در کشور ایران قلعه‌های فراوانی در شهرها یا کوهستان‌ها ساخته‌شده است که بسیاری از این قلعه‌های صعب‌العبور برای دور ماندن از دشمن ساخته‌شده و کارکرد نظامی دارند یا به‌قصد دفاع تشکیل‌شده‌اند. یکی از قلعه‌های قدیمی که از مکان‌های مهم اقوام مانایی و مادها بوده و قدمتی ۳هزارساله دارد، قلعه ضحاک است.

موقعیت مکانی قلعه ضحاک

قلعه ضحاک یا آژدهاک یا داش قلعه در ۲۰ کیلومتری جنوب شرق شهرستان هشترود در استان آذربایجان شرقی قرار دارد. موقعیت مکانی قلعه ضحاک ۲۸ کیلومتری شرق عجب‌شیر و در ساحل شرقی دریاچه ارومیه و در ۹۵ کیلومتری جنوب تبریز است. این قلعه با نام محلی نارین قالا و در تاریخ با نام‌های متعددی ازجمله ضحاک اژدهاک، قیز قلعه سی، داش قلعه سی، باروآس، رویی دژ و قلعه گویی نامیده شده است.

تاریخچه قلعه ضحاک

یک هیئت باستان‌شناسی آلمانی در سال ۱۹۷۱ میلادی قلعه ضحاک را برای اولین بار موردبررسی و تحقیق قرار داد. از آثار باقی‌مانده برج‌های نیم استوانه‌ای به نام دروازه قلعه و پوشش دیوارها که از سنگ‌های مکعب مستطیلی است مشخص‌شده که قلعه ضحاک از بناهای بازمانده پایان دوره اشکانی و ساسانی است.

در بررسی باستان‌شناسی منطقه، سفال‌هایی به‌دست‌آمده که مربوط به حاکمیت‌های پیش از اشکانیان است، به همین خاطر بسیاری از محققان قدمت این قلعه را مربوط به آژدهاک مادی می‌دانند که تا دوره تیموریان برپا بوده است اما چون این قلعه در دوره اشکانی رونق زیادی داشته و برج‌های دیده‌بانی اشکانی نیز همچنان سالم است، آن را مربوط به دوره اشکانی می‌دانند.

کاربرد قلعه ضحاک هشترود

این قلعه نیز ازجمله قلعه‌هایی است که در منطقه‌ای کوهستانی و صخره‌ای ساخته‌شده است و شواهد نشان می‌دهد که به‌احتمال زیاد، دژی نظامی بوده است. این قلعه از سه طرف مشرف به پرتگاه بوده و دیوارهای آن کنده‌کاری‌شده است. این قلعه که به‌عنوان دژ شناخته می‌شد، دارای معماری است که کارکرد نظامی آن را به ذهن نزدیک می‌کند.

وجه‌تسمیه قلعه ضحاک

وجه‌تسمیه نام قلعه از نام ضحاک و آژدهاک شخصیتی اساطیری شاهنامه گرفته‌شده است. شخصی به نام ضحاک که فردی دارای نژاد تازی است که در این قلعه زندگی می‌کرده است که توسط کاوه آهنگر از تخت به زیرکشیده شد.

ضحاک سمبل مردی است که ابلیس بر شانه‌هایش بوسه زد و از جای بوسه دو مار رویید که باید هرروز مغز تازه دو جوان را می‌خوردند، بنابراین ضحاک هرروز مغز دو جوان ایرانی را به مارها می‌داد تا سیر شوند تا اینکه آهنگری درفش کاویانی بر دوش از شهری در نزدیکی این قلعه به نام خروجستان قیام کرد و ضحاک را به زیر تخت کشید.

این قلعه را برخی همان قلعه مادی آژدهاک می‌دانند و قسمتی از دیوار اورارتو در این محل را دلیلی برای اثبات این امر می‌دانند. مینورسکی در سال ۱۹۴۳ و بار دیگر در سال ۱۹۶۴ نام کهن قلعه ضحاک را بر آن داده و معتقد است که قلعه ضحاک با محلی که بطلمیوس به‌عنوان فاناسپا از آن نام‌برده مطابقت دارد.

در منابع یونانی و نوشته‌های پلوتارک از قلعه ضحاک با واژه‌هایی مانند «فراسپ»، «فاناسپا» که به معنی اسب باری، اسب تیزرو و اسب پیش‌رونده است، یادشده است. چنانچه در بخش گردشگری نم نمک اشاره‌کرده‌ایم پلو تارک در نوشته‌های خود به شکست آنتونی رومی از فرهاد چهارم اشکانی به علت راه‌های کوهستانی کَس نگذر، زمستان سخت «کهرتون» یا «هشترود»، خطاهای استراتژیکی، تاکتیکی و سیاسی فرمانده خودخواه رومی، مبارزه مردانه مردم منطقه، دفاع قهرمانانه فراسپ، مبارزه همگان علیه ارتش روم و استحکامات فراسپ در سال ۳۶ ق. م در قلعه فراسپ بعد از ۲۷ روز نبرد اشاره دارد. در این نبرد ۳۵ هزار نفر رومی کشته شدند.

معماری قلعه ضحاک

قلعه ضحاک به طول ۱۰کیلومتر و به عرض ۲ کیلومتر است و از سه طرف مشرف‌به پرتگاه است. بخش‌های تشکیل‌دهنده این قلعه عبارت‌اند از مخازن سنگ، آب‌انبار، آسیاب، سالن شورا، حمام و ده‌ها آثار دیگر وجود دارد.

نیمی از اتاق‌های قلعه بی‌سقف در زمین کنده‌شده و نیم دیگر در کوه و به‌صورت حفره‌ای است و این حفره‌ها دارای آب‌انبار هستند. دیوارهای این قلعه کنده‌کاری‌شده است. طاقچه‌های کوچکی بر دیوارهای این حفره‌های سنگی، وجود دارد. تک حفره‌هایی نیز که در صخره‌های عمودی کوه کنده‌شده‌اند در این قلعه دیده می‌شود.

در دامنه کوه مقابل آب چشمه‌ای قرار دارد از روی پشته مابین، با فشار متوسط لوله‌هایی که در زمین کار گذاشته‌شده می‌گذرد و به ارتفاع قلعه می‌رسد. بستر لوله به عرض ۵۰ سانتی‌متر و عمق یک متر است. لوله‌های گلی از تکه‌های خورد تکمیل‌شده در یکدیگر رفته و در بستر قرارگرفته‌اند.

فضای اطراف قلعه حفره‌هایی وجود دارد که نشان‌دهنده تاراج و کندوکاوهای غیرمجاز غارتگران برای یافتن عتیقه است.

تنها بنایی که از قلعه تقریباً سالم مانده، چهارطاقی است اما این بنا نیز باگذشت زمان، پوشش طاق و یکی از پایه‌های آن تخریب و دوباره بازسازی‌شده است. در این قلعه یک تالار وسیع ۱۱ در ۱۱ با راهروهای جانبی کشف‌شده است که این راهرو با گچ‌بری‌ها در طرح و نقش‌های متنوع انسانی و حیوانی، نقوش هندسی و گل و گیاه با رنگ‌های اخرایی، زرد، آبی و سبز تزیین شده‌اند.

آجرهایی با ابعاد ۳۲ در ۳۲ و ارتفاع ۱۰ سانتی‌متری و گچ، مصالح به‌کاررفته در این چهارطاقی است. این قلعه روی تپه‌ای مسطح قرار دارد.

نگاره به‌دست‌آمده این قلعه، تصویر کلاغی است که پنجه بر پشت گاو زده و شبیه میترا در آیین مهر است. در کنار این نگاره، نگاره‌های دیگری مانند یک سرباز پارتی، سر چند شیر در حال غرش، تصویر یک ایزد بانو و تصویر یک مرد در درون گل نیلوفر با پرتوهای خورشید نیز وجود دارد.

منبع: میراث آریا

منوجان دشتی گرم و مرطوب در قلب کویر ایران و مرکبی از حیات فرهنگی و تاریخی در قلب تاریخ کرمان است.

شهرستان منوجان در فاصله‌ی ۴۲۳ کیلومتری جنوب مرکز استان کرمان و در دشتی گرم و مرطوب واقع شده محصولات این شهرستان مرکبات و سیفی‌جات است و آثار تاریخی و جاذبه‌های گردشگری این منطقه علاقه‌مندان خاص به خود را دارد.

امامزاده محمدصالح

این بنا مرقد شریف یکی از نوادگان حضرت علی (ع) است که در قرون اولیه اسلامی در این دیار می‌زیسته و همین جا دارفانی را وداع گفته است. تاریخ روی سنگ قبر سال ۷۵۷ ه. ق را نشان می‌دهد که به احتمال زیاد در این سال کار بازسازی بقعه به پایان رسیده است.

قلعه تاریخی منوجان

این قلعه یکی از قلعه‌های با اهمیت و با ارزش حوزه میراث‌فرهنگی جنوب استان کرمان است که بر پایه و به گمان پژوهش‌های صورت‌گرفته باستان‌شناسی، سابقه شکل‌گیری آن به سده چهارم هجری و قمری می‌رسد.

فاز نخست مرمت و بازسازی این قلعه تاریخی با حمایت مالی شرکت سنگ آهن گوهرزمین، معین اقتصادی شهرستان منوجان در سال ۱۳۹۶ آغاز شد و در این فاز فعالیت آواربرداری، خاکبرداری و پی‌گردی این قلعه تاریخی به طور کامل انجام گرفت.

فعالیت‌های مذکور به منظور خارج کردن حصار پیرامونی این قلعه از زیر آوار و استحکام‌بخشی، مرمت و احیا آن انجام گرفته است که در این راستا ۳۵ هزار مترمکعب آوار از حصار پیرامونی قلعه به همراه بخش‌های درونی حصار برچیده شد. همزمان با آواربرداری کار پژوهش باستانشناسی قلعه نیز آغاز شده است که در نتیجه آن آثار ارزشمند معماری مسکونی، کارگاهی و فضاهای عمومی چون حمام قلعه آشکار شد. همچنین در جریان کاوش‌های مذکور لایه‌های مختلف فرهنگی و استقراری قلعه در ادوار مختلف اسلامی نیز به دست آمد. با پایان یافتن آواربرداری قلعه، فعالیت استحکام بخشی و مرمت حصار قلعه در قسمت‌های جنوب شرق، جنوب و غرب مرمت و احیا انجام شد.

در فاز دوم نیز مرمت و ساماندهی قلعه منوجان، حصار قلعه در بخش‌های شرقی، غربی و جنوبی احیا و ساماندهی می‌شود. این قلعه به واسطه قرارگیری در محور ارتباطی کرمان- جیرفت- بندرعباس از موقعیت مناسبی برای جذب گردشگری برخوردار است.

باغ روضه ارم

باغ روضه ارم از دیگر جاذبه‌های دیدنی، سیاحتی و زیبای منوجان است که در سه کیلومتری مرکز این شهر در منطقه‌ای کوهستانی و خوش آب و هوا واقع شده است.

این باغ پوشیده از درختان قدیمی تنومندی همچون انبه، جم، نخل‌های خرما، پرتقال، لیموترش و نارنگی است چشمه‌سارهای جاری، نهرهای آب با صدای شرشر دلنواز، آواز پرندگان، درختان سر به فلک کشیده، سایه‌سارهای باصفا، کرانه آبی آسمان، ارتفاعات صخره‌ای در کنار هوایی دلپذیر و مطبوع همه و همه مناظر بسیار دلنشینی را برای علاقه‌مندان به طبیعت و تفریح در این باغ ایجاد کرده است.

باغ روضه ارم همه‌ساله مرکز جذب مردم محلی و گردشگران داخلی و خارجی در فصول بهار و تابستان به شمار می‌رود این باغ به ویژه در فصل بهار دلنشین و دلرباست.

محوطه باستانی کهینشاهان

این محوطه که دارای قنات بوده و گذرگاهی تاریخی است بنا بر قول نادرشاه افشار زمانی که به هندوستان عزیمت می‌کرده در این منطقه مدتی اقامت و سنگ‌بندهای آن‌ها هنوز باقی است و قنات موجود هنوز آباد و دارای نخلستانی سرسبز که دارای سکنه است.

قلعه باستانی کنر

قلعه مذکور در ۸ کیلومتری منوجان که بنا به روایتی کنر نام فردی قوی بوده که در این قلعه حکومت می‌کرده و جای استبل اسب‌های او همچنان باقی است.

بارگاه امامزاده فضل ابن عباس (ع) 

یکی از بقعه‌های متبرکه و جاذبه‌های گردشگری درشهرستان منوجان بارگاه امامزاده فضل‌ابن‌عباس است که در ۲۰ کیلومتری شمال‌شرقی منوجان و در ۱۶ کیلومتری روستای چاه حسن (دشت عباس) شهرستان منوجان واقع شده است.

این زیارت‌گاه مشتاقان زیادی را هر روزه به خصوص روزهای پنجشنبه و جمعه به خود جلب کرده و از خصوصیات این مکان متبرکه طبیعت و آب و هوای بسیار زیبا و جالب به خصوص در فصل زمستان و بهار است.

روستای کندر منوجان

روستای کندر از توابع شهرستان منوجان و دهستان بجگان واقع در استان کرمان است از نظر موقعیت جغرافیایی به صورت طولی واقع در دو طرف رودخانه‌ای قرار گرفته به نام رودخانه کندر که سرچشمه آن از نزدیکی‌های دهکهان و قسمتی از رودخانه نازدشت است.

اولین ده آن سگنان و آخرین آن دهمیان است مابقی روستاهای آن گرماهی، شهیدآباد، غریب‌آباد، بن مغ و دهمیان است. راههای ورودی به کندر از طریق بندرعباس به رودان دوراهی نودژ – بجگان و راه ورودی دیگر از طریق کهنوج و نازدشت است البته راههای فرعی دیگری هم دارد از دوراهی آبنما به طرف پاکوه که ابتدا ختم به دهمیان (دمیو) و بعد به گرماهی وصل می‌شود.

بند آبخیزداری کندر

یکی از جاذبه‌های گردشگری منوجان بند آبخیزداری کندر طول است که در فاصله سه کیلومتری مرکز شهر منوجان قرار دارد. اطراف این بند طبیعتی زیبا از درختان دست کاشت تا خود رو وجود دارد و در رودخانه پایین دست این بند آبهای جریان دارد که هر طبیعت دوستی را به سوی خود فرا می‌خواند.

منبع: میراث آریا

رییس کمیسیون گردشگری اتاق بازرگانی ایران می‌گوید برای جایگزین کردن درآمدهای نفتی، بهترین گزینه صنعت گردشگری خواهد بود.

حرمی یکی از دست‌بافته‌های سنّتی شهرستان بروجرد در استان لرستان است، این دست‌بافته در سال ۱۳۹۲ شمسی، موفق به دریافت نشان ملی مرغوبیت کالای صنایع دستی توسط مجید نیک‌اعتقاد شد. مهارت بافت این هنر سنّتی در سال ۱۳۹۸ در فهرست آثار ملی ناملموس به ثبت رسید.

این بافته ارزشمند به وسیله دار پارچه‌بافی دو وَردی بافته می‌شود. نمونه‌های قدیمی آن تماماً از تار و پود پشمی، و نمونه‌های امروزی با تار پنبه‌ای و گاهی اکرلیک بافته می‌شود. معمولاً ابعاد حرمی به طول یک متر و چهل سانتی‌متر و عرض یک متر و یا عرض شصت سانتی‌متر است. در گذشته رایج‌ترین نقوش به کار رفته در حرمی گل و پروانه و شانه‌ای و خطوط موازی بود، اما امروزه بیشتر از نقوش راه‌راه افقیِ موازی و هندسی استفاده می‌شود. نقوش، غالبا نقوش ذهنی و بر اساس سلیقه بافنده، می‌باشد. رنگ‌های مورد استفاده در این دست بافته در گذشته معمولا شامل رنگ‌های قرمزلاکی و سورمه‌ای بود، اما امروزه نقوش و رنگ‌های مورد استفاده در این دست بافته دارای تنوع بسیاری است.

در گذشته از حرمی به عنوان بقچه حمام، زیرانداز و سجاده استفاده می‌شد. اما در حال حاضر با رواج زندگی مدرن و به اصطلاح، ماشینی جایگاه کاربردی خود را از دست داده و جنبه تزیینی پیدا کرده است. امروزه از حرمی به عنوان رومیزی، رومبلی، دیوارکوب استفاده می‌شود.

در گذشته برای بافت حرمی – با دار پارچه بافی سنتی – پس از چله کشی، بافنده پاهای خود را در چاله‌ای به عمق ۶۰-۸۰ سانتی متر که در زیر دار کنده شده‌است قرار می‌داد و بافت پارچه را انجام می‌داد. امروزه از دارهای قابل حمل و سبک استفاده می‌شود. تفاوت عمده دارهای امروزی با دارهای گذشته در این است که محل قرار گرفتن پاها و پدال‌ها بر روی سطح زمین است و دیگر خبری از چاله‌ها نیست. تفاوت دیگر در جنس دارها است، بیشتر اجزاء دارهای قدیمی از جنس چوب است و دارهای امروزی از فلز ساخته می‌شوند.

برای بافت حرمی، مانند بیشتر دستگاه‌های پاچال بافی، از دار پارچه‌بافی دو وردی استفاده می‌شود، در واقع هر ورد وظیفه جابه‌جا کردن تارها را بر عهده دارد، این وردها به وسیله دو عدد پدال چوبی و یا تسمه چرمی که جلوی پای بافنده قرار دارد- یکی جلوی پای راست و یکی جلوی پای چپ- به پایه‌ی دار وصل می‌شوند، که با جا به جایی هماهنگِ پاهای بافنده بر روی آن‌ها عمل بافت صورت می‌گیرد.

همانطور که قبلاً ذکر شد، دستگاه بافت حرمی‌بافی در گذشته روی گودال و یا به اصطلاح چال، و امروزه بر روی سطح زمین قرار می‌گیرد. یک قطعه استوانه‌ای شکل از جنس چوب و یا فلز به قطر تقریبی ۱۵.۲۰ سانتی متر و به بلندی یک متر از سطح زمین و به صورت افقی روی دو پایه که بر روی زمین استوار شده‌اند، قرار دارد، و حول میله‌ای که از وسط آن می‌گذرد می‌چرخد. یک استوانه دیگر به نام نورد، به صورت افقی و موازی استوانه بزرگ در جلوی دست بافنده وجود دارد، که آن هم حول یک محور می‌چرخد. نخ‌های تار حول استوانه اولی می‌چرخد و پس از عبور از لابلای شانه‌های نخی و دندانه‌های قطعه‌ای به نام دفتین به نورد رسیده و دور آن نیز پیچیده و محکم می‌شود. کار شانه‌های نخی که با نخ کلفت درست شده‌اند، این است که تارها را مستقیم به دندانه‌های دفتین هدایت کند. با یک حرکت مکانیکی توسط فشار بافنده بر روی پدال‌ها- به صورت یک در میان، به سمت پایین و بالا )مانند پدال زدن دوچرخه، تارها به دو دسته زیر و رو تقسیم شده و به اصطلاح دهانه باز می‌شود. زاویه قرار گرفتن پدال‌ها بر روی زمین ۴۵ درجه است. با باز شدن دهانه و یا به اصطلاح جاده، ماکو را که ماسوره (نخ افقی) در آن جاگذاری شده را به صورت افقی و در جهت پودها عبور داده و به وسیله دفتین نخ عبور یافته به صورت افقی- از لابلای تارها (نخ عمودی) را محکم به سمت جلوی بافنده، روی قسمت بافته شده محکم کرده و یک رج پود را به قسمت بافته شده پارچه اضافه می‌کنند. پارچه بافته شده دور استوانه پایینی (جلوی بافنده) پیچیده شده و در سمت راست این استوانه در قسمت انتهایی چند سوراخ ایجاد شده و با اهرمی که از جنس آهن یا چوب است، کمی چرخانده می‌شود و به وسیله طنابی که به زمین وصل است، محکم و بی‌حرکت می‌شود. هرچند سانتی متر که بافته شد، استوانه پایینی را می‌چرخانند تا هم قسمت بافته شده جمع شود و هم نخ‌های عمودی کشیده شده جمع و محکم شوند. بافت حرمی به همین روش ادامه دارد.

ابزار و اشیای وابسته: دار پارچه دو وردی، نخ پشمی و پنبه‌ای، نخ پلی‌استر و اکریلیک، ماکو، متید، دارگلون، ماسوره، کلاف نخ، چرخ چله پیچی، چرخ ماسوره پیچی.

*گزارش از زهره رستگارفرد، کارشناس‌ارشد ایران‌شناسی

بدون‌شک شهر تاریخی کاشان گنجینه‌ای ارزشمند از معماری و تزیینات وابسته به آن در سده سیزدهم میلادی (دوران قاجار) به‌شمار می‌رود. روی همین اصل شناخت و معرفی برخی از این آثار همچون تزیینات کاشی‌کاری سردر ورودی مسجد آقابزرگ نقش مهمی در شناخت مواریث ارزشمند فرهنگی این دیار و توسعه گردشگری به‌شمار می‌رود.

شهرستان کاشان یکی از کهن‌ترین مناطق مسکونی بشر در محور شمال فلات مرکزی ایران است. با این‌حال بررسی‌ها حاکی است که تداوم حیات فرهنگی و تمدنی انسان در این محور، باعث شده تا همواره مردمان این خطه تاریخی، در ادوار مختلف تاریخ همواره افتخار آفرین بوده و نقش مهمی در سیر تطور حیات فرهنگی و تمدنی مردم فلات مرکزی ایران ایفا کنند.

شهر کاشان که در میانه مسیر ارتباطی اصفهان به تهران و در امتداد شاه راه ارتباطی شمال به جنوب کشور واقع شده بر اساس شهادت دیرینه‌شناسان در کاوش‌های تپه‌های باستانی سیلک بیش از هفت هزار سال قدمت دارد، با این وصف در دوران اسلامی نیز نقش این شهر در شکل‌گیری تمدن بزرگ اسلامی بر کسی پوشیده نیست، لکن با توجه به این‌که این شهر تاریخی بر روی گسل زلزله‌خیز واقع شده، در طول تاریخ متاسفانه چندین بار بر اثر بروز بلیه زلزله تا مرز ویرانی پیش رفته، به گونه‌ای که بسیاری از آثار ارزشمند تاریخی این شهر در زلزله بزرگ کاشان در سال ۱۱۹۲ هجری قمری و در ایام شاهنشاهی «زندیه» آسیب فراوانی دید.

کاشان در عصر قاجار

با توجه به بروز زلزله بزرگ کاشان از یک‌سو و انتخاب تهران به‌عنوان تختگاه پادشاهان قاجار، کاشان به واسطه نزدیکی به پایتخت جدید به سرعت آباد و از رشد خوبی برخوردار شد به گونه‌ای که در حال حاضر آثار ارزشمند فراوانی در این شهر از دوران قاجار موجود است که در زمینه معماری کابلد بنا و همچنین تزیینات وابسته به آن به‌ویژه در زمینه مساجد، خانه‌های تاریخی و مدارس دینی یکی از مهم‌ترین مراکز شهر در ایران به‌شمار می‌رود.

تزیینات مسجد آقابزرگ

مسجد زیبا و با شکوه آقابزرگ در طی سال ۱۲۵۰ تا ۱۲۶۰ هجری قمری توسط یکی از بزرگان کاشان به نام حاج محمدتقی خانبان به‌منظور برپایی نماز جماعت و برگزاری مجالس درس دامادش ملامهدی نراقی ملقب به «آقابزرگ» بنا شد. معمار این بنای با شکوه حاج شعبان کاشی است. مجموعه بنای مسجد از گنبد بزرگ مسجد به همراه دو مناره آن با آجر بنا شده، با این وصف در این مسجد تزییناتی همچون کاشی‌کاری، گچبری و تزیینات مقرنس به کار رفته که بر زیبایی‌های مسجد می‌افزاید.

یکی از مشهورترین تزیینات مسجد آقابزرگ کاشان تزیینات کاشی‌کاری در بنای سردر ورودی مسجد است.

کاشی هفت‌رنگ ورودی مسجد و مدرسه آقابزرگ با طراحی گل فرنگ بسیار زیبا و با یک ترکیب رنگ منحصر به فرد و بسیار خلاقانه اجرا شده است. همچنین سایه روشن‌ها یا همان‌پرداز که روی گل‌های رُز این اثر مشهود است، در معماری ایرانی در عصر قاجار کم‌نظیر است.

در بسیاری از بناهای مهم ایران در عصر قاجار از جمله کاخ موزه گلستان آثار بسیار زیبایی با طرح گل فرنگ کار شده اما در هیچ کدام گل‌های رز به زیبایی این اثر فاخرپرداز نخورده‌اند.

نقاشی با لعاب بر روی کاشی و چنین اجرایی، کار بسیار دشوار و سخت است، چون جنسیت ماده لعاب با رنگ‌های نقاشی که بر روی بوم یا کاغذ اجرا می‌شود بسیار تفاوت دارد و استاد نقاش، هنرآفرینی خود را پس از پخت می‌تواند ببیند، زیرا لعاب قبل از پخت و بعد از پخت رنگش با هم متفاوت است.

در این اثر فاخر متاسفانه نامی از استاد نقاش یا طراح ذکر نشده اما این اثر ماندگار مربوط به دوره قاجار است، لکن نمی‌توان گفت که این کار در کارگاه‌های کاشی‌سازی کاشان ساخته شده یا در کارگاهی دیگر، زیرا در این دوره در شهرهای تهران، کرمان و شیراز کارگاه‌های کاشی گل‌فرنگ به‌غیر از کاشان هم مشغول به فعالیت بوده‌اند.

* گزارش از سیدمصطفی مروج، مدیر روابط‌عمومی اداره میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی شهرستان کاشان