وقتی نام شهر قم را می‌شنویم، بیشتر جنبه زیارتی آن به ذهن ما خطور می‌کند؛ اما باید گفت که در شهر مذهبی مقدس قم خانه‌های تاریخی و زیبای زیادی به چشم می‌خورد که یکی از این خانه ها، عمارتی به نام عمارت یزدان پناه است. خانه‌ای که نمادی از هنر ایرانی و هویت شهر قم را نشان می‌دهد.

موقعیت تاریخی خانه یزدان پناه

وقتی در کوچه پس کوچه‌های محله‌ زیبا و تاریخی باغ پنبه قم قدم می‌زنیم، یادگاران زیادی از دوران تاریخی قاجار به چشممان می‌خورد. یکی از این یادگاران، خانه‌های تاریخی است که خوب در این کوچه‌ها جا خوش کرده اند؛ یکی از این خانه ها، سرای یزدان پناه است.

سرای یزدان پناه، خانه‌ای  است که دو در چوبی دارد؛ یکی از این در‌ها با خانه تاریخی طباطبایی دیوار به دیوار است و پس از عبور از آن به چایخانه زیبایی هدایت می‌شویم. کمی که جلوتر می‌رویم، در اصلی خانه دیده می‌شود.

نمای ظاهری خانه یزدان پناه

دیواره‌های این بنا، پوششی از جنس کاه گل به خود گرفته و سادگی را به نمایش در آورده است؛ اما سر در این خانه متفاوت است. سردری بلند با طاق آجری که در لبه‌ها با کاشی‌های کنگره‌ای و آجربری به ظرافت تزئین شده است.

در کناره‌ها، سکو‌ها یا پاخوره به چشم می‌خورد. دو جفت ستون سنگی مدور هم در اطراف، استوار ایستاده‌اند. نگاه‌تان را که به بالا بیندازید، سمت چپ دیوار تنها بادگیر خانه با نقوش فیروزه‌ای در آبی آسمان خودنمایی می‌کند. عنصری کاربردی در خانه‌های قدیمی که تلطیف و خنک‌سازی هوا را بر عهده داشته است.

ورودی عمارت یزدان پناه

هنگام ورود به خانه باید از چند پله عبور کرد. این نوع معماری که خانه در فضای کوچک تری از بستر زمین قرار دارد را گودال باغچه می‌گویند. همچنین در دولنگه‌ای چوبی و کلون و کوبه، گردشگران را به روزگاران قدیم می‌برد. روزگارانی که جایی برای آیفون تصویری و چشمی وجود نداشت. در این خانه سبک ورودی هشتی، به عنوان مانعی برای دید افراد نامحرم و غریبه خودنمایی می‌کند. پس از عبور از ایوان هشتی، وارد حیاط دل انگیز و زیبای یزدان پناه می‌شوید.

وقتی وارد حیاط این خانه می‌شویم، هوای مطبوعی که با حضور آفتاب به وجود آمده است، لذت تماشای این خانه را برای گردشگران بیشتر می‌کند. چیدمان اتاق‌هایی که در این بنای تاریخی وجود دارد، به گونه‌ای است که قسمت شمالی حیاط که در زمستان آفتاب بیشتری بر آن تابیده می‌شود، به عنوان اتاق زمستان نشین استفاده می‌شود. همچنین برای دریافت بیشتر انرژی خورشید، پنجره‌هایی بر این اتاق‌ها تعبیه کرده اند که گرمای بیشتری را به اتاق وارد کند. به این منظور در این قسمت از خانه اتاق‌هایی با ارتفاع کوتاه قرار گرفته است تا فضای داخل اتاق زودتر گرم شود. در مقابل این نوع از طراحی، اتاق‌هایی که در ضلع جنوبی ساختمان قرار گرفته اند، به منظور استفاده در فصل تابستان، از ارتفاع بیشتری برخوردار هستند تا هوای داخل اتاق دیرتر گرم شود و منفذی به عنوان پنجره قرار داده اند تا هوای گرم به بالا صعود کند و از اتاق خارج شود. از دیگر اقداماتی که برای خنک کردن فضای داخل این اتاق‌ها انجام گرفته، استفاده از بادگیر و آب انبار‌هایی است که قنات‌های حفر شده، منبع آب این آب انبار‌ها را تشکیل می‌دهند.

وارد حیاط که می‌شوید، بازتاب نور خورشید در آب بر جلوه بنا افزوده است که در تابستان هم مثل یک تهویه طبیعی محیط خانه را مرطوب و خنک نگه می‌دارد. خانه در دو طبقه با اتاق‌های سه دری و پنج دری در بالا، سه زیرزمین، یک بادگیر و آب‌انبار بنا شده است.

برای ورود به اتاق‌های خانه از طریق پله‌های حیاط به ایوان سرتاسری طبقه اول بروید. اتاق‌ها با پنجره‌ها و در‌های چوبی، گرداگرد حیاط و مشرف به ایوان در کنار هم ردیف شده‌اند و با در‌های تودرتو به یکدیگر راه دارند. این ویژگی موجب شده که در تبادل گرمایی خوب باشند و زمان حضور مهمانان در خانه، اتاق‌ها به هم متصل و وسیع‌تر شوند. در بنا‌های قدیمی سه دری‌ها اتاق خواب و پنج دری‌ها پذیرایی امروزی بودند. این بنای تاریخی در حال حاضر دارای هفت اتاق، سه زیر زمین و یک بادگیر و آب انبار است.

مهم‌ترین بخش این خانه، پنج دری جبهه غربی است که با چهار ستون گرد با شال ستون ساده و سر ستون‌ها و پایه ستون‌های حجاری شده است. همچنین سه دری‌های جبهه شمالی جنوبی با ستون‌های سنگی شکیل ایوان‌ها و زیرزمین‌های این دو جبهه از قسمت‌های مهم این خانه است. منظور از سه دری، نام اتاق خواب بوده و پنج دری به عنوان اتاق مهمانی که عملکرد اتاق نشیمن را داشته است. اتاق‌ها در خانه یزدان پناه هر یک به نوبه خود مستقل و جداگانه هستند، اما میان آن‌ها در چوبی کار گذاشته شده تا در صورت نیاز به صورت موقت فضای بزرگتری ایجاد شود.

تاریخچه عمارت یزدان پناه

خانه یزدان پناه در سال ۱۳۸۲ با قدمتی نزدیک به ۱۲۰ سال، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. پس‌از مرمت به موزه صنایع دستی قم تبدیل شد.

هم فال و هم تماشا

این روز‌ها خانه تاریخی یزدان پناه، در قالب رستوران و چایخانه سنتی، تجربه‌های خاطره‌انگیزی را برای بازدیدکنندگان فراهم کرده است. در اتاق‌های ترمه، خاتم، شاه‌نشین، زمرد و فیروزه در طبقه اول به دو شکل امروزی و سنتی خدمات مهمان‌نوازی ارائه می‌شود. همچنین سالن‌های خنک و دلپذیر شمسه و تیمچه در زیرزمین خانه و با همراهی با پنجره‌های مشبک آجری فیروزه‌ای از بیرون، به شیوه سنتی ایرانی، با پشتی و فرش دست‌بافت و تخت، پذیرای مهمان‌های عمارت یزدان پناه هستند.

برای رسیدن به خانه یزدان پناه قم، از خیابان باجک قم باید به کوچه ۱۱ بروید.

منبع:باشگاه خبرنگاران جوان