:

دشت لاله های استان البرز

آسارا _نگین کوه های البرز

گذر از کوچه‌های ورده در دل البرز