سه کلیسای «سنت استپانوس»، «قره کلیسا» و «زُر زُر» (مریم مقدس) سال ۱۳۸۷ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شدند؛ هر سه بنا در مسیر جلفا و ماکو و در دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی قرار دارند و اماکن مهم و مقدسی برای ارامنه به شمار می‌روند.
به گزارش خبرنگار ایلنا، «ارس» تنها برای تماشای آب‌های سپید نیست؛ رودی‌ست که در مسیر پر پیچ و خم خود؛ کلیساهای ثبت جهانی شده غرب کشور را در دل خود جا داده است. جایی که قصه‌ها می‌گویند نخستین کلیسای جهان در آن است؛ میان ماکو و جلفا و در سرزمینی که قرن‌هاست اکثریت مردمانش را مسلمانان تشکیل می‌دهند اما کلیساهایش در فهرست آثار میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌اند.
«قره کلیسا» یا کلیسای «تادئوس مقدس» یکی از سه کلیسای ثبت جهانی این منطقه است که یکی از حواریون حضرت مسیح (ع) به همین نام در آن دفن شده است. اما قصه و افسانه درباره آن بسیار است. برخی معتقدند تادئوس مقدس از اولین مبلغان مسیحیت بود که در این منطقه به خاک سپرده شد و قره کلیسا نخستین کلیسای جهان است.
سه کلیسای «سنت استپانوس»، «قره کلیسا» و «زُر زُر» (مریم مقدس) سال ۱۳۸۷ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شدند؛ هر سه بنا در مسیر جلفا و ماکو و در دو استان آذربایجان غربی و آذربایجان شرقی قرار دارند و اماکن مهم و مقدسی برای ارامنه به شمار می‌روند.
ملاقات با داستان‌های تولد تا مصلوب شدن مسیح در قره کلیسا
طاق گنبدهای «قره کلیسا» یاد کوه‌های آرارات را زنده می‌کند؛ یکی بلند و دیگری کوتاه‌تر. همین دو گنبد در بنا، نشان می‌دهد معماری آن از اصول کلیساهای ارامنه پیروی می‌کند. کلیسای تادئوس مقدس، دو ساختمان با سنگ‌های سیاه و سفید است؛ ساختمان سیاه رنگ بخش اصلی کلیسا و قدمتش بسیار بیشتری از ساختمان سفید دارد.
اطراف کلیسای سنت تادئوس مانند سنت استپانوس دیوارهای محافظی ساخته شده که نشان می‌دهد این دو کلیسا علاوه برآنکه مکان زیارتی ارامنه بودند به‌عنوان دژ و قلعه هم مورد استفاده قرار گرفته و احتمالا اندیشمندان و متفکران مسیحیت هم آنجا اقامت و اتراق می‌کرده‌اند.
در نزدیکی قره کلیسا، مقبره‌ای به نام «ساندخت» قرار دارد که معماری آن شبیه به معماری کعبه زردتشت است. این مقبره را منتسب به دختر پادشاه اشکانی می‌دانند که به مسیحیت گروید و توسط پدر خود کشته شده است. اما این کلیساها قصه‌های زیادی برای گفتن دارند. داستان‌هایی که برخی از آنها ثبت و حفظ شده‌اند و برخی دیگر تنها به شکل افسانه‌های محلی روایت می‌شوند. در قره کلیسا داستان‌هایی از زندگی حضرت مسیح و حواریون و حتی داستان‌هایی از پیدایش انسان در قالب سنگ‌نگاره در محیط خارجی و نقاشی دیواری در داخل به چشم می‌خورد. آثاری که سیری را از تولد مسیح گرفته تا مصلوب شدن او روایت می‌کنند. هرچند گذر روزها با این نقاشی‌ها مهربان نبوده و برخی را به مرور از بین برده است.
عظمت معماری سنگی در کلیسای سنت استپانوس
می‌گویند «استپانوس» در راه مسیحیت و اشاعه آن توسط امپراتوری رم سنگسار شد تا به نام نخستین شهید مسیحیت شناخته شود و یکی از معروف‌ترین کلیساهای ارامنه این ناحیه به نام او یعنی «سنت استپانوس» شناخته شود. جایی که داستان‌های زیادی درباره‌اش وجود دارد و خیلی‌ها معتقدند پس از شهادت استپانوس، تعدادی از حواریون مسیحیت نیز از این کلیسا دیدن داشتند.
آنچه که امروز از کلیسای سنت استپانوس می‌بینید درواقع معماری بازسازی و مرمت شده‌ای از دوره صفوی است چراکه در آن زمان به دلیل زلزله‌ای که در منطقه آمد، بخش‌هایی از این بنا تخریب شد. البته این کلیسا در دوره‌های مختلف از صفوی گرفته تا قاجار و پهلوی، مرمت شده. با این وجود همچنان عظمت و معماری سنگی خود را حفظ کرده و در نخستین نگاه می‌تواند هر بیننده‌ای را مجذوب کند.
انواع طرح‌های هندسی و اسلیمی و سنگ‌نگاره‌هایی که از اسامی و روایت داستان زندگی حضرت مسیح و حواریون گرفته تا سنگسار شدن استپانوس را دربرمی‌گیرند، از جمله تزیینات خاص و منحصر به فرد این کلیساست که دیدن آنها می‌تواند ساعت‌ها زمان ببرد. برج ناقوس و البته سنگ‌های سفید و سیاه و صورتی که بنای کلیسا با آن ساخته شده نیز از دیگر جذابیت‌های این کلیسای قدیمی است.
دیدار با رشته کوه آرارات در بلندای کلیسای زُر زُر
کلیسای «زُر زُر» (زور زور) در بلندای ارتفاعاتی قرار دارد که اگر هوا صاف باشد چشم‌اندازی از رشته کوه آرارات را پیش‌روی‌تان قرار می‌دهد. اما جز آرارات، طبیعتی بکر مملو از کوه و رود و ابرهای پنبه‌ای و آسمان آبی در این چشم‌انداز انتظارتان را می‌کشد. با توجه به بکر بودن منطقه و دور بودن آن از آلودگی‌های نوری، شب‌های این منطقه نیز برای دیدن ستارگان بسیار زیبا و دل‌چسب است.
مکانی که اکنون کلیسای «زُر زُر» (کلیسای حضرت مریم) در آن قرار دارد محل اصلی و قدیمی قرار گرفتن این کلیسا نیست. بلکه جانمایی این کلیسا در گذشته حدود ۱۰۰ متر آن‌سوتر بود و از آنجایی که با آبگیری سد بارون آذربایجان، این کلیسا زیر آب می‌رفت؛ از این رو بر اساس نظر کارشناسان، عین به عین معماری این کلیسا با شماره‌گذاری کردن سنگ‌ها و انتقال و ساخت دوباره آن در نقطه‌ای دیگر اتفاق افتاد. حتی می‌توان گفت یکی از بزرگترین جابه‌جایی‌هایی دنیا در انتقال این کلیسا از نقطه‌ای به نقطه دیگر رخ داده است.
تمام عناصر ساخت این کلیسا در انتقالش حفظ شده و می‌توانید محراب را در ضلع شرقی و هم‌سو با طلوع آفتاب شاهد باشید. البته معمولا درهای این کلیسا به جز برخی روزهای خاص، برای بازدید عموم بسته است و نیاز است قبل از بازدید هماهنگی‌های خاصی برای باز کردن درهای کلیسا انجام شود.
از آنجایی که این کلیسا در ارتفاع واقع شده، مسیر دسترسی آن نیز دشوار است و نه تنها اتوبوس توریستی امکان رسیدن تا پای این کلیسا را ندارد بلکه ماشین‌های شخصی نیز در صورت قوی بودن قدرت موتور آنها امکان دسترسی خواهند داشت؛ درواقع باید در مسیری درهای رانندگی کنید که پرپیچ و خم است.
مسیری که به سمت زُر زُر طی کردید را به سمت ماکو بازگردید و در سه راهی شوط، قبل از پلیس راه ماکو، به سمت راست بپیچید و بعد از شهر شوط به خروجی قره کلیسا می‌رسید که حدود ۵ کیلومتر از جاده اصلی فاصله دارد.
دیدار با «دیر حضرت مریم» و «کلیسای چوپان»
بعد از دیدن کلیسای استپانوس مقدس، حتما زمانی هم برای دیدن «دیر حضرت مریم» و «کلیسای چوپان» بگذارید. البته از دیر حضرت مریم یک مخروبه تاریخی باقی مانده که هرچند ممکن است یک بنای کامل نباشد اما قابل بازدید است و بخشی از تاریخ را در دل خود نگاه داشته. تمام این آثار در داخل مرزهای ایران قرار دارند و بنابر گفته افراد بومی منطقه، تعدادی از کلیساها که در داخل مرز نخجوان قرار داشته تخریب شده‌اند.
هرچند این ۳ کلیسا در شعاعی حدود ۵ کیلومتری یکدیگر قرار دارند اما به دلیل شرایط جغرافیایی منطقه مسیر پیاده‌روی چندان مناسب نیست و بهتر است برای رسیدن به هریک از این کلیساها با ماشین شخصی مسیر را طی کنید. در ادامه به دریاچه پشت سد ارس می‌رسید و می‌توانید با چشم غیر مسلح نیز نخجوان را ببینید که در آن‌سوی دریاچه قرار دارد. می‌توانید در این منطقه استراحتی داشته باشید. هرچند امکان کمپ زدن و برپایی چادر وجود ندارد اما در پشت سد، پلاژی برای قایق سواری درست شده و امکاناتی مانند آلاچیق، سرویس بهداشتی، آب، چای و کیک و… را دارد.
البته در خروجی جلفا به سمت کلیسای استپانوس مقدس، کاروانسرای بسیار زیبایی وجود دارد به نام خاجه نظر که از دوره صفوی به جای مانده و از همان ۹۹۹ کاروانسرایی است که به دستور شاه عباس صفوی شکل گرفتند و اکنون نیز مرمت و احیاء شده و می‌توانید دمی در آن بیاسایید و از سرویس چای و شیرینی و البته غذاها و پیش غذاهای سنتی ایرانی و گاهی فرنگی استفاده کنید. بعد از آن حاشیه رود ارس را به سمت ماکو ادامه دهید. بعد از ماکو در مسیر جاده ولیعصر از خروجی دهکده توریستی قره خاچ خروجی به سمت کلیسای زُر زُر بروید. مسیری در حدود ۵۵ کیلومتر تا این کلیسا در پیش دارید.
یادی از شام آخر مسیح در هفته سوم تیر
قره کلیسا یا تادئوس مقدس هفته سوم تیر ماه هر سال میزبان مراسمی آئینی است که تنها ارامنه اجازه حضور در آن را دارند؛ «باداراک» آئینی با ریشه‌های دینی و مذهبی است که مناسبتش به شام آخر مسیح (ع) باز می‌گردد. مراسمی آئینی که هر سال در سومین هفته تیر به میزبانی ارامنه ایران اجرا می‌شود و تمام ارامنه دنیا برای انجام این مراسم به این منطقه می‌آیند و در اطراف این کلیسا چادر می‌زنند.
«باداراک» مراسمی سه روزه است که در مدت برگزاری‌اش فقط ارامنه اجازه ورود به منطقه را دارند و برای همین این مکان به نوعی مقدس‌ترین کلیسای ارامنه در دنیا محسوب می‌شود. راز و نیاز، عشای رَبّانی، غسل تعمید، عقد و ازدواج، روشن کردن شمع و… از جمله آئین‌هایی است که طی این روزهای مقدس انجام می‌شود.
از بقایای فوران آتشفشان‌های آرارات تا دیدار با خروس سیاه پرنده
با سفر به غرب جلفا و حاشیه رود ارس، تماشای زیبایی‌های طبیعی این منطقه را فراموش نکنید؛ مناطق حفاظت شده «کیامکی» پر از گونه‌های خاص جانوری مانند تنها خروس سیاه رنگ پرنده دنیاست. خروسی که می‌تواند پرواز کند!
«آبشار آسیاب خرابه» هم برخلاف انتظاری که از آبشارها دارید، نه عمودی که افقی است. در راستای این آبشار هم می‌توانید شاهد شکل‌گیری انواع جلبک‌های رنگارنگ باشید که زیبایی خاصی به آن بخشیده‌اند.
البته در مسیر ۵۰ تا ۶۰ کیلومتری که این کلیساها در آن قرار دارند می‌توانید از آثار تاریخی دیگری مانند «قلعه بسطام» که سومین محوطه اورارتویی دنیا به حساب می‌آید، «چشمه ثریا»، «چالدران» با تاریخ و داستانی که در پس خود دارد و این روزها تبدیل به منطقه‌ای مقدس شده است، روستای «سعدل» که بافت قدیم آن صخره‌ای‌ست و به نوعی بافت کندوان را در ذهن تداعی می‌کند هم دیدن کنید. هرچند برای دیدن این آثار نیاز است تا مسیر خود را به جاده‌های دیگر تغییر دهید اما قطعا اگر از علاقه‌مندان به میراث فرهنگی باشد، این تغییر مسیر را می‌پذیرید و به سمت جاذبه‌های دیرین می‌روید.
در این مناطق، به‌خصوص در «دشت زنگنه» می‌توانید عشایر کوچ‌نشین یا گاهی یک‌جانشین را نیز ببینید و از محصولات طبیعی که ارائه می‌دهند خرید کنید و به نظاره چگونگی روند زندگی آنها بنشینید. اگر در طول بازدید خود، سنگ‌های سیاه رنگ متخلخل را دیدید که شبیه به سنگ‌پا هستند، تعجب نکنید چراکه این سنگ‌ها آخرین بقایای فوران آتشفشان‌های آرارات هستند. این سنگ‌ها در ساخت خانه‌های روستاهای اطراف نیز به‌کار رفته‌اند.
چگونه برسیم؟
معمولا مسافرانی که از خارج از استان‌های آذربایجان شرقی و آذربایجان غربی برای دیدن این کلیساها به استان‌های شمال غربی کشور سفر می‌کنند، از مسیر شمال آذربایجان شرقی وارد می‌شوند و کلیسای سنت استپانوس، نخستین نقطه‌ای‌ست که می‌توانند از آن دیدن داشته باشند. اگر مبدا را تهران به عنوان پایتخت قرار دهیم، برای رسیدن به کلیسای سنت استپانوس که در نقطه مرزی شمال غربی کشور قرار دارد، از کرج و آبیک می‌گذرید و به جاده قزوین-زنجان وارد می‌شوید. پس از طی زنجان و اسفناج وارد اتوبان زنجان-تبریز می‌شوید و راه را تا تبریز ادامه می‌دهید. سپس مسیرهایی از اتوبان تبریز- مرند و تبریز- شبستر وجود دارد که پس از طی آن و گذر از صوفیان و مرند و عبور از کنار منطقه حفاظت شده میشوداغ به جاده خوی- ماکو می‌رسید. پس از عبور از میان منطقه‌ای سرسبز و زیبا به نام دامداما و ادامه مسیر به سمت مرز ایران و جمهوری آذربایجان، به رود ارس می‌رسید و پس از طی حدود ۲۰ کیلومتر در مرز ارس به کلیسای سنت استپانوس می‌رسید. این مسیر در حدود ۸۵۹ کیلیومتر است.
البته می‌توانید مسیر را از تهران به جلفا تغییر دهید و بعد از پشت سر گذاشتن کرج، زنجان، تبریز، مرند وارد جاده مرندـ هادیشهر (مرند-جلفا) شوید و در نهایت با طی مسیری درحدود ۷۶۱ کیلومتر به جلفا می‌رسید. از مسیر جاده مرندـ هادیشهر (مرند-جلفا) مسیر فرعی به سمت کلیسای سنت استپانوس وجود دارد که از کنار رود ارس می‌گذرد و با طی مسیر در جاده میان مرز ایران و آذربایجان به این کلیسا می‌رسید.
چه بخریم؟
جلفا و ماکو، هر دو منطقه آزاد هستند از این رو با تعداد زیادی از بازارچه‌های مرزی و مراکزی روبه‌رو خواهید بود که در مناطق آزاد فعال هستند و درصدد فروش انواع کالاهای ایرانی و خارجی برمی‌آیند. بنابراین بازار خرید در این مناطق داغ داغ است.
درعین حال در منطقه پل‌دشت که در کنار رود ارس قرار دارد، بازارچه‌ای دایر است که در بیشتر مواقع، کالاها و اجناس روس را می‌فروشند. خرید انواع ظروف مسی و سنگی نیز در این مناطق به‌خصوص در ماکو فراهم است.
لبنیات این منطقه هم از شهرت خاصی برخوردار است و درعین حال در برخی مناطق دامنه سهند و جلفا، عسل طبیعی به فروش می‌رسد که به واسطه گیاهان خاص منطقه، طعم منحصر به فردی دارد. در کنار آن، انواع بافته‌های داری از فرش و قالی گرفته تا گلیم و ورنی نیز در منطقه آزاد جلفا در دسترس است.
چه بخوریم؟
در ماکو می‌توانید یک غذای خاص به نام «تاس کباب» بخورید که از ترکیب گوشت در ظروف سنگی و مسی درست می‌شود. هرچه به سمت جلفا بروید و به سد نزدیک‌تر شوید میزان دسترسی به انواع ماهی افزایش می‌یابد و می‌توانید اگر دستی در ماهی‌گیری دارید یا خودتان دست به کار گرفتن ماهی و کباب کردنش برآیید یا آنکه به یکی از مراکزی که ماهی می‌فروشند مراجعه کنید و ماهی کبابی یا سرخ شده بخورید.
«کوفته تبریزی» و انواع دلمه، انواع آش و به‌خصوص «آش ماست» و آش رشته‌ای خاص که علاوه بر حبوبات و کمی رشته، کلم و هویچ هم دارد، قرمه سبزی که با رب قرمز درست می‌شود، «گشنیز کباب» و آبگوشتی که ممکن است با انواع صیفی‌جات مانند هویج تهیه شده باشد در رستوران‌های جلفا در دسترس است.
انواع کوکو از کوکوی لوبیا گرفته تا کوکوی هویچ و البته خورشت هویج هم از دیگر غذاهایی است که در جلفا و ماکو می‌توان طعم آن را چشید.
پیشنهاد می‌کنیم هنگام گذر از روستاهایی که در مسیر ارس قرار دارند، اگر فصل انار بود حتما طعم انارهای این منطقه را امتحان کنید. هرچند این انارها جثه‌ای کوچک‌تر از انارهای معمولی دارند اما طعم آنها شیرین‌تر و دل‌چسب‌تر است.
انواع شیرینی از «لوز زعفرانی» و «قرابیه» گرفته تا «ریس» و «نوقا» و «مسقطی سنتی» به نام «لوکوم» از جمله سوغات این منطقه به حساب می‌آیند. انواع آجیل هم از دیگر سوغات و خوراکی‌های منطقه است که البته محصول دیگری از آن تهیه می‌شود و به صورت مخلوط به همراه خاک قند و پودر نارگیل درون گلابی و سیب خالی شده قرار داده می‌شوند و محلی‌ها به آن «میانپور» می‌گویند.
عصاره خوراکی گیاه «شاهسپرم» نیز از جمله عرقیات خاصی است که در منطقه به وفور پیدا می‌شود و از آنجایی که طبع گرمی دارد بعد از غذا می‌خورند.
کجا اقامت کنیم؟
برای دیدن این جاذبه‌ها حداقل سه روز زمان نیاز است از این رو بهتر است یک شب در جلفا و یک شب در ماکو اقامت داشته باشید. در هر دو شهر، مهمانسرای جهانگردی با امکاناتی در حدود هتل دو ستاره به مسافران خدمات ارائه می‌دهند. همچنین اقامتگاه‌های دیگری مانند خانه مسافر، اقامتگاه بومگردی نیز از دیگر مراکز اقامتی این شهرها به حساب می‌آید. البته در ماکو هتل دو ستاره نیز برای اقامت مسافران خدمات‌دهی می‌کند.
منبع خبر:ایلنا
