جنگل های هیرکانی

جنگل های هیرکانی، واژه ای است که در زبان عامیانه توسط مردم شمال کشور استفاده می شود. جنگل های هیرکانی شامل جنگل های انبوه و متراکم شمال ایران است که در جنوب دریای خزر واقع شده و وسعت آنها از کشور آذربایجان تا بخش هایی از شمال شرق ایران امتداد دارد.

قدمت این جنگل ها به سال های بسیار دور بر می گردد و حتی برخی بر این باورند که این جنگل ها در زمان دایناسور ها یعنی دوره سوم زمین شناسی وجود  داشته اند.

از آنجایی که این جنگل ها از مناطق مهم زیست کره در ایران  و آذربایجان به شمار می رود، توسط یونسکو در فهرست میراث طبیعی ثبت شده است.

این جنگل ها از دیر باز تاکنون زیست گاه انواع گونه های گیاهی و جانوری بوده است که امروزه برخی از آنها منقرض شده اند.

عمده ترین قسمت این جنگل ها در کشور ایران قرار دارد. اما به دلیل قرار گرفتن بخشی از این جنگل ها در کشور آذربایجان، امکان بهره برداری از منابع آن در اختیار هر دو کشور قرار گرفته شده است.

اگر چه این جنگل ها در این دو کشور قرار گرفته است اما میراث و ثروتی برای تمام جهان محسوب می شود و حفاظت و نگهداری از آنها مسئولیت بزرگی است که باید این دو کشور آن را در نظر بگیرند.

در ادامه این مقاله به معرفی بیشتر این جنگل ها و انواع پوشش های گیاهی و جانوری آنها می پردازیم.

جنگل های هیرکانی کجا واقع شده اند؟

جنگل های هیرکانی بخش وسیعی از نوار جنوبی دریای خزر را پوشش می دهد و در ۶ استان شمالی کشور پراکنده شده است. بخشی از این جنگل ها در جمهوری آذربایجان قرار دارد و از گیلداغ آذربایجان تا خراسان شمالی امتداد دارد.

مساحت جنگل های هیرکانی به ۲ میلیون و ۱۲۵هزار هکتار می رسد. از این میزان، حدود ۲ میلیون هکتار آن در ایران و ۲۰ هزار هکتار آن در  جمهوری آذربایجان قرار گرفته است.

تا کنون در حدود ۵۰ درصد این جنگل ها از بین رفته است و امروزه از بخش محدودی که به جا مانده به عنوان منطقه حفاظت شده نگهداری می شود.

عمر این جنگل ها به حدود ۴۰ میلیون سال قبل می رسد و این جنگل شاهد زندگی موجودات نخستین بوده است.

بزرگترین قسمت این جنگل ها در استان مازندران قرار دارد که ۵۳ درصد مساحت آن را شامل می شود و بالغ بر یک میلیون هکتار می باشد. استان گیلان از این سهم دارای ۲۶ درصد و استان گلستان ۲۱ درصد کل وسعت جنگل های هیرکانی می باشد. بخش محدودی از این جنگل ها نیز واقع در استان های آذربایجان غربی و شرقی، اردبیل، سمنان و خراسان شمالی است.

پوشش گیاهی جنگل های هیرکانی

جنگل های هیرکانی از میلیون ها سال پیش محل زیست انواع گونه های گیاهی بوده است. وجود تنوع گیاهی در این جنگل نشان دهنده ویژگی خاص آب و هوایی و اقلیمی این جنگل ها می باشد.

آب و هوای خاص شمال کشور و حاشیه دریای خزر، موقعیت مناسبی را برای رشد گونه های متنوع گیاهی در این جنگل ها فراهم می کند.

در این جنگل ها بیش از ۸۰ نوع درخت، ۵۰ نوع درختچه که بسیاری از آنها بومی بوده و در سایر نقاط جهان یافت نمی شود، وجود دارد. بسیاری از این گونه های گیاهی اگر در سایر نقاط دنیا برویند، منقرض می شوند.

درختانی که در این جنگل ها می رویند شامل انواع درختان پهن برگ و سوزنی برگ می باشد. درختان بسیاری در این جنگل ها همیشه سبز هستند و یا دوران خزان کوتاهی دارند.

تنوع گیاهی در این جنگل ها تا میزان زیادی بستگی به ارتفاع مناطق مختلف دارد. نوع درختان و گیاهانی که در مناطق کم ارتفاع می رویند نسبت به گیاهانی که در مناطق مرتفع رشد می کنند متفاوت است.

گیاهانی که در نزدیکی دریای خزر هستند به علت میزان بالای رطوبت و هوای معتدل، سالیان بیشتری نسبت به گیاهان دیگر باقی مانده اند.

آب و هوا و اقلیم این جنگل ها را می توان به سه دسته آب و هوای خشک و تابستانی، مرطوب و پاییزی و معتدل زمستانی تقسیم کرد.

انواع درختان در جنگل هیرکان

مهم ترین درختان این جنگل ها شامل راش، افرا، نارون، توسکا، زبان گنجشک، ممرز، بارانک، سرخدار، نمدار، انجیلی، لرگ، لیلکی، خرمندی، انجیر و انواع شمشادها می باشند.

درختانی که در مناطق مرتفع این جنگل ها می رویند شامل درختان لور، سرو سابینا، کامونیس و اوری می باشند.

در ارتفاعات پایین تر شاهد رویش درختانی مانند ممرزستان و راش هستیم.

وجود درختان راش در مناطق مختلف این جنگل ها، نشان دهنده ویژگی خاص و منحصر به فرد این جنگل ها است. زیرا درختان راش برای رشد نیاز به موقعیت جغرافیایی خاصی دارند.

درختانی که در دامنه های میانی و کم ارتفاع رشد می کنند شامل درختان انجیلی و بلوط ممرزستان نیز می باشند.

در مناطق پست جلگه ای درختانی مانند انواع درختان انجیلی، توسکا، بلوط و درختچه های کوتاه شمشاد نیز رشد می کنند.

انواع درختچه ها در جنگل هیرکان

در این جنگل ها انواع درختچه ها و بوته ها مانند زغال اخته، آلوچه وحشی، انار، سیب وحشی، خاس، ازگیل، زالزالک و انواع تمشک رشد می کنند.

گونه های گیاهی کم یاب در جنگل هیرکان

برخی از نمونه های درختچه ها و گیاهان موجود  در این جنگل ها برای زیست شناسان به عنوان گونه های بی نظیر و کمیاب در جهان شناخته می شوند که از جمله آنها می توان درختان سرخدار، زربین و سرونوش را نام برد.

حیات وحش جنگل های هیرکانی

در این جنگل ها گونه های مختلف جانوری شامل پرندگان و پستانداران از دیرباز تا کنون زندگی می کرده اند که امروزه برخی از آنها منقرض شده اند.

تعداد گونه های پرندگان در این جنگل ها حدود ۳۰۰ هزار گونه و تعداد گونه های پستانداران حدود ۱۰۰ هزار گونه بوده است. اما امروزه بخش زیادی از آنها از بین رفته اند.

علاوه بر پرندگان و پستانداران، انواع خزندگان نیز در این جنگل ها زندگی می کنند.

در جنگل های هیرکانی همچنین شاهد گونه های جالب توجه ۷۰ نوع ماهی می باشیم که در آب های اطراف جنگل های ارسباران وجود دارند.

انواع پرندگان جنگل های هیرکانی

انواع مختلف پرندگانی که در این جنگل ها زندگی می کنند شامل عقاب، جغد، اردک خاکستری، شاهین، کبک، بلدرچین، کرکس، قرقی، دارکوب، قرقاول، سار و اردک نوک پهن می باشد.

از مهم ترین گونه های پرندگان در حال انقراض این جنگل ها قرقاول خزری می باشد.

انواع پستانداران جنگل های هیرکانی

از معروف ترین گونه های پستانداران این جنگل ها می توان به خرس قهوه ای، پلنگ، گرگ، شغال، سمور، خارپشت، خرگوش، گورکن، موش جنگلی و گربه وحشی اشاره کرد.

از جمله پستاندارانی که در گذشته در این جنگل ها زندگی می کردند و امروزه بسیاری از آنان از بین رفته اند می توان مرال، بز، شوکا و کل را نام برد. امروزه برخی از این جانوران تنها در اطراف آمل و پارک ملی گلستان قابل مشاهده هستند.

از جمله کم یاب ترین گونه های پستانداران در این جنگل ها روباه دم سیاه و اسبچه خزری است. اسبچه خزری در جنگل های اطراف آمل زندگی می کند و این حیوان برای اولین بار در جنگل های هیرکانی کشف شده است.

معروف ترین جنگل های هیرکانی

جنگل های هیرکانی از چند جنگل مهم تشکیل شده است که هر کدام دارای ویژگی ها و جلوه زیبایی شناسی خاصی است. از جمله مهم ترین آنها می توان جنگل الیسمتان، جنگل ابر شاهرود، جنگل بولاساری، جنگل واز، جنگل کجور نوشهر، جنگل لیسار، جنگل چهار باغ چالوس و جنگل خشکه داران تنکابن را نام برد.

یکی از بی نظیر ترین و جذاب ترین مناظر کشور مربوط به مناظر جنگل ابر می باشد. این جنگل به دلیل قرار گرفتن در مکانی خاص و به علت اختلاف فشار هوا دارای منظره پوشیده از مه می باشد. ابر ها بر فراز این جنگل در حال گردش هستند و جلوه بسیار رویایی را پدید می آورند.

عوامل نابودی جنگل های هیرکانی

ایران از نظر وسعت جنگل ها چندان غنی نیست به طوری که جنگل های هیرکانی تنها یک درصد وسعت کل کشور را تشکیل می دهد و از این یک درصد تنها ۱۰ درصد آن حفاظت شده است. اما با این حال همیشه شاهد نابودی و کاهش بخشی از این جنگل ها هستیم.

از مهم ترین عوامل نابودی این جنگل ها استفاده بی رویه از صنایع چوب و کاغذ و همچنین نابودی به علت تغییر کاربری می باشد.

از دیگر علت های این نابودی، پروژه های عمرانی سد سازی است که بدون انجام تحقیقات کافی است که برای نمونه می توان سد گلورد استان مازندران را مثال زد. برای ساخت این سد بیش از ۳۰ هزار درخت قطع شد.

از عوامل دیگری که در نابودی این جنگل ها نقش مهمی دارد  چرای بی رویه دام ها می باشد. همچنین در گذشته ها برای تولید ذغال چوب چند میلیون متر مربع از این جنگل ها نابود شد.

منبع: بیتوته

مرتبط:

چگونه جنگل‌های کشور را حفظ کنیم؟

جنگل‌های هیرکانی گلستان، فسیل زنده منحصربه‌فرد جهان

کارشناس ارشد کشاورزی گفت: اگر با تکیه بر نقش مردم، با لورانتوس مبارزه جدی و به موقع نشود این پدیده باعث خشکیدگی درختان و سرمایه جنگل‌های زاگر خواهد شد.