شهر فردوس مرکز شهرستان فردوس، در۵۸درجه و۱۰دقیقه طول و۳۴درجه عرض جغرافیایی و ارتفاع ۱۲۷۵ متر از سطح دریا در فاصله ۳۴۰ کیلومتری مشهد، و در فاصله ۲۰۰ کیلومتری مر کز استان خراسان جنوبی ، بیرجند ، قراردارد.

تون قدیم و فردوس کنونی از شهرهای بسیار کهن خراسان بزرگ است که در حاشیه کویر نمک از قدیم الایام یکی از بارانداز های مهم شرق به غرب ایران محسوب می شده است.

دلایل و شواهد تاریخی نشان می دهد که «تون» در گذشته های دور اهمیت و اعتبار تاریخی و جمعیتی داشته و بویژه تا دوران اقتدار اسماعیلیه و حتی سده های پس از آن، به ولایت قهستان تعلق داشته و درکنار قاین یکی از دو شهر مهم آن ولایت بوده است و در دوره های اخیر که این شهر اهمیت پیشین خود را از دست داده بود با طبس بر روی هم منطقه واحدی را تشکیل داده و عبارت «تون و طبس» جای «تون و قاین» را گرفته بود.

ظاهراً نخستین و قدیمی ترین کتابی که به تصریح از تون به عنوان شهری در ناحیه کویر یاد کرده، اشکال العالم جیهانی است متعلق به نیمه سده چهارم هجری. در این کتاب ضمن برشمردن نواحی بیابانی و کویر میگوید: «ازجاهایی که برکنار این بیابان است . . . از جانب خراسان، قهستان و تون و طبس و کریت و قاین».

آثار به جا مانده از شهر تون مجموعه‌ای از ساخته‌های دست بشر از ادوار مختلف است، این آثار شامل مدرسه علمیه علیا از دوره صفویه، مسجد جامع تون یا مسجد جامع قدیم از دوره سلجوقیان، مسجد، آب‌انبار و حمام کوشک که مسجد آن به اوایل دوره اسلامی و حمام آن متعلق به دوره تیموریان است، حمام خیروز مربوط به دوره صفوی، حوض‌انبار و مسجد سیدی از دوران صفویه، حمام جانیار و حمام سردشت از دوره صفویه بوده که در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

شهر تاریخی تون از جمله شهرهای اوایل دوره اسلامی در سرزمین خراسان بزرگ محسوب می‌شده است که از بافت شهری برخوردار و دارای کهندژ، شارستان و حصار و بارو بوده است. مساجد جامع و کوشک از جمله قدیمیترین آثار شهر تون هستند. مسجد کوشک با داشتن طاق‌های گهواره ای عظیم و نیم ستون‌هایی که به زیر دیوارهای مرمت شده سال‌های بعد رفته، با مساجد صدر اسلام مانند تاریخانه دامغان قابل مقایسه است. این بنای خشتی که در خود کتیبه‌ای از سال ۵۵۴ هـ. ش را جای داده قدیمیترین کتیبه تاریخی باقیمانده در شهر تاریخی تون را داراست. اولین کتاب تاریخی که در آن نام تون آمده (اشکال العالم) جیهانی است که متعلق به سده چهارم هجری است که تون را از جمله شهرهای واقع در ولایت قهستان ذکر می‌کند. مقدسی در کتاب احسن التقاسیم در مورد تون می‌گوید: «آباد و پرجمعیت است. مردم جولاهه(بافنده) و پشم کار هستند. دانشمندان بزرگ نیز دارد. دژی دارد جامعش درمیان است. از کاریز که در جامع ظاهر می‌شود مردم شهر می‌آشامند.»؛ همچنین ناصرخسرو (۴۴۴ هـ.ق) در سفرنامه خود اینگونه به توصیف تون پرداخته است: «شهر تون شهری بزرگ بوده است. اما در آن وقت که من دیدم اغلب خراب بود. آب روان و کاریز دارد. بر جانب شرق باغ‌های بسیار بود و حصاری محکم داشتند. گفتند در این شهر چهارصد کارگاه بوده است که زیلو بافتندی و در شهر درخت پسته بسیار بود.»

آن چه مسلم است،«تون» از همان اوایل اسلام از شهرهای مهم منطقه بوده و جایگاه اقتصادی و اجتماعی خاصی داشته است

شهر تاریخی تون، در زمین‌لرزه سال ۱۳۴۷، به شدت ویران شد و جز تعدادی بناهای قدیمی، سایر ساختمان‌های آن ویران گردید. پس از وقوع زمین‌لرزه، این شهر از محل قدیمی خود، به منطقه جدیدی در مجاورت مکان قبلی منتقل شد.

مرتبط:

اسفیدان _ماسوله ی خراسان

جاذبه های دیدنی مشهد

معرفی چالیدره منطقه گردشگری در مشهد