در پانصد متري جنوب غرب سلطانيه، بناي آرامگاهي وجود دارد كه در گويش محلي كچه بورك ( كلاه نمدی ) گفته مي شود. كتيبه هاي برجاي مانده بنا، همچنين سبك معماري و شيوه هاي تزئيني بكار رفته نشان مي دهد كه اين بناي تاريخي متعلّق به عارف بنام اين زمان، شيخ براق بابا از بزرگان مسلك مولويه و از خاصان در بار سلطان محمد خدابنده در دوره ايلخاني است، همچنین  باستان شناسان و محقّقان، مقبره شيخ براق را به سلطان چلپي منسوب نموده و تاريخ احداث بنا را سال ۷۲۸ هجري قمري بيان نموده اند.

مقبره شيخ براق یا چلبی اوغلو كه در كنار آن خانقاهي مربوط به همين دوره وجود دارد از نوع مقابر برجي شكل قرون مياني اسلامي است و قابل مقايسه با مقبره امام زاده جعفر اصفهان مي باشد. از جمله ويژگي هاي تزئيني اين بنا طاق نماهاي هشتگانه با عملكرد هاي چند جانبه اي (استاتيكي و زيبايي شناسي) است، كه طرح هاي آجر چيني سطوح هر يك از طاق نماها زيبا و متفاوت با يكديگر بوده همچنين محرابي هايي با تزئينات مقرنسي از نوع روي هم افتاده در نماي خارجي اين خانقاه از ديگر جلوه هاي هنری آن مي باشد.

مقبره ی شیخ براق یا چلبی اوغلو ،با نقشه هشت گوش ،در بخش جنوبی خانقاه و احتمالا”درون فضای محصوری قرار داشته است هر چند به نظر می رسد این دو بنا در یک زمان ساخته نشده است، امّا فاصله زمانی زیادی هم نداشته اند. ارتفاع این بنا ۱۷ متر است.

برای ساخت بنا ابتدا سه ردیف سنگ سبز تراشیده شده، چیده شده است و سپس آجرچینی دیوارها با سبک زیبای آلت و لغت و کاربندی تا سطح ۲/۵ متری اجرا شده است. از این ارتفاع به بعد ،فرم آجرچینی ساده شده و تفاوتی اساسی با بخش تحتانی به وجود آورده است.

هر ضلع خارجی مقبره شيخ براق با طاق نماهای زیبایی با قوس ها ی پنج و هفت کند نماسازی شده اند.

بر بالای این طاق ها ،گنبدی آجری با ساقه ای نسبتا” بلند استوار شده است. این گنبد، از دیوارها ی خارجی کمی عقب تر است و روی پایه ای شانزده ضلعی قرار گرفته است.

درگاه ها، از قطعات سنگ تراشیده ساخته شده و کف بنا نیز از قطعات سنگ فرونشانده در آهک سنگفرش شده است. در این کف، سوراخی جهت دسترسی به سرداب زیرین تعبیه شده است. در این سرداب، قبر سلطان در وسط قرار دارد و اجساد مریدان با توجه  به درجه و مراتب آنها در گرداگرد آن قرار داده شده است. محوطه داخلی مقبره شامل اتاق هشت گوش ساده ای است. دیوار ها کاملا”ساده و در میان هر ضلع  آن ،طاق نما و طاقچه بلندی به ارتفاع ۳ متر به چشم می خورد. دیوارهای داخلی اضلاع مقبره، از یک قشر گچ پوشیده شده است. در ورودی، رو به طرف شمال است. در سمت جنوب نمای داخلی، محراب بسیار جالبی با مقرنس های گچبری دیده می شود. طاق نماهای اضلاع داخلی در زیر گنبد، به ۱۶ ضلع تبدیل شده و سپس دایره گنبد بر روی آن قرار گرفته است که نور گیرهای بالای ترنبه ها ،بر گریو گنبد تعبیه شده است و نور داخل را فراهم می سازد. این بنا در بخش فوقانی (خاصه گنبد) فاقد تزیینات لازم از جمله پوشش کاشی است و چنین به نظر می رسد که بعد از اینکه مقبره را تا ارتفاع ۲/۵ متری ساخته اند، تحوّلاتی که شاید مرگ سلطان یا دیگر تحولات سیاسی بوده ،سبب شده است که ساختمان مقبره را با سرعت بیشتر و تزیین کمتری بسازند.

مقبره شيخ براق دارای حیاطی با دو در بوده؛ یکی در قسمت جنوبی و دیگری در منتهی الیه دیوار شرقی که هر دو در دوره های بعد به وسیله سنگ های نامنظم و بدون ملاط مسدود شده است. در قسمت جنوب غربی حیاط نیز آثار دو زیرزمین کشف گردیده که به نظر می رسد محل مقابر بوده است.

پلان معماري اين مجموعه با الهام از عقايد و مراتب صوفيه طراحي و هر يك از فضاها با عملكردي خاص ، اجرا شده است.

واحد نخستين در قسمت ورودي به مرتبه فقرا اختصاص داشته، طالبان جنت، مرتبه بعدي اين فرقه، در زواياي قسمت ورودي جاي گرفته اند.

حجرات انفرادي صحن مركزي با دارا بودن درهاي كوتاه، محل رياضت مريدان را با توجه به مراتب آنها تشكيل ميداده است. صحن خانقاه، محل سماع جمعي بوده كه سلطان در وسط و مريدان در گرداگرد آن حلقه مي زده اند و بدين ترتيب حلقه ذكر بر پا مي گرديده است. احتمالاً واحدهاي جنوبي خانقاه به عنوان كلاس هاي آموزشي و فضاي واقع در طرفين ايوان جنوبي، محل حلقه ذكر زمستاني بوده است.

طبقه دوم بنا در طرفين ايوان به شدت آسيب ديده و فروريخته و گرداگرد آن عنصري شبيه به جان پناه ديده مي شود. حاصل اينكه قرينه سازي در كل مجموعه كاملاً رعايت شده است و مصالح اصلي بنا را لاشه سنگ ها و ساروج تشكيل داده و سقف حجرات و زوايا گنبدي شكل مي باشد.

عدّه اي از محققان و باستان شناسان بناي خانقاه را مقدّم بر مقبره سلطان چلبي مي دانند و بعضي از آنان، تاريخ احداث مقبره را مقدّم بر خانقاه اعلام نموده اند.

آندره گدار، سال احداث بناي خانقاه را ۷۳۳ هجری قمري قید کرده است. بعضي از محققين نظريات و پيشنهادات ارائه شده را تأييد كرده و آنها را تكرار نموده اند، ولي اینطور بنظر میرسد که تاريخ ۷۳۳ هجري قمري سال نوشتن كتيبه در اين بناي تاريخي است و متن آن نيز صراحتاً اين مورد را تأييد نموده است.

به هر تقدير، مطالعات عمومي و سطحي، تاريخ بناي خانقاه را پيش تر از سالي كه پيشنهاد گرديده ارائه مي دهد. زيرا سال تعيين شده احداث اين بنا، مربوط به اواخر دوران ابوسعيد است كه حيات سياسي و اقتصادي سلطانيه و حكومت، رو به افول بوده و احداث چنين بناهايي در آن محل بعيد به نظر مي رسد.

مطالعه کتیبه:

يكي از مدارك بسيار ارزنده اي كه در حل مسئله تاريخ گذاري واقعي بناي خانقاه از اهميت بسزايي برخوردار است، مطالعه كتیبه حك شده جرز جنوبي ايوان جنوبي است. اين كتيبه در سه قطعه كه يكي در بالا و دو قطعه در طرفين ايوان نوشته شده، از اسناد بسيار معتبر در شناسايي شهر سلطانيه و نكات و دقايق آن است. قسمتي از اين كتيبه ازميان رفته، ولي آثار باقي مانده و قابل بررسي، به اين پرسش پاسخ مناسب داده است. اينك متن كتيبه عيناً از نظر خوانندگان مي گذرد.

(در ايام دولت پادشاه اسلام فرمانرواي ربع جا… خالد ملكه … شيخ شيوخ آفاق، شيخ براق اعادالله علينا…

صاحب معظم افتخار ايراني باني الخيرات خواجه شمس الدوله والدين محمد قزويني… بيرون آورده است و وقف خانقاه شميسه كرده كه در قزوين انشا گرانيد و … شرط كرده كه … عموم خلايق … هيچكس را …)

در طرف چپ ايوان، كتيبه با متن زير نوشته شده:

سخط باري تعالي و ملائكه و من بدله من بعد ما ممعهوا نال اسمه علي الذين ببدلوهو عند الله سميع عليم وما جري الا علي الله ان الله لا يضيع اجر المحسنين … ثلاث و ثلاثين و سبعمائه الهلاليه كتب في ليله عيد…

بررسي كتيبه در اين بناي تاريخي از حساسيت خاصي برخوردار است.

نخست اسم حقيقي دو تن، به نامهاي شيخ براق در كتيبه اول و خواجه شمس الدوله والدين محمد در كتيبه مياني آمده است، در منابع و مآخذ موجود تا به حال شخصيت سياسي و مذهبي شيخ براق كه در كتيبه، اسم وي با جمله اعدالله علينا آمده، روشن نشده است. ليكن ذكر اسم خواجه شمس الدوله والدين والمحمد دركتيبه مياني از نظر تاريخ گذاري اهميت بسزايي دارد.

متن كتيبه با جملاتي نظير صاحب معظم، افتخار ايران باني الخيرات خواجه شمس الدوله والدين محمد…. شروع گرديده و هر يك از اين كلمات به مناسبتي ذكر شده و در معرفي شخصيت اسم موردنظر نقش اساسي دارند.

اولاد صاحب معظم وافتخار ايران لقب محمد بن محمد جويني ملقب به شمس الدين از رجال دوره اباقاآن مغول است، وي پسر بهاء الدين محمد، صاحب ديوان است كه در سال ۶۵۷ به حكومت بغداد منسوب شد و پس از جلوس سلطان احمد تكودار، حكومت خراسان و مازندران، آذربايجان و عراق عجم به وي واگذار گرديد و پس از شكست سلطان احمد و به قدرت رسيدن ارغنون، خواجه شمس الدين محمد به اصفهان گريخته و پس از به قتل رسيدن احمد به طرف اردوي ارغنون حركت نموده و از وي عذرخواهي كرد عاقبت در نزديك اهر به سال ۶۸۳ ه.ق مقتول گرديد. اين شخصيت يكي از رجال بزرگ و پر افتخار ايران در عهد ايلخانان و از نظر فضايل زبانزد خاص و عام بوده است.

با ذكر آنچه گذشت، اين بنا در حد فاصل سال های ۶۵۷ (سال به قدرت رسيدن وی) و ۶۸۳ (سال قتل وی) احداث گرديده و وقف خانقاه شميسه شده است. به استناد عين متن كتيبه كه قبلاً به نظر رسيد، سال ۷۳۳ تاريخ احداث بنا نبوده بلكه سال نوشتن كتيبه است.

مرتبط:

ماه نشان و ردپای جن و پری در زنجان

زرین غار یکی از زیباترین کشف های زنجان

بازار زنجان _طولانی‌ترین بازار ایران

استان زنجان محل گذر مسافران زیادی است؛ اما کمتر کسی در آن به‌مدت طولانی توقف می‌کند و از رد پای جن و پری در این استان باخبر است.

شهرستان ماه نشان، جایی که افسانه های جن و پری بر دل کوه و دریاچه نشسته اند، در ۱۱۳ کیلومتری شهر زنجان قرار دارد و شاید نامش کمتر به گوش مسافران این استان خورده باشد. می گویند ماه نشان قدمتی چهارهزار ساله دارد و دلیل این ادعا، دژی قدیمی است که در پای «دودکش جن» بنا شده است.

«دودکش جن» دقیقا همان جایی است که ماه نشان را شهری افسانه یی می کند و خیلی ها با وجود آن که از زنجان گذر کرده اند، ولی تا به حال نه آن را دیده و نه درباره اش شنیده اند. معلوم هم نیست پایه ی نام گذاری آن چیست، شاید به اعتقادات کهن مردم این خطه برگردد؛ اما در اصل، «دودکش جن» نوعی سنگ قارچی شکل است که براثر فرسایش پدید آمده و به مناره ای بلند و نازک می ماند که سنگ دیگری روی آن قرار گرفته است و در اصطلاح زمین شناسی «Hoodoo» نامیده می شود.

«هودو»ها بیشتر در آمریکا دیده می شوند، در «برایس کنیون» که تصاویر آن نیز بسیار مشهور است. در غرب رودخانه ی می سی سی پی و شرق کوه های راکی آمریکا و کانادا هم دیده شده اند. در کپه داغ های ترکیه هم هستند و مردم داخل آن ها زندگی می کنند. در بخش فرانسوی کوه های آلپ نیز آن ها را به نام «خانم هایی با موهای درست شده» می شناسند. «هودو»ها در صربستان و تایوان هم وجود دارند. صرب ها حتا این پدیده ها را از سال ۱۹۵۹ میلادی تحت حفاظت قرار داده اند و برای ثبت در فهرست عجایب هفت گانه ی جهان جدید، آن ها را نامزد کرده اند.

ماه نشان دریاچه ای هم دارد که محلی ها آن را «پری» می نامند، شاید در گذشته اهالی این منطقه، در دریاچه ی «خندقلو» پری دیده اند که این نام را برای آن برگزیده اند.

در روستای «وردیج» (نزدیک منطقه ی وردآورد) در استان تهران هم نمونه هایی وجود دارد که به خاطر شکل و نوع فرسایش شان آن ها را «هودو» می نامند؛ اما فقط در زنجان آن ها را «دودکش جن» نام گذاشته اند.

هودوها همیشه پدیده ای جذاب برای ژئوتوریست ها و زمین شناسان بوده اند؛ اما گویا وجود نام جذابی مانند «دودکش جن» هم تا کنون نتوانسته علاقه مندان به این حوزه را به زنجان بکشاند و این پدیده، دور از اقدامات حفاظتی، در معرض تخریب قرار گرفته است، بویژه دژ کهن پای آن با نام قلعه ی «بهستان» که ۶۴ اتاق و دو راه پله دارد و ثبت ملی هم شده، اما آنجا نیز به دلیل نبود حفاظت کافی در حال تخریب شدن است. «دودکش جن» را در ۲۰ کیلومتری شهر ماه نشان و ۱۲۰ کیلومتری زنجان می توان پیدا کرد.

ماه نشان دریاچه ای هم دارد که محلی ها آن را «پری» می نامند، شاید در گذشته اهالی این منطقه، در دریاچه ی «خندقلو» پری دیده اند که این نام را برای آن برگزیده اند.

دریاچه ی «پری» در دهستان «اوریاد» در بخش مرکزی شهرستان ماه نشان و در ۱۵۲ کیلومتری مرکز استان قرار دارد و تنها دریاچه ی زنجان به شمار می آید و میان یک دشت وسیع قرار گرفته است و دقیقا حکم سراب را برای این منطقه دارد. دسترسی به دریاچه ی «پری» از جاده ی ماه نشان به روستای سهند سفلی و علیا، قاضی کندی، حسن آباد و پری امکان پذیر است.

دریاچه ی «پری» درست مانند «دودکش جن» تا به حال چندان مورد توجه قرار نگرفته، هرچند گفته شده است اداره ی میراث فرهنگی و گردشگری زنجان طرحی برای ساخت سایتی تفریحی در کنار آن دارد؛ ولی تا آن زمان، حفظ این دریاچه برعهده ی مسافران و بازدیدکنندگانش است تا مانند نامش به افسانه تبدیل نشود.

مرتبط:زرین غار یکی از زیباترین کشف های زنجان

مجموعه تاریخی و مسقف بازار زنجان با بیش از دوکیلومتر طول در قلب بافت قدیمی ‌این شهر که روزگاری مشرف به دروازه قلتوق، دروازه جنوبی شهر بود، طویل‌ترین بازار ایران است.

براساس اسناد و متون تاریخی، ساخت این بازار درسال ۱۲۰۵ه. ق در دوران حکومت آغامحمدخان قاجار آغاز و در سال ۱۲۱۳ه. ق مقارن حکومت فتحعلی شاه قاجار پایان پذیرفته و در دوره‌های بعد نیز بناهایی از جمله چندین سرا، مسجد و گرمابه در این مجموعه ساخته شده است.

این بازار از غرب و شرق گسترده و بدین لحاظ به بازار پائین و بازار بالا تقسیم و نامگذاری شده است که مجموعه بازار بالا مشتمل بر بازار قیصریه، بزازها، امامزاده و عبدالعلی بیک است. این مجموعه از نظر تولید و عرضه کالا و خدمات جنبی وابسته، بسیار غنی و مهم‌ترین مرکز اقتصادی و تجاری شهر محسوب می‌شده است.

بازار زنجان از نظر تولید و نوع فعالیت به هشت راسته از جمله راسته زرگرها، کفاش‌ها، بزازها، سراج‌ها، مسگرها، جگرپزان،کلاه دوزان، قماش فروشان و غیره که در گذر زمان با تغییراتی نیز روبه‌رو شده است، تقسیم می‌شود.

از کاروانسراهای جالب این مجموعه که نقش مؤثری در عرضه کالاها ایفا کرده، سرا یا کاروانسرای حاج علی قلی و سرای حاج کربلایی علی را می‌توان نام برد. گستردگی جغرافیایی بازار از یکسو و تنوع راسته‌ها، تعدد سراها و کاروانسراهای درون شهری در راسته‌های فرعی که هر یک به نامی‌ و به فعالیتی خاص اختصاص یافته از سوی دیگر، همچنین وجود مساجد زیاد گویای پویایی این مجموعه فرهنگی، اقتصادی، تاریخی و هنری درطول زمان و به فراخور اوضاع و شرایط حاکم است. تکنیک‌های معماری و سبک‌ها و شیوه‌های تزئینی دوران قاجار در راسته‌ها، حجره‌ها، چهار سوق‌ها، مساجد، سراها و کاروانسراهای درون شهری و گرمابه‌های این بازار به زیباترین شکل و شیوه اجرا شده است.

از جمله کاربرد انواع طاق و قوس‌های هلالی،جناغی و ضربی، گهواره‌ای خاصه در راسته‌های اصلی و فرعی مزین به آجرچینی‌هایی با طرح‌های مختلف هندسی و به کارگیری تکنیک آجر و کاشی و کاشیکاری به رنگ‌ها و طرح‌های قاجاری درسطوح خارجی و داخلی بناها، طاق‌نماها، طاق و قوس‌ها همچنین ستون نماهای گلدانی در مساجد و سراها قابل توجه است که اوج این سبک‌های معماری و شیوه‌ها و نوآوری‌های تزئینی در اجزا و ارکان مساجد بخصوص مسجد جامع به ظهور رسیده است و این مجموعه را در طول تاریخ، تبدیل به یکی از یادمان‌های ارزشمند و زیبای هنری و معماری دوران قاجار ساخته است.

اگر چه تشخیص نحوه تشکیل بازار زنجان به درستی و با دقت زیاد میسر نیست اما بیان مورخان و همچنین چگونگی قرارگیری اجزای گوناگون آن در کنار یکدیگر تا حدود زیادی روشنگر شکل‌گیری و رشد و توسعه این بازار است.

مرتبط:

عمارت دارايي در بافت تاريخي زنجان

 

معبد داش کسن بنایی صخره‌ای است که در حاشیه روستای ویر در حدود ۱۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر تاریخی سلطانیه (زنجان) واقع شده است.

معبد سنگی داش کسن در ایران بی نظیر است. معبدی است با طرح اژدها که وقتی گردشگران آن را می بینند تصور می کنند با معبدی چینی روبرو هستند (چین ایران)؛ اما این اثر تاریخی یادگاری از دوره ایلخانیان است.

بنای داش کسن به دو نقش برجسته اژدها و چند محراب اسلامی در دو سمت آن و به قرینه یکدیگر مزین است. نمونه‌های مشابه نقش‌های اژدهای آن در جای دیگری از ایران دیده نمی‌شود. طبق نظر برخی باستان شناسان، قدمت این معبد به قبل از اسلام می‌رسد که در زمان ایلخانان نقوشی از جمله اژدها بر آن افزوده شده‌است.

شکل گیری معبد داش کسن  پس از مرگ ارغونشاه، با پشتکار الجای خاتون، خواهر سلطان محمد خدابنده آغاز شد، ولی به پایان نرسید.

داش کسن از نظر نقشه و نقوش تزیینی یکی از باارزش ترین نمونه‌های معماری صخره‌ای در تاریخ معماری ایران به شمار می‌رود. در این معبد نقوشی از هنر چینی به کار رفته‌است. نقش های اژدها به طول ۵ متر و عرض ۱٫۵ متر بزرگ ترین نقوش تزیینی این معبد است. دیگر نقوش تزینی معبد داش کسن، طاقچه‌های فاخری است که در ضلع شرقی و غربی معبد در کنار نقوش اژدها کنده شده‌اند. این طاقچه‌ها مُقَرنَس های زیبایی دارد. همچنین نقوش اسلیمی که ماهرانه تراشیده شده‌اند با طرح‌های متنوع در آن دیده می‌شود. در ساخت این معبد تقارن طولی در نظر بوده و این تقارن در کلیه بخش های معبد به چشم می‌خورد.

معبد تاریخی داش کسن از سمت شمال به دشت سلطانیه و بنای تاریخی آرامگاه سلطان محمد خدابنده اشراف دارد. این معبد در کنار شهر قدیم سلطانیه با گنبد رفیع آن، آرامگاه چلبی اوغلو و آرامگاه ملاحسن کاشی، در مجموع محور فرهنگی تاریخی سلطانیه را تشکیل می‌دهد.

راه رسیدن به معبد داش کسن در سال ۱۳۸۹ زیرسازی شده و تا خود معبد راهی خاکی اما صاف و ماشین رو است. در طی مسیر تابلوها نشان دهنده راه هستند و نیز امکانات رفاهی برای گذراندن شب نیز کم و بیش فراهم شده است. در کنار معبد یک کانکس کوچک و نمازخانه نیز وجود دارد که نگهبان معبد در آن زندگی می‌کند.

معبد داش کسن، در میان گردشگران به «معبد اژدها» هم مشهور است.

در حال حاضر آثار زیادی از شکل نخست معبد داش کسن باقی نمانده و تنها سنگ‌های بزرگ و پراکنده در گوشه کنار معبد دیده می‌شود. محدوده معبد اژدها مستطیلی و به ابعاد تقریبی ۱۰۰ متر در ۵۰ متر است که یک قسمت از آن به واسطه حفاری در تپه ایجاد شده‌است. معبد در دامنه تپه‌ای قرار داشته و مشرف به دشت های وسیع و زیبایی است.

مجموعه تاریخی داش کسن مرکب از ایوان‌ها، نقوش برجسته و محوطه‌های باستانی است که در جهات مختلف به ویژه نقش حجاری شده اژدها، منحصر به فرد و قابل توجه‌ است. آثار به جای مانده در محل این احتمال را قوت می‌بخشد که ایلخان مغول “ارغون” پیش از گرایش به دین اسلام، اقدام به ساخت این معبد نموده‌است. تاثیر متقابل ایران و چین در این مکان مشهود است و تلفیق طرح‌های اسلیمی و نقش اژدها این موضوع را متذکر می‌شود.

مرتبط:

قلعه بهستان زنجان