بهره‌برداری از میراث تاریخی در تدوین طرح‌های توسعه و اختصاص ردیف‌های اعتباری به پروژه‌هایی که آثار باستانی و میراث ناملموس را به منبع درآمد پایدار تبدیل می‌کند، روشی نو در مدیریت شهری است که نظر به آثار ماندگار و گستره ابعاد مختلف اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن، از سوی مدیران شهری مورد توجه قرار گرفته است.
سمنان، کهن شهری در حاشیه کویر مرکزی ایران است که گنجینه‌ای ارزشمند از میراث گذشته را در بر دارد که از جنبه‌های مختلف حائز اهمیت است؛ اما آثار تاریخی و میراث ناملموس این شهر که سیستم تقسیم آب و باغات از بزرگترین و در عین حال با ارزش‌ترین آنهاست، دستمایه پیشرفت و توسعه این شهر قرار گرفته است.
بَرجُم‌های پلکانی، نمادی از مدنیت شهری
محمودرضا دارایی، مدیر امور گردشگری شهرداری سمنان می‌گوید: رودخانه سمنان با عبور از حد شرقی کوه موسوم به چُندران و در امتداد جنوبی دامنه این کوه از عرض کمربند شمالی شهر وارد محدوده تاریخی پارا می‌شود و براساس معاهدات اجتماعی دیرینه برای بهره‌برداری از سوی ساکنان شهر تاریخی سمنان از موضعی به نام بَرجُم توزیع می‌شود.
او می‌افزاید: در حال حاضر آب رودخانه پس از طی مسیری از موضع انتهایی بَرجُم‌های پلکانی در پارا (آب پخش کن) در پنج نهر به نام‌های زاوغان، کوشمغان، کدیور، ناسار و اسفنجان و در نهایت جُنبدان سراریز و با توجه به پستی و بلندی طبیعی شهر بر اساس نیروی ثقل زمین و با طی مسیرهای مستقل در شش استخر ذخیره می‌شود.
مدیر امور گردشگری شهرداری سمنان عنوان می‌کند: این شش استخر دارای بدنه‌های ضخیم از خاک رس است که در بالاترین تراز ارتفاعی نسبت به زمین‌های پایین دست خود قرار دارد و به صورت شبانه روزی پر و خالی می‌شود و در ادامه نیز از طریق نهرهای منشعب از هر استخر در هریک از محله‌ها در محدوده تاریخی شهر سمنان برای تأمین آب مورد نیاز توزیع می‌شود.
دارایی خاطرنشان می‌کند: مرزهای ناپیدایی برای تشخیص محله‌ها و ایجاد هویت محلی برای آنها تعیین شده و مسیر حرکت آب در هر محله، دسترسی‌های مورد نیاز را تشکیل داده است.
او می‌گوید: محدوده واقع در حوضه آبریز هر استخر به طور تقریبی نشان دهنده هریک از محله‌های اصلی هم‌نام با اسم‌های استخرهای قدیمی در شهر است، به طوری که شهر تاریخی سمنان منطبق بر محدوده منطقه یک شهرداری سمنان و در مقیاس خرد، هر محله در احاطه باغ‌های وابسته به استخر هم‌نام خود قرار دارند.
مدیر امور گردشگری شهرداری سمنان اظهار می‌کند: زاوغان، کوشمغان، کدیور، ناسار و اسفنجان، لتیبار و شاهجویی اسامی تاریخی این شش استخر و کالن محله‌های واقع در حوضه آبریز هریک از این استخرهاست که به ترتیب از غرب تا شرق پهنه شهر را تشکیل داده‌اند و تا نیم قرن پیش استخرهای مذکور محل ذخیره و پخش آب برای تأمین مصارف آبی هر یک از محله‌ها بوده است و امروزه تنها برای مصارف کشاورزی شهری مورد استفاده قرار می‌گیرد.
به گفته دارایی، نظام سنتی تقسیم آب شهر سمنان با شماره ۴۰۰ در تاریخ پنجم دی‌ماه ۱۳۹۰ در ردیف فهرست آثار ناملموس ملی به ثبت رسیده است؛ این شبکه به طور ساختاری بر شکل‌گیری و توسعه نواحی با کاربری مسکونی، کشاورزی و خدماتی در محلات مختلف بافت تاریخی سمنان اثر گذاشته و ارتباط نزدیک میان این شبکه و هویت هریک از این محله‌ها و همچنین قرارگیری عناصر شاخص شهری در طول مسیر تقسیم آب، موجب وحدت شهری در عین کثرت محله‌ای شده است.
او اضافه می‌کند: نظام تقسیم آب با تنظیم تعادل بین ساکنان شهر سمنان و بستر طبیعی آن به طور پیوسته به عنوان یک عامل مولد و پویا در شهر عمل کرده است و این تعادل، هویت شهری سمنان را شکل داده که حاصل آن منظر شهری یکپارچه با طبیعت و منظر فرهنگی شاخص است.
مدیر امور گردشگری شهرداری سمنان می‌گوید: الگوی معماری شهر تاریخی سمنان، بافتی طبیعی است که تشکیل شده از توده‌های پر و خالی “سخت فضاها” در محاصره “بافت سبز” باغ‌های اطراف است که تمرکز بر محله‌ها و خانه‌ها و نیز حضور باغ و باغچه در تلفیق با معماری آن مشهود است، به طوری که تقسیم و تخصیص آب و فرهنگ بهره گیری از آن در طول سالیان برای باغ‌های پیرامون محله و هر یک از باغچه‌های خانگی در جزء و کل ارکان تشکیل دهنده بافت قابل مشاهده است؛ به عنوان مثال پیش بینی زمین با کارکرد باغ در حد غرب مسجد جامع سمنان که شاید در مقایسه با طرح مساجد جامع در دیگر مناطق کشور متفاوت باشد. جانمایی تعدادی از اصلی ترین آب انبارها و حمام‌های عمومی شهر در مسیر نهر ناسار نیز، تأییدی بر نقش بی‌بدیل نظام تقسیم آب و خطوط راهنمای طبیعی حرکت ثقلی آب در جانمایی و استقرار عناصر اصلی تشکیل دهنده شهر است.
دارایی می‌افزاید: عبور انشعابات نهر ناسار که آب را از گذرهای هویت‌ساز به آب انبارهای خانگی و باغ و باغچه‌های خانه‌ها می‌رساند بسیار حائز اهمیت است. شبکه معابر در پایین دست استخرها، ابنیه آبی، مراکز محله‌ای و باغ‌های احاطه کننده محله‌ها، در حین توسعه و ساخت و ساز درون محله‌ای همانند یک بافت طبیعی که متناسب با نیاز و ظرفیت در محیط خود رشد می‌کند، از درون زایش و ترمیم دارد و در طول زمان توسعه پایدار محله در شهر باعث رشد متوازن و متناسب اندام‌های شهر می‌شود.
او اظهار می‌کند: امروزه شیوه نظام سنتی تقسیم آب با قدمتی بیش از هفت قرن با وجود عوامل مردمی، میراث‌دار این میراث ارزشمند است و توسط کشاورزان شهری در پهنه باغ‌های وابسته به هریک از محله‌های زاوغان، کوشمغان، کدیور، ناسار و اسفنجان و شاهجویی مورد بهره برداری قرار می‌گیرد.
آب، راهنمای گردشگران
مدیر امور گردشگری شهرداری سمنان می‌گوید: اجرای برنامه و پروژه باغ گشت‌های سمنان، اقدامی برای تدوین برنامه و ارائه طرح راهبردی توسعه پایدار گردشگری شهری است؛ با توجه به دایر بودن نظام سنتی تقسیم آب و جریان شبانه روزی آن در محدوده شهر تاریخی سمنان، امکان طراحی مسیرهای هدایت شهروندان و گردشگران به منظور گردش و تفریح در تمامی ایام سال و ساعات شبانه روز مقدور است و امیدواریم با احیا و مرمت باغ راه‌ها، شاهد توسعه گردشگری پایدار در شهر سمنان باشیم با توجه به اینکه وجود عنصر آب به عنوان راهنمای گردشگر، نقش ایفا می‌کند و توالی جاذبه‌های تاریخی و طبیعی هر مسیر را وابسته و پیوسته می‌سازد.
وی بیان می‌کند: از آنجا که هر مسیر منشعب از موضع تقسیم اصلی رودخانه تا استخرها و پس از آن نیز در هر نهر منشعب از هر استخر دارای نام‌های اختصاصی و جاذبه‌های تاریخی و طبیعی و محلی مختص به خود است، استفاده از این عناوین در بیان مشخصات و مختصات مسیرهای گردشگری به غنای بار معنایی وتنوع جذابیت تور آب و باغ گشت سمنان منجر می‌شود، بنابراین چشم‌انداز طرح و نقشه راهبردی توسعه گردشگری پایدار در شهر تاریخی سمنان می‌تواند براساس طرحی مفهومی، تعریف و تدوین شود.
به گفته مدیر امور گردشگری شهرداری سمنان با اجرا و برگزاری تورهای گردشگری با محوریت “آب” در حریم و محدوده شهر ضمن تاکید بر ارزش وجودی این عنصر حیاتی و باغ‌راه‌ها که بوسیله آب با کوه و کوی در ارتباط هستند، می‌توان دیگرجاذبه های موجود در مسیرهای مرتبط را نیز معرفی کرد.
دارایی تاکید می‌کند: باغ گشت‌های شهرداری سمنان که با محوریت پیاده‌روی برگزار می‌شود، با تعریف مبدا و مقصدهای مشخص از بین نقاط دارای جاذبه‌های گردشگری و عبور از میان کوچه باغ‌ها و همچنین معابر شهر، امکان گذران اوقات فراغت و تفریح به صورت عملی در بافت تاریخی و طبیعی را برای شهروندان و گردشگران فراهم می‌کند؛ این تورها که با دعوت از شهروندان برگزار می‌شود، در فرآیندی مشارکتی ضمن جلب توجه شهروندان به وجود ارزش‌های موجود در ابنیه تاریخی و مناظر طبیعی پراکنده و در ارتباط با امتداد مسیرهای هویت‌مند، امکان توسعه گردشگری شهری و تدوین برنامه و طرح راهبردی در این زمینه را فراهم می‌کند.
وی می‌گوید: بی شک تأمین زیرساخت‌های مورد نیاز و تجهیز امکانات لازم برای پذیرش، نگهداشت یا افزایش ماندگاری گردشگران از پیش نیازها و پشتیبان تحقق این نوع برنامه‌ریزی شهری است.
باغ‌راه‌ها، سنگ بنای توسعه گردشگری شهری
مجید نظری، رئیس کمیسیون عمران و شهرسازی شورای شهر سمنان با اشاره به نظام کهن تقسیم آب در این شهر، تاکید می‌کند: شهرداری سمنان از اواخر سال ۱۳۹۴ به صورت پایلوت طرح بررسی و ایجاد باغ‌راه معابر و کوچه باغ میان محله منتهی به استخر زاوغان را در دستور کار قرار داد و در حال حاضر عملیات اجرایی و زیرساختی احداث پنج باغ راه توسط شهرداری انجام شده است و ششمین باغ راه نیز در آینده ایجاد خواهد شد.
او می‌گوید: از مهم‌ترین باغ راه‌هایی که احداث آن در دستور کار شهرداری سمنان قرار گرفته است، محور منتهی به استخر کدیور است که به باغ راه “نی کیژه” در آن احداث می‌شود و در حال حاضر عملیات کف سازی، بدنه سازی، نصب تیرهای برق چوبی و تجهیز امکانات رفاهی و ایمنی آن در دست انجام است.
رئیس کمیسیون عمران و شهرسازی شورای شهر سمنان عنوان می‌کند: در طرح جامع شهری، محدوده شهر سمنان دو هزار و ۵۹۴ هکتار برآورد شده است که حدود ۵.۵۳ هکتار از این میزان باغات است که بیشتر آن در محلات ثلاث و منطقه جهادیه قرار دارد.
نظری با بیان اینکه در احیا و بازآفرینی باغ راه‌ها دو رویکرد جدید وجود دارد، خاطرنشان می‌کند: با توجه به اینکه متأسفانه در طرح جامع شهری سمنان بسیاری از باغات در شرایط فعلی به صورت بایر دیده می‌شود و لکه‌های بسیار ناخوشایندی در محدوده شهری قابل رؤیت است، مشاور طرح با توجه به حساسیت کاربری باغات این لکه‌ها را به صورت سبز در طرح‌های جامع و تفصیلی نشان می‌دهد و تغییر کاربری خط قرمز مدیریت شهری است که مهم‌ترین مشکل آنها کمبود آب و مدیریت نادرست منابع آبی است.
او مشکل دیگری که در زمینه احیای باغات هست را وجود معضلاتی در زمینه مسائل حقوقی اعم از توارث می‌داند و ادامه می‌دهد: این مشکلات باعث شده برخی اراضی شهری به صورت بایر رها شود؛ البته احیای مجدد باغات توسط شهرداری با مشکلاتی مانند کمبود منابع آبی نیز مواجه است به همین دلیل با اجرای سنگفرش در باغ راه‌ها، شرایط لازم برای مدیریت منابع آب فراهم شده است، پس از این طرح‌های گردشگری نیز در این مناطق اجرا می‌شود.
رئیس کمیسیون عمران و شهرسازی شورای شهر سمنان با بیان اینکه احیای باِغات قطعاً در بهبود روحیه شهرنشینان تأثیرگذار است، همکاری دستگاه‌های اجرایی در این زمینه را بسیار مهم می‌داند و تاکید می‌کند: اگر احیا و بازآفرینی باغات با هدف جذب گردشگر باشد باید زیرساخت‌ها نیز به صورت کامل فراهم شود تا بهره‌برداران و شهروندان و گردشگران بتوانند به خوبی از آن استفاده کنند و صرفاً بدنه سازی و کف سازی در این زمینه مناسب نیست؛ تأمین امنیت، نورپردازی و ارائه خدمات زیربنایی مانند تأسیس سرویس بهداشتی و استراحتگاه بسیار ضروری است.
مرتبط:
جادوی زمین و آسمان در اوپرت سمنان
آشنایی با دروازه ارگ سمنان
عمارت باغ امیر سمنان
