به گزارش ایسنا و به نقل از روابط عمومی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری، سید عبدالمجید شریف زاده ـ رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ـ روز شنبه (۱۶ آذر ماه) با اعلام این خبر، درباره تاریخچه سفال زرین‌فام نیز توضیح داد: در آثاری که از دوران پیش از اسلام به‌خصوص در دوره ساسانی به دست آمده، استفاده از طلا و نقره در ساخت ظروف مشاهده شده و این مواد یکی از مهمترین موادی است که هنرمندان از آن بهره می‌بردند. به همین علت در دوره‌های یادشده شاهد ساخت ظروف طلایی و نقره‌ای و گسترش هنرهای مرتبط با آن مانند قلم‌زنی و دواتگری هستیم.

او افزود: با ورود اسلام به ایران و تغییر مباحث تفکری و اعتقادی مبنی بر اینکه در فرهنگ اسلامی نباید از طلا و نقره برای ظروف استفاده شود و مکروه دانستن این امر میان مردم، استفاده از ظروف سفالی به جای استفاده از ظروف ساخته شده با چنین فلزات و مواد گرانبهایی گسترش یافت.

رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی با بیان اینکه «در اوایل دوره اسلامی مراکز سفالگری در ایران گسترش بسیاری پیدا کرده بود»، اظهار کرد: در این دوره شاهد آن هستیم که در شهرهایی مانند نیشابور، ری، اراک، کاشان و … سفالگری و ساخت ظروف اهمیت بسیاری پیدا می‌کند؛ با این حال همچنان هنرمندان و صنعتگران این دوره در تلاش بودند تا بتوانند لعاب‌هایی را تولید کنند که ویژگی‌های زیباشناسانه بهتری داشته و شفاف‌تر باشند.

او ادامه داد: در اوایل دوره اسلامی تحولات عمده‌تری در بحث لعاب به‌وجود می‌آید و شیوه‌های مختلف لعاب‌گذاری از تنوع لعاب‌ها گرفته تا شیوه ساخت لعاب‌های زیررنگی، رو رنگی و … گسترش پیدا می‌کند.

شریف‌زاده با بیان اینکه «منع به‌کارگیری طلا و نقره در دوره اسلامی باعث گشایش در بخش دیگری از هنر و به‌کارگیری مواد در ایران شده است»، گفت: صنعتگران دوره اسلامی با تولید لعاب‌های گوناگون با شیوه‌های مختلف توانستند ظرف‌های سفالی بسازند که با اینکه تلالو طلا را دارند در آنها از طلا استفاده نشده است.

این پژوهشگر حوزه هنرهای سنتی افزود: موارد مطرح‌شده دارای وجه مهمی است؛ چه به دلیل هنری که در کیمیاگری اتفاق افتاده و چه به لحاظ ساخت و اختراع انواع لعاب‌های زیبا و به‌کارگیری آنها در ساخت ظروف. اوج بهره گیری از این دستاورد و استفاده از لعاب زرین فام از اواخر دوره سامانی و اوایل دوره سلجوقی شروع شده و تا سال‌های متمادی یکی از مهمترین خصوصیات ظروف، ساخت ظرف‌های زرین فام بوده است.

شریف‌زاده با بیان اینکه «از دوره سلجوقی ظروفی در دسترس است که در موزه‌های دنیا و ایران نگهداری می‌شود»، یادآور شد: این ظروف تلالو طلایی دارند که باعث افزایش زیبایی خاص برای ظروف سفالی شده‌اند. ساخت لعاب زرین فام در دوره‌های ابتدایی بسیار سخت، خاص و با مواد منحصر به فردی صورت می‌گرفت و در دوره‌های مختلف با فراز و فرودهایی همیشه تکرار شده تا اینکه در دوره قاجار این هنر رو به افول رفته و با وجود آنکه کما بیش ظروف زرین‌فام تولید می‌شدند، ولی استفاده از آنها به دلیل کاهش منع استفاده از ظروف طلایی کمتر شده است.

شریف‌زاده در ادامه به هنر دوره معاصر غرب و اروپا در ساخت لعاب‌های جدید به وسیله فناوری‌های نو اشاره کرد و گفت: غربی‌ها توانستند با استفاده از فناوری‌های نو، لعاب‌های لاستری را تولید کنند که وجه تلالو رنگ طلایی را در لعاب‌ها ایجاد کرده و باعث درخشان شدن رنگ‌های متنوع در ظروف می‌شود.

او همچنین به بیان توضیحاتی درباره تفاوت لعاب لاستری و لعاب زرین فام پرداخت و تصریح کرد: در ساخت لعاب لاستری از خود طلا برای تلالو و به‌دست آوردن رنگ طلایی استفاده می‌شد، در حالی که اساس ساخت لعاب زرین فام بدون استفاده از طلا است و به همین دلیل قیمت لعاب لاستری بسیار گران است.

رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی ادامه داد: در عصر حاضر یک دوره فراموشی نسبت به ساخت لعاب زرین فام صورت گرفت و به همین خاطر تعداد اندکی از اساتید قدیم این حوزه گاهی از نمونه‌های لعاب‌های زرین فام و لعاب خاصی که اصطلاحا به آن لعاب غازمغازی یا لعاب پر طاووسی می‌گویند، برای تولید ظروف استفاده کرده‌اند.

شریف‌زاده تصریح کرد: در واقع تفاوت لعاب زرین فام با غازمغازی این است که در لعاب زرین فام ظرف رنگ طلایی به خودش می‌گیرد، اما لعاب غازمغازی یک حالت رنگین کمانی مانند پر طاووس به ظروف می‌دهد؛ با این حال برخی افراد ناآگاه به اشتباه این دو لعاب را با یکدیگر برابر می‌دانند، در حالی که لعاب‌های یاد شده با هم متفاوتند، ولی سرچشمه یکسانی دارند.

او افزود: برخی در دوره معاصر با مراجعه به منابع قدیمی تلاش کردند تا هنر لعاب‌سازی زرین فام را احیا کنند؛ به همین علت به یکی از منابع قدیم مربوط به اواخر دوره سلجوقی و اوایل دوره ایلخانی به نام عرایس الجواهر که شیوه ساخت لعاب زرین فام را به صورت مختصر توضیح داده، مراجعه کردند با این حال چون متن با استفاده از اصطلاحات و کلمات متدوال آن روزگار به نگارش درآمده نتوانستند به صورت دقیق از شیوه ساخت این لعاب پی ببرند.

رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی با بیان اینکه «پژوهش‌های بسیاری در سال های اخیر به منظور ساخت و به دست آمدن فرمول لعاب زرین فام توسط پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری صورت گرفته است»، اظهار کرد: لعاب غازمغازی به صورت محدود توسط هنرمند اصفهانی مرحوم کوشش مورد استفاده قرار می گرفته است. محمد مهدی انوشفر، پژوهشگر و از سفالگران باسابقه و منحصربه‌فرد در ایران طی سال‌های اخیر به موضوع لعاب زرین فام ورود کرده و با بهره‌گیری از دانش تجربی اساتید گذشته و مطالعات بسیار گسترده شیوه‌های کاری لعاب‌کاران را مورد مطالعه قرار داده و با آزمایش‌های فراوان توانسته نمونه‌هایی از لعاب زرین فام را ساخته و به کار گیرد.

او خاطرنشان کرد: همچنین عباس اکبری، عضو هیات علمی دانشگاه کاشان نیز توانسته به وسیله مطالعه و استفاده از تجربیات گردآوری شده، نمونه‌های دیگری از لعاب زرین فام را به دست آورند. جالب است که در حوزه لعاب زرین فام پژوهشگران فرانسوی کارهای مطالعاتی خوبی انجام داده‌اند. همچنین کاتو، پژوهشگر ژاپنی و پسرش تلاش کردند تا با جمع‌آوری ظروف زرین فام قبل و پس از انقلاب به چگونگی ساخت این لعاب دست یابند و با وجود اینکه توانستند نمونه‌های مشابهی از این لعاب را به صورت محدود تولید کنند، اما نمونه‌های ایرانی ساخته شده در کشور بسیار قوی‌تر و شبیه‌تر به لعاب اصلی هستند.

او در ادامه به اهمیت پژوهش‌ها در حوزه لعاب زرین فام پرداخت و تصریح کرد: باید تلاش شود تا با شناخت و تولید لعاب زرین فام این لعاب به عنوان یک لعاب ایرانی در یونسکو به ثبت جهانی برسد و این هنر مغفول مانده احیا و آموزش مجدد آن در کشور آغاز شود.

شریف‌زاده همچنین در رابطه با مدعیان تولید انبوه لعاب زرین فام در ایران گفت: در کشور تنها دو الی سه نفر هستند که توانسته‌اند نمونه‌های مشابهی از لعاب زرین فام را تولید کنند و دیگر افراد مدعی در حقیقت از همان رنگهای لعاب‌های لاستری استفاده می کنند و همان گونه که توضیح داده شد این لعاب با لعاب زرین فام که بدون استفاده از خود طلاست بسیار متفاوت است.

رییس گروه پژوهشی هنرهای سنتی در ادامه از مسوولان وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی خواست تا با تعریف پروژه و تامین اعتبار، این هنر رو به فراموشی را دوباره احیا و شرایط را برای ثبت، انتقال و آموزش آن را فراهم کنند.

منبع:ایسنا

شیریکی‌پیچ نام نوعی گلیم است که به دودسته سوزنی و گلیم قالی تقسیم می‌شود؛ این گلیم در نوع خود منحصر به فرد و متفاوت است؛ گلیم شیریکی پیچ در گذشته صرفاً به صورت گلیم بافته می‌شده ‌است اما امروزه به شکل ترکیبی از گلیم و قالی بافته می‌شود، شایان ذکر است که گلیم شیریکی پیچ توسط زنان هنرمند عشایر ،روستاها و قسمت‏هایی از مناطق شهر نشین شهرستان‏های بافت و سیرجان تولید می‏شود.

در این نوع گلیم برخلاف انواع دیگر گلیم‏ها که در آن‏ها پود باعث شکل‌گیری محصول می‌شود، پود نقشی در بافت ندارد و فقط تارها را به یکدیگر متصل می‌کند و باعث استحکام درگیری نخ خامه با تارها می‌شود. گلیم شیریکی پیچ یک دست بافته ذهنی است و نمادها و نقش‌های گلیم شیریکی پیچ از زندگی اطراف گرفته‏ شده است و در گذشته بدون هیچ نقشه‌ای آن را می‌بافتند اما بعدها برای خود نقشه ایجاد کردند، امروزه نقوش شیریکی پیچ بسیار گسترده و متنوع است و این تنوع نقوش شاید به دلیل تجارت دست بافته‌های استان کرمان به سایر نقاط باشد.

گلیم شیریکی پیچ یک تابلو مجسم از احساس، ذوق، علاقه و بینش بافنده آن است و به گلیم شیریکی پیچ باید به دید یک شاهکار نگریست، شاهکاری که شاید علم در آن نباشد، اما دنیایی از خلاقیت و رنگ در آن
خود نمایی می‌کند.

همچنین طرح‌های گلیم شیریکی پیچ متاثر از اتفاقات و احساس بافنده نیز بوده است به‌گونه‌ای که احساس بافنده را به تماشاگر منتقل می‌کند و می تواند یکی دیگر از دلایل محبوبیت این صنایع دستی در جهان باشد.

ضمن آنکه خاطرات، فراز و نشیب‌های زندگی زن عشایری را می‌توان در بافت گلیم شیریکی پیچ مشاهده و حتی  سیر تاریخی سن بافنده این گلیم را در نقوش و رنگ‌های آن تخمین زد، به‌طوری‌که براساس پژوهش‌ها هر چه سن بافنده بیشتر می‌شود، رنگ‌های بافت این گلیم به سمت تیرگی بیشتری می‌رود و در سنین جوانی رنگ‌ها شادتر هستند و این نشان دهنده تاثیرات محیط و روحیات زنان عشایر بر نقوش این شاهکار هنری می‌باشد.

انواع نقش های شیریکی پیچ

نقوش این گلیم بنا بر امکانات و طریقه بافت خاص خود گاها از حالت هندسی فراتر رفته و تقریبا نیم گردان می‌شوند. معمولا تقارن در نقوش وجود دارد اما در مواردی هم هماهنگی و توازن از نقوش غیر متقارن بدست می‌آید و حاشیه‌ها اغلب زنجیره‌ای و مرکب از یک شکل هندسی مکرراند که بین دو خط موازی (آبدوزی) قرار می‌گیرند که آن‏ها را حاشیه چرخی نیز می‌نامند؛ در گل‌های متن(کشمیری، موسی خانی، سماوری، حشمتی، گلدانی و درختی) مشهورترند، قابل ذکر است که این گلیم با ترنج وسط کمتر دیده می‌شود و نقش‌های رایج دیگر آن عبارتند از؛ قارا، لاله عباسی، گل کرمانی و جفت گل می‌باشد.

نقش‌های این گلیم هر کدام نمادی از یک موضوعی می‌باشد، بطور مثال نقش طاووس نماد خوش یمنی و برکت، نقش تفنگ نماد شجاعت و شهامت ایل‌ها و … است.

رنگرزی گلیم شیریکی پیچ

در گذشته جامعه عشایری در کنار بافندگی گلیم شیریکی پیچ کار رنگرزی آن را نیز با مواد طبیعی انجام می‌دادند، اما امروز متاسفانه به دلیل عدم رنگرزهای سنتی، رنگرزی گلیم شیریکی پیچ به صورت صنعتی و شیمیایی انجام می‌شود، اما هنوز برخی به صورت سنتی رنگرزی انجام می‌دهند.

ثبت جهانی

در اواخر سال ۹۴ پیشنهاد جهانی شدن شهرستان سیرجان به عنوان شهر جهانی گلیم از طرف مسئولین ارشد استان کرمان به سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری کشور داده شد و در سال ۹۶ به عنوان اولین شهر جهانی گلیم در شورای جهانی صنایع دستی به ثبت رسید.

در ادامه «کاظم حسین‌زاده» دبیر شهر جهانی گلیم سیرجان به تبیین رکود بازار گلیم شیریکی پیچ پرداخت و گفت: باتوجه به اینکه قیمت تمام شده گلیم شیریکی پیچ در حال‌حاضر بالا رفته و قدرت خرید مردم نیز به مراتب کاهش یافته از این رو شاهد فروش پایین گلیم شیریکی پیچ هستیم.

وی هزینه بافت گلیم شیریکی پیچ را ازسایر گلیم‌ها متفاوت دانست و بیان کرد: دست مزد بافنده‌های این گلیم بعد از ثبت جهانی افزایش یافته ضمن آنکه قیمت مواد اولیه اش نیز روند صعودی داشته و این موارد باعث رکود در بازار گلیم شیریکی پیچ سیرجان شده است.

دبیر شهر جهانی گلیم سیرجان با بیان این مطلب که با توجه به قیمت گلیم شیریکی‌پیچ، هر قشری توان خرید این گلیم را ندارد تصریح کرد: پس از جهانی شدن این گلیم تقاضا و تولید روند افزایشی خوبی داشت اما پس از مدتی با توجه به کمبود مواد اولیه در بازار و  افزایش آن تولید  با رکود مواجه شد.

حسین‌زاده با بیان این مطلب که چون تکنیک بافت گلیم سیرجان مختص همین شهر است، اظهار کرد: تقاضا در برهه‌ای از زمان بسیار خوب بود و تولیدکنندگان براساس سلیقه بازار، طرح‌های ابداعی به بافندگان می‌دادند که این طرح‌ها اصالت گلیم را زیر سوال برده بود که در این راستا کارگاه آموزشی برای تولیدکنندگان برگزار خواهیم کرد تا اصالت طرح‌ها و نقشه‌های این گلیم حفظ شود.

صادرات گلیم سیرجان به اسم کرمان نیست

حسین زاده ادامه داد: خدمات پیش از تولید شامل؛ پشم شویی، حلاجی، ریسندگی و کارگاه رنگرزی در شهرستان راه‌اندازی کردیم که با این اقدام قیمت تمام شده گلیم کاهش پیدا خواهد کرد که این مهم نیاز به اعتبارات دارد و خدمات پس از تولید آن شامل؛ قالی شویی‌ ،کز دادن، دو گره کردن، دار کشی، چرم زنی و سایر خدمات که پس از بافت به آن نیاز داریم در سیرجان وجود ندارد در تهران انجام و از گمرک همان شهر صادر می‌شود.

حسین‌زاده بیان کرد: متاسفانه صادرات رسمی از گمرکات استان کرمان انجام نمی گیرد و تجار کشورهای مختلف گلیم را از سیرجان می‌خرند و در تهران، خدمات پس از تولید را انجام می‏دهند  و از همان‏جا بسته‌بندی و از گمرک تهران یا آذربایجان صادر می‌کنند که این صادرات به اسم کرمان نیست .

افزایش سن بافندگان شیریکی‌پیچ

حسین زاده،کار تولید صنایع دستی را یک کار سخت دانست و عنوان کرد: سن بافندگان گلیم شیریکی‌پیچ بالا رفته است و کم کم آن‏ها از چرخه تولید خارج شده‌اند؛ باتوجه به تغییر سبک زندگی، دیگر فرزندان این بافندگان راغب به ادامه حرفه والدین خود نیستند.

دبیر شهر جهانی گلیم سیرجان تاکید کرد: باتوجه به کاهش بافندگان گلیم سیرجان، بحث آموزش بافت این نوع گلیم در حال پیگیری است و آموزش علاقه مندان را  در سطوح متوسطه و دانشگاهی دنبال می کنیم.

وی خاطرنشان کرد: صنایع دستی استان، جایگاه مناسبی در بین مدیران ارشد ندارد و از سوی آنها به این موضوع اهمیت داده نمی‌شود به‌گونه‌ای که در سال ۹۷ اعتبارات استانی صنایع دستی از ۲۳ شهرستان فقط به ۱۲ شهرستان تخصیص داده شد. این درحالی ا‏ست که دنیا به سمت صنایع‏، اقتصاد و شهرهای خلاق گام برمی‏دارد؛ امروزه شهرهای بسیار بزرگی در دنیا هستند که به واسطه صنایع دستی، دارای شهرت و برند جهانی می‏شوند، کشورهای پیشرفته و توسعه یافته که متکی به تک محصولی نیستند، بهترین تئورسین‏ها و بیشترین سرمایه‏گذاری را در جهت ارتقاء صنایع خلاق بکار بسته‏اند.

استان کرمان پیشینه بسیار غنی در حوزه صنایع دستی دارد. این سوال مطرح است، اگر این استان بخواهد صاحب برند جهانی شود، در چه زمینه‌ه‏ایی از پتانسیل و ظرفیت لازم برخوردار است؟ استان کرمان می‏ تواند با بهره‏ برداری  از پیشینه و داشته ‏های فرهنگی خود در حوزه صنایع دستی صاحب برند جهانی شود. صنایع دستی یک سرمایه اجتماعی و فرهنگی بسیار  ارزشمند است که نیاز به توجه بیشتری دارد.

منبع:ایسنا