سی وسه پل پلی است بر روی زاینده رود اصفهان که ۳۳ دهانه، ۲۹۵ متر طول و ۱۴ متر عرض دارد . این پل شاهکاری بینظیر از آثار دوره سلطنت شاه عباس اول است، به هزینه و نظارت سردار معروف او الله وردیخان بنا شده است بنابراین به آن پل الله وردیخان نیز می گویند .
این پل شاهکار معماری و پل سازی ایران و جهان محسوب می شودو برای اتصال خیابان چهار باغ کهنه عباسی به خیابان چهارباغ بالا و باغ هزار جریب و عباس آباد ساخته شده است.
نام های سی و سه پل
این پل را به نامهای :پل شاه عباسی – پل الله وردی خان – پل جلفا – پل چهل چشمه – پل سی و سه چشمه می نامند . به این جهت به این پل شاه عباسی می گویند که شاه عباس دستور بنای آن را داده است اما چون این پل زیر نظر الله وردی خان ساخته شده به پل الله وردی خان معروف است.
این پل در ابتدا دارای چهل چشمه بوده که از هر چشمه آب خارج میگردید اما هفت دهانه این پل گرفته شده و اکنون ۳۳ دهانه دارد و از این رو به پل ۳۳ چشمه شهرت دارد. این پل محل عبور مردم به جلفا بوده پس به همین دلیل آن را پل جلف می نامند.
تاریخچه سی و سه پل
این پل که توسط الله وردیخان اوندیلادزه گرجی، سردار مشهور شاه عباس ساخته شده بنایی مستحکم دارد و برخی معتقدند که چون الله وردیخان از تبار گرجی ها بوده و الفبای گرجی سی و سه حرف دارد با این پل سی و سه پل می گویند اما این ادعا کاملا رد شده زیرا در ابتدا این پل ۴۰ دهانه داشته است.
مثل برخی کارشناسان اعتقاد دارند بیشتر سازه های آبی و پل ها نمادی از آناهیتا می باشد و عدد صد و سی و سه را مربوط به آناهیتا (الهه آب) می دانند . این پل در ابتدا دارای ۴۰ دهانه بود که به تدریج با کشت درختان و انحراف آب بعضی از آنها متروک شدند و اکنون سی و سه دهانه دارد.
پلان اصلی شهر اصفهان در زمان شاه عباس چهار باغ بود که از دو محور عمود بر هم تشکیل می شد. سی و سه پل در امتداد یکی از این محورهای اصلی برای وصل کردن چهارباغ عباسی به چهارباغ بالا، باغ هزارجریب، عباس آباد و محله جلفا قرار دارد.
تاریخ تاسیس سی و سه پل و ابهاماتی در تاریخ
برای بنای سی و سه پل در کتب مختلف سال های متفاوتی را نوشته اند . در زمان برگزاری جشن گلریزان در حضور شاه عباس در سال ۱۰۱۸ این پل وجود داشته است اما در منابع مختلف سال اتمام کار پل متفاوت است.
مثلا در کتاب عالم آرای عباسی در تاریخ صفویان درباره این پل در وقایع سال ۱۰۱۱ هجری قمری و از زمان تاسیس این سلسله تا مرگ شاه عباس یکم نوشته شده پس این پل در آن زمان وجود داشته است. می توان نتیجه گرفت بر اساس کتاب عالم آرا پل در سال ۱۰۱۱ هجری قمری ساخته شده است .
میرزا حسن خان جابری انصاری در تاریخ اصفهان و رِی در قسمتی از وقایع مربوط به سال ۱۰۰۵ هجری قمری، در توصیفی که از اصفهان آورده به این پل نیز اشاره نموده است و او در وقایع سال ۱۰۰۸ هجری قمری نیز می نویسد:
شاه از هرات به اصفهان آمده و تکمیل طرح عمارات و باغات که هر یک از امراء باغی به نما خود ساخته در حواشی چهار باغ کهنه در چهار باغ بالا.
و در ادامه می گوید:شاه عباس به اصفهان برگشت، اللهوردیخان را فرمود پل زاینده رود را با عمارات دیوانی بساخت.
وی در وقایع سال ۱۰۱۲ چنین می نویسد:
بنای سر درب عالی عیصریه و کاشی کاری ممتاز آن …
جابر انصاری نیز در نوشته های خود در جایی به احداث پل در سال ۱۰۱۱ هجری قمری اشاره نموده اما در برخی از نوشته های او این تاریخ را زمان صدور دستور ساخت می داند و در کل در نوشته های او تناقض وجود دارد.
بر اساس سروده ی نقی کمره ای ساخت پل امیرکه اگر همان سی و سه پل باشد ، در سال ۱۰۰۵ هجری قمری انجام شده که باید در سال ۱۰۰۳ هجری قمری ساخت شروع شده باشد تا در ۱۰۰۵ هجری قمری به پایان برسد. میرزا علینقی کمره ای از شعرای دوره شاه عباس درباره این پل ابیاتی سروده است :
فلک قدر الله و یردی که قدر ز عباس شاه اندر ایام یافت
بامداد بیگ ویردی دادگر پلی کدر آغاز و انجام یافت
بسعی ملک سیرت آقا حسین بخیر العمل حسن اتمام یافت
به دست زبر دست صعب امیر چو بند امیر این بنا نام یافت
پی سال تاریخ این پل نیافت کسی خوبتر از پل اتمام یافت
نکته ی مهم در مورد ساخت سی و سه پل:
چون بنای ساختمان عباس آباد در یک سوی زاینده رود وجود داشته بنابراین باید یک پل برای ایجاد ارتباط در آن زمان و در سال ۱۰۰۵ هجری قمری وجود داشته باشد پس وجود پل در سال ۱۰۰۵ ثابت می شود .
از طرف دیگر الله وردیخان که مامور ساخت پل بود، در سال ۱۰۰۴ هجری قمری از طرف شاه عباس اول به ایالت فارس منسوب و به اداره امور آن دیار مشغول شد بنابراین باید عمران و آبادانی این شهر و ساخت سی و سه پل بعد از تاریخ اعزام الله وردیخان پس از سال ۱۰۰۴ هجری قمری صورت گرفته باشد.
در یکی از اسناد تاریخی، نیز نوشته شده درسال ۱۰۰۵ هجری قمری ساختمان پل الله وردیخان و آبادانی خیابان چهار باغ به پایان رسیده و تکایای چهارباغ در ۱۰۱۱ هجری قمری ساخته شده اند و ساخت تمام ساختمان ها در سال ۱۰۲۵ هجری قمری به پایان رسیدند.
برای پاسخ به ابهامات تاریخ تاسیس پل باید گفت الله وردیخان ابتدا طبقه ی زیرین پل را در سال ۱۰۰۵ به پایان رسانده و در سال ۱۰۱۱مامور تکمیل پل و ساخت طبقه ی بالا شده است تا در صورت طغیان زاینده رود ، در رفت و آمد اختلالی ایجاد نشود.
جشن نوروز درسی و سه پل
جشن نوروز که سه تا هفت شبانه روز ادامه داشت گاهی به فرمان شاه عباس بر سر پل برگزار می شد و مراسم گلریزان صورت میگرفت، و گلهای فراوان در راه شاه و همراهان او ریخته میشد.
در سال ۱۰۱۸ که جشن فروردین مصادف با ماه محرم بود، هفت شبانه روز به فرمان شاه جشن نوروزی گرفتند و بر سر پل گلریزان کردند و مردم اصفهان به خاطر هنرنمایی در چراغان و آئین بندی مبلغ پانصد تومان از مالیات آن سال به دستور شاه بخشیده شد.
جشن آبریزان یا آبپاشان در سی و سه پل
در دوره صفویه مراسم جشن آبریزان یا آبپاشان ارامنه که در ۱۳ تیرماه هر سال برگزار می شد ، در کنار این پل صورت می گرفت و مردم در این مراسم روی هم آب و گلاب می پاشیدند. در جشن آبریزگان و آب پاشان این پل محل اجتماع شاه و بزرگان و شعراء و مردم بوده است.
مراسم خاج شویان در سی و سه پل
مراسم “خاج شویان” ارامنه جلفا نیز روی همین پل برگزار می شد. خاج شویان به مناسبت غسل تعمید حضرت مسیح برگزار می شود. پیروان دین مسیح با اعتقاد بر اینکه که آب در این روز مقدس شده به درون آب های جاری می روند و در آن ها شنا می کنند.
ارمنیان ایران در زمان صفویان، در روز سیزدهم ماه ژانویه (۲۴ دی) در کنار سی وسه پل اصفهان این مراسم را برگزار می کردند. در آن دوره ارامنه حق داشتند تا به میدانی که در ابتدای پل بود، بیایند و به تبادل کالا با اصفهانی ها بپردازند؛ اما اجازه عبور از پل را نداشتند.
کشیدن دیواری سنگی در سی و سه پل
پل سی و سه پل، در ابتدا چهل چشمه داشته و به تدریج سی و سه چشمه شده در سنوات اخیر قسمت زیادی از بستر رودخانه را تصرف کرده و اشجاری غرس نموده بودند به طوری که چند چشمه پل از عبور آب محروم گشته ممکن بود بکلی متروک شود اما در سال ۱۳۳۰ مصطفی خان مستوفی، شهردار اصفهان، اراضی اطراف پل را آزاد می کند و پس از باز کردن مجرای عبور آب، دیواری سنگی را در سمت شمال آن می سازد که هنوز آثار آن دیده می شود.
معمار سی و سه پل
معمار سی و سه پل، استاد حسین بناء اصفهانی است که پسرشان محمدرضا اصفهانی نیز مسجد شیخ لطف الله را بنا کرده است. معمولا پل ها در قسمت های کم عرض ساخته می شوند، اما برای ساخت این پل، استاد حسین بناء اصفهانی عریض ترین قسمت رودخانه زاینده رود را انتخاب زیرا این قسمت رودخانه در بستری کم عمق، وسیع و آرام ایجاد شده بود.
سه نوع مصالح برای ساخت سی و سه پل استفاده شده است :برای قسمت های زیرین از سنگ و برای قسمت های فوقانی آجر و ملات ساروج و گچ بکار رفته است . این پل به صورتی ساخته شده که رطوبت، دوام و استحکام آن را افزایش می دهد و آب در طولانی مدت نمی تواند آسیبی به آن بزند.
معماری سی و سه پل
طاق نماهای سرپوشیده ای در دو طرف پل وجود دارد که از یک طرف به رودخانه و طرف دیگر مشرف به میان پل است و سبب ایجاد معبر باریکِ مسقفی در دوسوی پل شده است
پیاده روی پل نیز ۹۹ طاقچه دارد که در آنها تابلوهای نقاشی بوده اما امروزه اثری از آنها نیست . مجسمه رضا شاه نیز در جلوی این پل بر روی ستونی به ارتفاع ۵ متر وجود دارد که امروزه این مجسمه در میدان ۱۴ اسفند قرار دارد.
طاق های پل ستون هایی به ارتفاع ۷ تا ۹ متر دارند که بسیار مستحکمند. در قرن ۱۳ورود به مدخل پل از یک شاهراه سنگ فرش شده ممکن بوده و در پل نیز سه معبر در سه سطح مختلف وجود داشته است.در ابتدا این پل، ۳۶۰ متر طول و ۴۰ چشمه (طاق بزرگ) داشته اما امروزه ۳۳ دهانه و ۱۴ متر عرض دارد و با ۲۹۵ متر طول دارد.
در شمال شرقی پل ساختمان آجری قرار دارد که به یاد مقبره کمال الدین اسماعیل ساخته شده و خیابان مزبور به نام آن بزرگوار نامیده می‌شود که به طرف پل جوئی و خواجو امتداد دارد.
در گذشته این پل دارای ۶ معبر بود اما امروزه تنها دو معبر پیاده رو دارد که یکی در بالا که سقف آن آسمان است و دیگری در پایین که مسقف است و در میان پایه های مرکزی پل و به فاصله کمی از بستر رودخانه ایجاد شده است.
نظر جهانگردان درباره سی و سه پل :
جهانگردان زیادی مانند سایکس سی و سه پل را شاهکاری در معماری ایران می دانند و آن را یکی از پل های درجه اول جهان نامیده اند.
همچنین پیترو دلاواله سی و سه پل را چنین توصیف می کند:
روی این رودخانه پلی وجود دارد که تماما از آجر ساخته شده و عرض آن از تمام پل های رم بیشتر است و طول آن حداقل سه الی چهار برابر آن پل ها است. معماری این پل به طرز عجیبی انجام گرفته و دو طرف آن طاق نماهایی وجود دارد که مردم از زیر و بالای آن عبور می کنند. آنچه بیشتر نظر ایشان را جلب می کند، راهروهای پل است که تقریبا هم سطح قرار گرفته و زمزمه ی آب در طبقه ی زیرین پل به خصوص در تابستان های گرم بسیار خوش آیند است.
مشکلات سی و سه پل :
سی وسه پل در تاریخ ۱۵ دی سال ۱۳۱۰ با شماره ثبت ۱۱۰ در فهرست آثار ملی ایران قرار گرفت. حفرتونل مترو و خشک شدن های پی درپی زاینده رود، سبب ترک خوردن این پل زیبای دوره صفوی شد البته خشکسالی ها و فرونشست های اصفهان نیز سبب شده سی و سه پل و تمام پل های صفوی که روی زاینده رود زده شده اند، در معرض نشست باشند.
حفر مترو زمین را سست کرد تا نشست زمین خیلی زودتر از آنچه خشکسالی می تواند به پل آسیب بزند،سبب ترک پل شود.مترو اصفهان تا پیش ازرسیدن به سی و سه پل، بخشی از چهارباغ را خشک کرد.
سی و سه پل، تنها پلی است که روی بستر سنگی بنا نمی شود و روی بستر شنی و ماسه ای ساخته شده است برای همین صفوی ها زیر پایه های پل را به عمق ۳۰ متر شمع کوبی کردند به همین دلیل حیات این پل به آب بستگی دارد و زمانی که آب به این ملات نمی رسد، پایه ها ترک خورده و پل نشست پیدا می کند.
یکی از علل ترک های امروز سی و سه پل، حرکت ماشین های سنگین روی آن است که عبور و مرور ماشین ها روی سی و سه پل بعد از انقلاب متوقف شد .
مرتبط:
همه چیز در مورد هتل عباسی اصفهان
کلیسای وانک _زیباترین کلیسای جلفای اصفهان
غار پریان یکی از غارهای زیبای اصفهان
