مسجد جامع فریومد
کمتر روستایی را در ایران می توان یافت که هم از جنبه تاریخی و هم از نظر ادبیات دارای اهمیت باشد، اما روستای «فریومد» این ویژگی را داراست. نام فرومد یا فریومد یادآور سربداران و شیخ حسن جوری است که نقش بسزایی در تاریخ مبارزه ایرانیان با مغولان ایفا کرده است. فریومد مبدا حرکت آزادی خواهانه سربداران علیه مغولان بود. ابن یمین فریومدی (معروف و متخلص به ابن یمین) نیز که نامی آشنا در تاریخ ادبی ایران است متعلق به این خطه از ایران کهن است.
یکی از نمادهای تاریخی روستای فرومد «مسجد جامع» آن است؛ بنایی شگفت انگیز که هر بیننده ای را به تحسین وا می دارد. در سفر به این روستا عظمت آن شما را بخود خواهد کشاند.
مسجد جامع فریومد از آثار ارزشمند معماری ایران است که در دوره ایلخانی گسترش یافته و بر تزئینات آن افزوده شده است. این مسجد از دیدگاه معماری دارای اهمیت هنری فراوان است. مسجد جامع فریومد از معدود مساجدی است که گچبری، نقش ها و کاشیکاری های زیبای قرون چهارم تا هفتم هجری در بنای آن بکار رفته و به همین دلیل در زمره آثار تاریخی مهم و کم نظیر ایران درآمده است.
این بنا دارای تزئینات معماری منحصر به فرد گچی و آجری با تلفیق کاشی فیروزه ای است. بنای این مسجد که نخستین بنای تاریخی استان سمنان است، از عجایب هنری ایران است و حدود نهصد سال قدمت دارد. دو ایوان بلند رو به روی هم در دو جهت شمالی و جنوبی ایستاده اند و بر دیوارها، طاق ها و سقف و پیشانی ایوان ها، نقوش اسلیمی، گیاهی و هندسی، آجرکاری ها، گچبری ها، مقرنس ها یا گوشواره ها و کتیبه های قرآنی تحسین هر بیننده‌ای را برمی انگیزد.
ویژگی های معماری مسجد جامع فرومد
گفته می شود مسجد جامع «فریومد» بر روی بقایای یک آتشکده بنا شده است. بنا در مساحتی حدود ۸۲۰ متر مربع با نقشه دو ایوانی ساخته شده و متشکل از دو ایوان شمالی و جنوبی، دو ایوانچه در طرفین ایوان ها، شبستانی در ضلع شرقی ایوان جنوبی و احتمالا شبستانی به قرینه آن در ضلع غربی، دو رشته رواق در طرفین صحن، اتاق گنبد دار چهار گوش در ضلع غربی ایوان شمالی و سردری مزین است. شبستان غربی کاملا ویران شده و در بقایای ویرانه ها آثاری ازتزئینات دیده می شود.
این بنا که به دوره خوارزمشاهیان و قرن هفتم هجری قمری نیز نسبت داده شده، بررسی کالبد معماری و تزئینات اولیه آن که در زیر لایه‌ای از آجرکاری دوره ایلخانی پوشیده مانده است، تاریخ بنا را به دوره سلجوقی برمی گرداند. با یادآوری آنچه ابوالحسن بیهقی (متوفی سال ۵۶۰ ه.ق) در باب برگزاری نماز آدینه در فریومد بدان اشاره کرده است، و با ذکر این نکته که در هیچ سند دیگری، به وجود مسجد جامع دیگری در فریومد اشاره نشده است ، می توان تصور کرد که بنا در اواسط قرن ششم (دوره سلجوقی) مورد استفاده بوده است. از سوی دیگر ساختار یکپارچه زبره و نما که به تعبیر دکتر پیرنیا از مهمترین ویژگی های معماری دوره سلجوقی است، این فرضیه را تقویت می کند که بنا به احتمال فراوان در دوره سلجوقی ساخته شده است. مشابه چنین نظری را می توان در آرا و افکار صاحب نظرانی چون آندره گدار و دونالد ویلبر نیز یافت.
مسجد جامع فریومد به تبعیت از ساختار عمده آثار معماری ایران، بنایی درون گرا است. درون گرایی مسجد، سبب تعریف صحن میانی به عنوان عنصر اصلی فضاساز شده است، به گونه ای توده بنا با قرارگیری در پیرامون آن شکل گرفته است. ورودی مسجد، در ضلع شمالی بنا قرار دارد و مزین به تزئینات غنی و زیبای آجرکاری، گچبری و کتیبه هایی نیز هست. سردر آن به صورت ایوانی با قوس شکسته است که در حاشیه داخلی آن، دو ستون نمای آجری اجرا شده است. این ستون ها در پایین بر روی سکوی طرفین سر در قرار گرفته و در بالا به سر ستون مکعب شکل پایان می پذیرد. زیبایی این مسجد در تزئینات بسیار زیبا و نغز آن است. در طرفین این ستون نماها نیز تزئینات آجرتراش به شکل هشت ضلعی منتظم دیده میشوند که در فضای خالی داخل شعاع های آنها سفال مهری با نقش گیاهی قرار گرفته و گچبری هایی با نقوش هندسی وجود داشته که بخش اعظم آن فرو ریخته است. دیواره های داخلی سردر با تزئینات گچبری به شکل مربع های کوچک و پوشش طاقی سردر با گچبری و مقرنس تزئین شده است.
در پاکار طاق سردر، کتیبه‌ای سرتاسری به خط نسخ و در زمینه تزئینی گچبری شده است. مضمون این کتیبه آیات قرآنی است که به شدت آسیب دیده است. در انتهای سردر ورودی درگاه کوتاهی به ارتفاع ۱.۵ متر قرار دارد. وضعیت درگاه نشان می دهد که در دوره های متأخرتر، آن را کوچک و کوتاه کرده اند. پس از سردر، دالانی به عرض حدود ۲.۵ و طول ۶ متر قرار دارد که از طریق آن به صحن و شبستان جانبی می توان راه یافت. صحن مسجد به شکل مربع مستطیل، در جنوب و شمال با دو ایوان بزرگ و در غرب و شرق با بقایای رواق های جانبی محدود می گردد. ایوان بزرگ و جنوبی مسجد به عرض ۶.۶۲ و عمق ۱۱.۲۵ متر، از ایوان مقابل بزرگتر و رفیع تر است. درون ایوان جنوبی، محراب قرار دارد، با گچکاری های منقوش به طرح های گوناگون که هنوز رنگ فیروزه ای و آبی لاجوردی آن چشم نواز هستند. سقف های ایوان ها مرمت شده ولی هنوز مقرنس های آنها بازسازی نشده است.
در شرق و غرب صحن بنا، بقایای رواق هایی دیده میشوند که بازهم با نقوش گیاهی و اسلیمی تزیین شده اند و هرجای بنا که توانسته اند نقش زده اند. در دو سمت ایوان های جنوبی و شمالی بر پیشانی ایوانچه ها و پایه های ایوان ها شکل های دوازده وجهی را مشاهده می کنیم که به خورشید می مانند و گویا استادکار زبردست در میان آنها کاشی فیروزه ای نشانده بوده است که اکنون از آنها اثری نیست. در ایوان جنوبی علاوه بر محرابی که در انتهای آن قرار داشته، در رواق دوم شرقی ایوان نیز محرابی دیگر با نقش و نگارهای خاص خود وجود داشته است! چرا دو محراب؟ احتمال می رود به دلیل شرایط آب و هوایی بوده که بتوانند در هر شرایطی بهترین زمینه را برای جمعیت فراهم کنند. در داخل نیم گنبد محراب نقش اسلیمی با ویژگی های ایلخانی نقش بسته است. نقشی قرینه که در مرکز به سرترنج ختم شده است. ابعاد نقش مایه های داخل نیم گنبد به شکل واضحی با سایر موتیف ها متفاوت است و این تفاوت تاکیدی قابل توجه بر مرکزی ترین بخش مسجد، یعنی محراب دارد.
اگرچه بروز زمین لرزه های متعدد در طول تاریخ سبب تخریب بخش هایی از این بنا شده است، اما اقدامات صورت گرفته در دوره ایلخانی، موجب شکل گیری مجدد این بنا شده است.
ویژگیهای منحصر به فرد مسجد جامع فریومد را میتوان در چند جمله خلاصه نمود:
• قدمت چند صد ساله، شاهكاري از معماري ايراني اسلامي
• مسجدي منحصر به فرد با معماري خراساني از نوع دو ايوان
• مسجدي با نقوش اسلیمی، گیاهی و هندسی، آجرکاری ها با تلفیق کاشی فیروزه‌ای، گچبری ها، مقرنس ها، گوشواره ها و کتیبه های قرآنی خاص…
• مسجدي با دو محراب جداگانه
• كانون توجه محققان و باستان شناسان فرانسوي و آمريكايي همچون آندره گدار (۱۸۸۱-۱۹۶۵ م) و دونالد ویلبر آمریکایی به لحاظ ظرافتها و شاهكارهاي معماري
• يادآور تجلي ظهور اسلام در دوره ايلخانيان و خوارزمشاهيان
• نخستین بنای تاریخی استان سمنان.
سایر جاذبه های گردشگری فریومد:
دقیقا در میان روستا در امتداد خیابان اصلی که پیش برویم، به یکباره بنایی یادمانی در برابر چشمانمان ظاهر می شود. بنایی با ویژگی های توامان از سنت و مدرنتیه که شاید تنها یادگار میراث معماری معاصر در منطقه باشد. بر اساس کتیبه ای که در میانه بنا بر روی سنگ نصب شده است، بنا یادمانی است برای ابن یمین فرومدی؛ قطعه سرای نامدار قرن هشتم. این مزار در همسایگی مسجد جامع فریومد است.
مسیر دسترسی:
فریومد در مسیر جاده شاهرود – سبزوار، شمال شرقی عباس آباد و شمال غربی مزینان در دامنه غربی کوه های جغتای (ارتفاعات میندر) جای گرفته است.
فریومد در ناحیه شمال روستای کاهک (بین عباس آباد و داورزن) قرار دارد. از کاهک تا فریومد حدود بیست کیلومتر فاصله است. موقعیت قرارگیری و رسیدن به این بنا در جاده شاهرود به سبزوار و مشهد در روستای فریومد از توابع شهرستان میامی و ۱۰۰ کیلومتری شرق شهر میامی و ۱۶۵ کیلومتری شمال شرقی شاهرود واقع شده است.
امکانات رفاهی:
اگر بتوانید در خانه اهالی باصفای فریومد، شب را به صبح برسانید که فوق العاده است، اما اگر می خواهید شب در هتل اقامت کنید، پیشنهاد ما رفتن به نزدیک ترین شهر بزرگ پیش روی تان، یعنی سبزوار است که از جاده اصلی شاهرود- سبزوار، حدود ۵۴ کیلومتر فاصله دارد.
سوغات و صنایع دستی فرومد:
بنا بر فصلی که به فریومد سفر می کنید، می توانید انار، انگور، انجیر، گردو، توت، شاتوت، فلفل قرمز و گیاهان دارویی چون مرزه و شیرین بیان را از اینجا با خود سوغات ببرید، در اصل فلفل قرمز، کنجد و ادویه سوغات شاخص این روستا هستند. چند سال است که «فریومد» به مرکز کشت فلفل ایران تبدیل شده است. ناگفته نماند که زیلوبافی نیز مهم ترین صنعت دستی فریومد است و می توانید نمونه ای از زیلوهای آن را به یادگار داشته باشید.
مرتبط: