رباط شرف، قصری در بیابان
با توجه به محتوای متون و شواهد موجود، بنای کنونی گسترش یافتۀ کاروانسرایی کهن‌تر است زیرا اکنون ما در دو طرف ورودی کنونی و زیر کف شترخوان‌های حیاط اولی و اطراف حیاط دومی، شاهد شالوده‌های باقی‌مانده از دیوارها و پایه‌های بنای قدیمی‌تری هستیم که واضح‌ترین آن‌ها خرندهای اولیۀ جلو ایوان و ایوانچه‌ها هستند که از خرندهای کنونی جلوترند.
رباط شرف مشتمل بر دو حیاط به‌هم پیوسته است که احتمالا حیاط انتهایی، ابتدا ساخته شده و بعد از آن، حیاط اولی به آن ملحق شده است. هر یک از دو حیاط کاروانسرا کارکرد خاص و ویژگی‌هایی در ساختار، تزیینات و کاربری داشته است.
حیاط اول به طول ۳۲/۴۸ و عرض۴/۱۶ متر، مشتمل بر چهار ایوان مشرف بر میانسرا، یک راهرو یا دالان ورودی در امتداد جنوب‌شرق به شمال‌غرب، یک مسجد در سمت چپ راهرو، اطاق نگهبانی در سمت راست راهرو، دو شترخوان (اسطبل مخصوص نگهداری شتر) در دو سمت دالان ورودی، اطاق‌ها و فضاهایی احتمالا با کاربری‌های خدماتی و یک مخزن آب سرپوشیده در میانۀ صحن است.
حیاط انتهایی نیز با ۳۱.۷ متر طول و ۳۱.۴ متر عرض برخوردار از چهار ایوان، یک دالان ورودی، یک مسجد در سمت چپ دالان، یک اطاق مقابل مسجد، اسطبل‌های شاهانه، یک فضای مربع شاه‌نشین در انتهای ایوان شمالی، دو اقامتگاه شاهانه در دو طرف ایوان و یک مخزن بزرگ آب در میانۀ صحن است.
هر یک از اقامتگاه‌های شاهانه خود متشکل از یک فضای مرکزی چلیپایی شکل چهار ایوانی و سه اطاق است که اطاق‌های منتهی الیه طرفین بزرگ‌تر و دارای یک مخزن آب سرپوشیده در زیر کف و مرتبط به مخزن بزرگ حیاط دوم است.
ساخت رباط شرف با اشراف کامل بر علوم ریاضی و فیزیک و روان‌شناسی
رجبعلی لباف‌خانیکی پژوهشگر و باستان‌شناس دراین باره گفت: «رباطشرف بدون تردید یک اثر معماری و هنری ارزشمند است که به دست اساتید زبردست و توانا با اشراف کامل بر علوم ریاضی، فیزیک و روان‌شناسی ساخته شده است، زیرا ایجاد فضاها، سازه‌ها، کتیبه‌ها و تزیینات متنوع چنان با دقت و رعایت تناسب در جای خود قرار گرفته‌اند که بدون محاسبات دقیق، امکان تحقق آن‌ها محال به نظر می‌رسد.»
او ادامه داد: «رباطشرف به لحاظ کاربرد هنرهای تجسمی و به‌خصوص آجرکاری، حجت است. بهگونهای که نمی‌توان تصویری حاصل از نحوۀ چیدمان آجر فرض کرد که در رباط شرف اجرا نشده باشد و عجیب و جالب این که گویی هنرمند اصرار داشته که حداکثر تنوع را در نقش‌ها و کتیبه‌های آجری اعمال کند، هنرمند برای نیل به این هدف، در جزییات حتی تقارن را نادیده گرفته و در تزیینات و چیدمان آجرهای فیل‌گوش‌ها، لچکی‌ها، سقف‌ها و محرابه‌های اطراف حیاط از فرم‌ها و شیوه‌های متنوع و متفاوت استفاده کرده است، بی‌جهت نیست که رباط شرف را «موزه آجر» لقب داده‌اند. »
لباف‌خانیکی افزود: «تنوع در گچبریها مانند تفاوت گچبری‌های محراب و دیوار مسجدها با یکدیگر و تفاوت گچبری‌های زیر طاق ایوان شمالی حیاط انتهایی و اسپر ایوان حیاط جلوی را نیز شاهدیم.»
او با بیان این‌که کتیبه‌ها هم در رباط شرف متنوع‌اند، اظهار کرد: «مانند کتیبه‌های کوفی درشت دور ایوان‌ها و کتیبۀ نسبتا ریز پیشانی ایوان شمالی، تزیینات رباطشرف منحصر به آجرکاری و گچبری و کتیبه نبوده بلکه سعی شده است تمام نمای دیوارها و زمینۀ کتیبه‌ها را به شیوه‌های مختلف زینت دهند.»
این پژوهشگر و باستان‌شناس گفت: «دیوار بلند و عریض بر محیط کاروانسرا و برج‌های ملحق به آن، حفاظت و امنیت آن کاخ‌رباط را تامین می‌کردند اما گویا نتوانسته‌اند از تهاجم غزها در سال ۵۴۸ه. ق پیشگیری کنند که آثار و ترمیم آن ویرانگری‌ها را به سال۵۴۹ ه. ق در کتیبه و اسپر ایوان‌های بلند رباط شاهد هستیم.»
لباف‌خانیکی با بیان این‌که تامین آب در رباطشرف امری بسیار مهم و جدی بوده به گونه‌ای که موجب نامگذاری آن به «آبگیره» شده است، افزود: «یک مخزن بزرگ و حداقل سه مخزن کوچک‌تر در بخش‌های مختلف آن از آب‌های جاری دامنه‌های شرقی ارتفاعات مزدوران در زمستان آب می‌گرفته و علاوه بر آن با درایت و مهارت خاص آب باران را از بام‌ها جمع‌آوری و از طریق کانال‌های تعبیه شده در جوف دیوارها و زیر کف‌ها به مخزن‌ها انتقال می‌دادند.»
در رباطشرف از اطلاع‌رسانی نیز غافل نبودند. در سمت جنوب و به فاصلۀ کمی از رباط شرف چاپارخانۀ بزرگ و مجهزی ساخته شده که کارکرد آن نامه‌رسانی و پیام‌رسانی بوده است. حتی برخی اظهارنظر کرده‌اند که در رباطشرف فضاهای خاصی به عنوان کبوترخانه نیز برای کبوتران نامه‌بر ساخته بودند.
رمز و رازها، فن‌آوری‌ها و زیبایی‌های نهفته در رباطشرف فراوان و نیازمند پژوهش‌های ژرفانگر است.
آواربرداری فضای چاپارخانه و جلوخان رباط
محمدرضا احمدی روحانی مدیر پایگاه میراث‌فرهنگی رباطشرف درباره اقدامات انجام شده برای این اثر تاریخی گفت: «در راستای اقدامات حفاظتی و ساماندهی محیطی پایگاه رباطشرف بخش عمده‌ای از فضای چاپارخانه و جلوخان رباط آواربرداری شده است.»
احمدی روحانی افزود: «یافته‌های معماری حاصل از این اقدام با مواد و مصالح همگن با معماری سنتی و اصیل بنا تثبیت و استحکام بخشی شده است.»
او اظهار کرد: «برای اسکان و پذیرایی از تیم‌های پژوهشی و کارشناسی که نیاز به اقامت دارند، ساختمان شماره دو پایگاه به همین منظور ساماندهی، تعمیر و تجهیز شده و آماده پذیرایی از مراجعه کنندگان است.»
احمدی روحانی با بیان این‌که نخستین اقدامات اجرایی و عملیات مرمتی بر روی این اثر بی‌نظیر مربوط به اوایل دهه پنجاه است، تصریح کرد: «از آن تاریخ تاکنون همه‌ساله بر اساس میزان اعتبارات تخصیص یافته، اقدامات حفاظتی و نگهداری از این بنا انجام می‌شود.»
او با بیان این‌که بنای رباط شرف شاخص‌ترین کاروانسرا در مسیر جاده ابریشم ایران است، افزود: «به‌واسطه نوع پلان و تزیینات وابسته به معماری بی‌بدیل از نوع گچبری و آجرکاری به موزه آجر ایران شهرت یافته است از دیگر ویژگی‌های خاص این اثر سیستم جمع‌آوری آب و هدایت آن به مخازن بزرگ آبی است که در این بنا تعبیه شده و پاسخگویی نیاز مراجعان خود در زمان‌های خشکسالی و فصول گرم بوده است.»
مدیرپایگاه میراث‌فرهنگی رباطشرف درباره دیگر اقدامات اجرایی انجام شده طی سال‌های اخیر در این اثر تاریخی گفت: «مرمت‌های حفاظتی شامل نصب سازه‌های سبک فضاکار و بازچینی و تعویض مصالح فرسوده، آواربرداری و رسیدن به کف اصلی بنا در بخش جلوخان و چاپارخانه مقابل رباط انجام شده که شاکله اصلی بنا را بیشتر از گذشته نمایان کرده و ابهامات معماری بسیاری را در خصوص شناخت این اثر از بین برده است.»
منبع: میراث آریا