موزهٔ هنرهای معاصر تهران یکی از مهمترین موزه های شهر تهران است. این موزه در سال ۱۳۵۶ خورشیدی (۲۲ مهر برابر با ۱۴ اکتبر ۱۹۷۷ میلادی) به کوشش و ابتکار کامران دیبا و با پشتیبانی فرح پهلوی، ملکهٔ همسر محمدرضا شاه پهلوی، در گوشهٔ غربی پارک لاله و در زمینی به مساحت ۵٬۰۰۰ مترمربع (بدون احتساب باغ تندیس ها) و در کل ۸٬۵۰۰ مترمربع (با احتساب باغ ها) بنا شد. بنای این موزه توسط کامران دیبا و با الهام از بادگیرهای ایرانی طراحی شده است. در حال حاضر، این مؤسسه یکی از واحدهای معاونت امور هنری وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی است.
این موزه در خارج از ایران با عنوان «TMoCA» (برگرفته از سرواژگان عبارت «Tehran Museum of Contemporary Art») شناخته می شود.
در دههٔ ۱۹۷۰ میلادی، درآمدهای نفتیِ سرشار حکومت پادشاهی ایران اجازهٔ خرید آثار هنری معتبر بین المللی را به ایران میداد. در این هنگام، خریدهای صورت گرفته توسط حکومت پهلوی و نیز نیاز هنرمندان نوگرای ایرانی به فضایی برای ارائهٔ آثار خود، منجر به شکل گیری ایدهٔ ساخت موزهٔ هنرهای معاصر تهران شد. اندک زمانی پس از گشایش موزه، رویداد انقلاب ۱۳۵۷ ایران و پس از آن جنگ ایران و عراق باعث شد تا سیاست های نوگرای موزه تا سال ها جای خود را به سیاست های محافظه کارانه و همسو با «هنر متعهد» دهد. اما روی کار آمدن محمد خاتمی در ایران باعث بازتر شدن فضای سیاسی و اجتماعی کشور و در نتیجه فضای کار این موزه و نمایش دوبارهٔ آثار هنرمندان نوگرای غربی و ایرانی شد.
این موزه شامل جامع ترین و مهمترین گنجینه های هنر مدرن از پس از جنگ جهانی دوم تا پیش از دههٔ ۱۹۸۰ میلادی در خارج از اروپا و آمریکای شمالی است که شامل کارهای مهمی از جنبش های هیجان نمایی انتزاعی، پاپ آرت، مینی مالیسم، مفهومی، و فوتورئالیسم می شود. در گنجینهٔ دائمی موزه بیش از ۴۰۰۰ اثر ارزشمند از نخبگان هنرهای تجسمی ایران و جهان نگهداری می شود که نزدیک به ۴۰۰ عدد از آنها ارزش استثنایی دارند. ارزش آثار موزه در حدود ۲٫۵ میلیارد دلار برآورد می شود. بیشتر این آثار در دههٔ ۱۹۷۰ میلادی و با نظارت فرح پهلوی خریداری شده اند؛ اما پس از انقلاب، بعضی از آثار ارزشمند موزه در زیرزمین آن انبار شدند و به نمایش درنیامدند. در سال ۱۳۸۴ (۲۰۰۵ میلادی)، برای نخستین بار، نمایشگاهی از گنجینهٔ موزه برگزار گردید که توجه علاقه مندان را به خود جلب نمود. از جمله آثار موزه می توان به کارهای بسیار شاخصی از گوگَن، رُنوار، پیکاسو، ماگریت، ارنست، پولاک، وارهول، لُویت، و جاکومتی اشاره کرد. مجموعهٔ بسیار مهمی از هنر معاصر ایران نیز از جمله دارایی های این موزه است.
تاریخچه هنر معاصر در ایران
جنبش هنر نوین و معاصر در ایران در حوالی دههٔ ۱۳۲۰ خورشیدی (دههٔ ۱۹۴۰ میلادی) و با مرگ کمال الملک و گشایش دانشکدهٔ هنرهای زیبای دانشگاه تهران آغاز شد. با ورود استادان غربی همچون آندره گودار و سفر دانشجویان هنر برای دانش‌اندوزی به اروپا، هنرمندان ایرانی به آرامی با اندیشه های نوین در هنر جهان – از جمله دریافتگری – آشنا شدند.
دهه ۱۳۲۰ همچنین شاهد برگزاری نخستین نمایشگاه های هنری نوین در ایران، کشش به سبک های جدیدتر، و برخورد هنرمندان نوگرا با سنت گرا بود. کسانی چون محمود جوادی پور، حسین کاظمی، و جلیل ضیاء پور از جمله پیشگامانی بودند که فضا را در ایران برای پذیرش هنر نوین باز کردند. ارتباط هنری میان این گروه از هنرمندان با افزایش تعداد گالری های تهران بیشتر شد و نخستین محافل هنری ایران، به ویژه انجمن خروس جنگی، آغاز به کار کردند.
دهه ۱۳۳۰ شاهد رفت و آمد بیشتر هنرمندان ایرانی به خارج و ارتباط آنها با مکتب مینیمالیستی و تجسمی نیویورک بود. بازگشت تدریجی موج دانشجویان ایرانی از خارج به ایران در دهه ۱۳۳۰ و در پس آن ورود اندیشه های هنری نوین به کشور، نخستین گروه از هنرمندان جوان و مطرح آن سالها، از جمله پرویز تناولی، حسین زنده رودی، و سیا ارمجانی را خواهان برپایی مکانی برای ارائهٔ آثار هنرمندان ایرانی کرد. اگرچه دوسالانه های هنر ایران برای پنج دوره پیش از انقلاب صورت پذیرفتند، اما پس از مدتی تعطیل شدند. (دوسالانه هنری رویدادی است که هر دو سال یک بار برگزار می شود و در آن کارهای هنری به نمایش گذاشته می شوند. مشخصه اصلی دوسالانه، مسابقه ای است که در آن کسی به عنوان برترین هنرمند شرکت کننده در آن دوسالانه برگزیده می شود. بزرگترین دوسالانه موجود در جهان دوسالانه ونیز، ایتالیا، است که در آن هنرمندانی از سراسر جهان آثار هنری خود را عرضه می کنند.) اما با ازدواج فرح دیبا با محمدرضاشاه پهلوی، جریانی در حکومت پدید آمد که پشتیبان نوگرایی و هنر روز جهان بود. تا اواسط دهه ۱۳۵۰، فعالیت های «دفتر مخصوص شهبانو فرح پهلوی» باعث گسترش ارتباط فرهنگی ایران با نهادهای بین المللی همچون یونسکو و شورای بین المللی موزه ها و خرید انبوه هنر معاصر از سوی دستگاههای دولتی شده بود.
معماری بنا
ساختمان موزهٔ هنرهای معاصر از نمونه های معماری نوین در ایران به شمار میرود. در این سازه، از معماری سنتی ایران و مفاهیم فلسفی همراه عناصر مدرن بهره گرفته شده. طراحی و معماری این سازه به دست کامران دیبا معمار ایرانی انجام گرفت که عناصر معماری سنتی ایران، همچون هشتی، چهارسو، و گذرگاه را در طراحی آن قرار داد. به گفتهٔ کامران دیبا، معماری نوین موزه را همانندی در هیچ یک از کشورهای عرب و مسلمان، از جمله مصر و ترکیه، نمی توان یافت.
محوطهٔ موزه دارای دو ورودی است که یکی در سوی پارک لاله قرار گرفته و خدماتی به شمار می رود، و دیگری ورودی اصلی است که از سوی خیابان کارگر در غرب سازه راه می دهد. ساختمان خود موزه در جنوب بستر طرح و باغ مجسمه واقع شده؛ و این باغ محیطی گسترده و چمن کاری شده در شمال ساختمان است.
نمای بیرونی ساختمان با الهام از بادگیرهای مناطق حاشیهٔ کویر ایران ساخته شده است. به گفته دیبا، به خاطر آنکه وی بودجه ای در اختیار نداشت تا به دیدار موزه های مختلف جهان برود، آرام آرام توجهش به یافتن سبکی از معماری محلی جلب شد و بهترین نمونه های چنین سبکی را در پشت بامهای گِلی و گنبدهای شهرهای کویری ایران یافت. طاق های مرسوم روستایی و نورگیرهای برگرفته از بادگیرهای کویری نقش نوعی هدایت کنندهٔ نور فضای بیرون به درون مجموعه را بازی می کند. اگرچه در گذشته پنجره های تعبیه شده در انتهای «بادگیر» این طاق ها، نقش انتقال دهندهٔ جریان باد و تهویه را در ساختمان داشت، اما امروزه دیگر باز نمی شوند و تنها به فضاهای درونی روشنی می بخشند.
ساختمان موزه از دو بخش کلی، مجموعه ای از فضاهای بسته و حیاط میانی، تشکیل شده است. درون ساختمان و در فضای بسته آن، مسیری مارپیج به صورت چرخشی طراحی شده است که افراد با پیمودن مسیری با شیب کم، به سوی پایین راهنمایی می شوند. این مسیر مارپیچ داخلی در تضاد با نمای بیرونی، حالتی کاملاً نوین دارد. مارپیچ دارای هفت فضا یا گالری (نگارخانه) اصلی است. فضای نخست سرسرای اصلی ساختمان است که «گالری شماره یک» خوانده می شود. این گالری به آرامی به گالری پس از خود متصل می شود و بازدیدکننده را به درون زمین می برد. گالری های مجموعه دارای طرح های کمابیش همانند هستند. اما گالری های یک و پنج – که محور اصلی ساختمان موزه را می سازند – با دیگر گالری ها متفاوتند.
پایین مارپیچ و در دل هشتی، اثری مدرن از هنرمند ژاپنی نوریوکی هاراگوچی با نام ماده و فکر قرار دارد که ترکیبی از روغن و پولاد است. این اثر، که در ایران ساخته شده است، همانند حوضخانه های ایرانی است و به دلیل ویژگی انعکاسی این ترکیب، بازدیدکنندگان آن را به شکل آینه ای بزرگ می بینند.
دیوارهای ساختمان موزه، بسته و کم روزنه هستند و شکلی دژ مانند از حجم های توپر و سنگین را تشکیل داده اند. مصالح به کار رفته در نمای ساختمان سنگ های بادبر نارنجی و بتون هستند. این سنگ های بادبر به آن خاطر انتخاب شده اند تا نما را سنگین و سنتی نشان داده و به آن شکل تاریخی دهند. بخش مدور نورگیرها با ورقه های مسی پوشانده شده است و شیشه هایی که در انتهای نورگیرها قرار دارد تیره رنگ هستند. دیوارهای سنگی با بتن قاب بندی شده اند و رنگ متمایل به کرم این بتن و ترکیب آن با سنگ های لاشه سبب پدیدآمدن رنگ و بوی معماری کاهگلی کویری ایران شده است.
گنجینه و آثار موزه
موزهٔ هنرهای معاصر دارای نه گالری است که سه گالری آن نمایشگاه آثاری از نقاشان و هنرمندان بین المللی است که در گنجینه دائمی موزه نگهداری می شوند. این گنجینه آثار بسیار باارزشی از کلود مونه، ونسان ون گوگ، پابلو پیکاسو، رنه ماگریت، اندی وارهول و دیگران دارد. نمایشگاه های موقتی و فصلی در شش گالری دیگر موزه برپا می شود. گالری ها یکی پس از دیگری در راه گذر بازدیدکنندگان قرار دارند و این تماشای همه کارها را آسان می کند.
مجموعهٔ آثار موزه را می توان در سه گروه آثار موجود در مخزن (گنجینه)، آثار ارائه شده در گالری ها و فضاهای درون موزه، و نیز تندیس های موجود در محوطه بیرونی دسته بندی کرد.
آثار باغ تندیس:
باغ تندیس، فضای سبز واقع در شمال ساختمان موزه است با مجسّمه هایی از ماکس ارنست، پرویز تناولی، هنری مور، ماکس بیل و دیگران.
هنگام ساخت موزه، دیبا از پرویز تناولی درخواست می کند تا تندیسی با نام «مرد رهگذر» برای جلوی ورودی موزه بسازد؛ تندیسی از مردی خسته که روی نیمکت نشسته و میان مردم بیرون جای دارد. دیبا می خواست ارتباطی میان مردم در بیرون از ساختمان، با آنچه در درونش وجود دارد برقرار کند. تناولی تندریس را با بهره‌گیری از شکل جامه و همچنین چهرهٔ خود دیبا ساخت. این تندیس در دوران انقلاب توقیف، و سپس ناپدید شد.
گنجینه:
در گنجینهٔ دائمی موزه بیش از ۴۰۰۰ اثر ارزشمند و یگانه از نخبگان هنرهای تجسمی ایران و جهان نگهداری می شود که نزدیک به ۴۰۰ عدد از آنها ارزش استثنایی دارند و غیر قابل قیمت گذاری هستند.
در سال ۱۳۸۳ و ۱۳۸۴ این گنجینه به طور کامل در نمایشگاهی به نام جنبش هنر مدرن به نمایش درآمد. به گفتهٔ رئیس وقت موزه در سال ۱۳۹۳، به خاطر عدم نمایش، بیشتر آثار نگهداری شده در زیر زمین موزه در معرض هوای بیرون قرار نگرفته و آسیب کمی دیده اند و هیچ یک از این آثار دارای آسیب جدی نیست. به گفتهٔ برخی کارشناسان هنری، آثار نگهداری شده در این گنجینه «بی نظیر» هستند. شهبانو فرح پهلوی در گفتگو با روزنامهٔ گاردین در سال ۲۰۱۲ میلادی، آثار این موزه را «سرمایهٔ ملی» نامیده بود و ابراز امیدواری کرده بود تا مردم ایران از این مجموعه به خوبی نگهداری کنند.
موزهٔ هنرهای معاصر دارای یکی از کامل ترین مجموعه های هنر اکسپرسیونیسم انتزاعی در جهان است. به گفتهٔ علیرضا سمیع آذر، از مدیران پیشین موزه، مجموعه آثار موزه از آن جهت در جهان استثنایی هستند که همهٔ جنبش های هنری سده های ۱۹ و ۲۰ میلادی را یکجا پوشش می دهند؛ چیزی که «نه در ژاپن و شرق، نه در کشورهای اروپای شرقی، نه در اسکاندیناوی، نه در آمریکای جنوبی و آسیا، و نه در هیچ جای دیگر نمونه اش را نمی توان یافت». ارزش مادی بعضی از این آثار چنان است که «همچون جواهرات سلطنتی، پشتوانهٔ اسکناس ایران به شمار میروند.»
از جمله آثار این موزه، تابلوی زن ۳ اثر ویلم دکونینگ بود که سال ۱۳۷۳ در سکوت خبری از ایران بیرون برده شد و با باقی مانده صفحات شاهنامهٔ تهماسبی – که در اختیار دیوید گفن، میلیاردر آمریکایی، بود – تاخت زده شد که این معاوضه به خاطر «غیر قابل نمایش» بودن تابلو در ایران صورت گرفت. در سال ۲۰۰۶ میلادی (۱۳۸۵)، این تابلو به قیمت ۱۳۷٫۵ میلیون دلار به فروش رفت و عنوان دومین تابلوی گرانبهای فروخته شده تا آن زمان در جهان را به دست آورد. ارزش قیمت این تابلوی معاوضه شده بیست برابر بیش از ارزش قیمت صفحات شاهنامه تهماسبی بوده است.
موزه هنرهای معاصر همچنین دارای ۱۱۸ برگ از شاهنامه تهماسبی است که اگرچه این آثار، معاصر به شمار نمی روند، اما به دلیل آنکه معاوضه صورت گرفته در سال ۱۳۷۳ با یکی از آثار مدرن مجموعه این موزه بوده است، موزه مالک کنونی این برگ ها به شمار می رود.
آثاري از هنرمندان پرآوازه مانند رنوار، لوترك، گوگن، پيكاسو، ماكس ارنست و ماگريت در این موزه نگهداری میشوند.
مجموعه اي تماشايي از هنرمندان پاپ و فتورئاليست انگليسي و آمريكايي و نيز آثار ديدني آبستره از جكسون پولاك، كلاين و سوييز در گروه آثار مدرن تر جاي دارند.
موزه هنرهاي معاصر تهران آثاري از بيكن، هاكني، كيتاج، دو بوفه و جانسن را نيز در اختيار دارد.
گنجینهٔ موزه همچنین شامل بیش از ۱۰ کار اکریلیک و رنگ روغن هنرمند اسرائیلی، یاکُو آگام است که به گفتهٔ پسر آگام از کارهای ارزشمند او هستند.
این کارها در بازدید فرح پهلوی از پاریس و با انتخاب خود او خریداری شدند.
گنجینه هنرهای نوگرا و معاصر ایران همچنین شامل مجموعه کم نظیری از آثار پیشروان هنر معاصر ایران است که کار گرد آوری آن پیش از انقلاب آغاز شد، و پس از انقلاب ادامه یافت چنانکه بیشتر خریدهای موزه را شامل میشد. از این آثار میتوان به نقاشی های استادان ایران از جمله حسین زنده رودی، صادق تبریزی، آیدین آغداشلو، سهراب سپهری و… اشاره کرد.
استاد محمود فرشچیان در سال ۱۳۸۷ در بازدید از موزه هنرهای معاصر تهران، مجموعه آثار خود را که همان زمان منتشر شده بود و شامل صد اثر برگزیده در سال های دهه هفتاد به بعد است، به محمود شالویی سرپرست وقت موزه اهدا کرد.
گنجینه عکس:
گنجینهٔ عکسهای موزهٔ هنرهای معاصر تهران شامل دست کم ۱۲۰ نگاره از عکاسان خارجی مانند هنری فاکس تالبوت، نادار، آگوست سندر، آلفرد اشتایگلیتس، انسل آدامز، جولیا مارگارت کامرون، ادوارد جین استایکن، لوئیس هاین، من ری، مارگارت برک وایت، و واکر ایوانز است.
نگاره ها در زمان مدیریت کامران دیبا خریداری شد و پیش از انقلاب در نمایشگاهی به نام «عکاسی خلاقه» نمایش یافت. پس از انقلاب نگاره ها به مدت سی سال به نمایش درنیامدند تا اینکه در اسفند ۱۳۸۶ در نمایشگاهی با عنوان «چشم درون» به نمایش گذارده شدند. قدیمی ترین نگارهٔ این مجموعه مربوط به سال ۱۸۳۵ میلادی است.
کتابخانهٔ تخصصی موزه:
کتابخانهٔ تخصصی موزه در پایان شیبراهی که به بخش های امور اداری و هنری می رسد واقع شده است. در مخزن این کتابخانه نزدیک ۵۰۰۰ کتاب فارسی و غیرفارسی هست، که موضوعات هنری گوناگونی چون معماری، نقاشی، طراحی، ارتباط تصویری، عکاسی، سینما و جز اینها را پوشش می دهد. سامانهٔ رده بندی این کتاب ها به شکل LC است و تنها اعضا می توانند از آن استفاده کنند. عضویت در این کتابخانه، ویژهٔ دانشجویان و پژوهشگران رشتهٔ هنر است.
بخشهای جانبی موزه:
موزهٔ هنرهای معاصر چندین بخش جنبی نیز دارد که از جملهٔ آنها میتوان سینماتک، کتابفروشی تخصصی و رستوران را نام برد. سینماتک در مهر ۱۳۷۷ آغاز به کار نمود. کتابفروشی تخصصی در سمت چپ سالن ورودی به گالری‌ها است و در آن نشریه های هنری ایرانی، نمونه هایی از کارهای نویسندگان ایرانی، گاه شمار، کارت پستال های هنری و آثار منتشر شده در مؤسسهٔ هنرهای تجسمی را می فروشند. رستوران موزه نیز در طبقهٔ همکف ورودی است. دیواری شیشه ای آن را از باغ تندیس جدا کرده است و می شود چهار تندیسِ اسب و سوارکار مارینی، درمانگر ماگریت، زن ایستادهٔ ۱ و مرد در حال قدم‌زدن ۱ جاکومتی را از داخل رستوران تماشا کرد.
همکاری با دیگر بنیادهای فرهنگی دنیا
موزهٔ هنرهای معاصر تهران با هنرمندان و دیگر موزه‌های هنر معاصر در جهان همکاری می کند و به تبادل فرهنگی با آنها می پردازد. این همکاری ها شامل برگزاری نمایشگاه های دوره‌ای از آثار هنرمندان خارجی و یا به امانت سپاری آثار ارزشمند خود موزه به موسسات فرهنگی دیگر است.
از همکاری های موزه می توان به قرض دادن تابلوی ترینیداد فرناندز به موزهٔ بویمانس فان بنینگن در رتردام هلند در سال ۲۰۱۰ و قرض دادن تابلوی نقاش و مدلش به کونستهاوس زوریخ در اکتبر ۲۰۱۰ که پس از بازدید لیویا لوی آگوستی، سفیر پیشین سوئیس در ایران، و درخواست او از موزه انجام گرفت، اشاره کرد.
منابع
anobanini.ir
fa.wikipedia.org
tishineh.com
مرتبط:
سفر به موزه زیر آب اسکندریه
«آموس رکس» شگفتی بی‌انتها در بازدید از یک موزه زیرزمینی
