در سال ۱۲۷۶ه. ق، دولت ایران شهرک یا قلعه‌ای نظامی به نام «سرخس ناصری» در ساحل غربی رود تجن احداث کرده بود که پس از تصرف شهر کهن سرخس توسط روس‌ها و قرار دادن رود تجن به عنوان مرز، سرخس ناصری به ایران تعلق گرفت و بعدها گسترش یافت و آبادان شد.

سرخس تا سال ۱۲۹۹هجری قمری، شهری مهم در ساحل شرقی رودخانه تجن بود و به دلیل اهمیت، جایگاه رفیع و موقعیت سرخس بسیاری از جغرافی‌نویسان و مورخان از این شهر به نیکی یاد می‌کنند.

سابقه تاریخی سرخس کهن (سرخس ترکمنستان) به گذشته‌های دور بازمی‌گردد. به نوشته «ابن خردادبه» پیش از اسلام سرخس، شاهی ویژه با لقب «زادویه» داشته است. به فاصله کمی در شمال شهر سرخس، ترکمنستان و بر سر راه سرخس به مرو، باستان‌شناسان محوطه مهم باستانی به نام «میل حیرام» مربوط به دوران ساسانی را کاوش کرده و به آتشکده‌ای همانند «معبد بندیان» درگز دست یافتند.

جایگاه رفیع و موقعیت سرخس موجب شده است که بسیاری از جغرافی‌نویسان و مورخان از آن شهر به نیکی یاد کنند مانند ابن فضلان (۳۰۹ه. ق)، ابن رسته اصفهانی (اواخر قرن سوم ه. ق)، یعقوبی (نیمه دوم قرن سوم ه. ق)، استخری (قرن چهارم ه. ق)، مقدسی (نیمه دوم قرن چهارم ه. ق) که سرخس را بزرگ و آبادان و نامبردار ارزیابی کرده و فردوسی (۴۱۱.۳۲۹ه. ق) که از سرخس در کنار آوردگاه کاووس و شاه هاماوران یاد کرده و پیشینه آن شهر را به گذشته‌های دور برده است.

سرخس شهر آباد و پر رونق سده‌های سوم و چهارم

رجبعلی لباف‌ خانیکی پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی در این‌باره می‌گوید: «به استناد متون سده‌های سوم و چهارم ه. ق سرخس، شهری آباد و پررونق بوده است، در همان دوران شخصیت‌های بزرگی نیز مانند ابوسعید ابوالخیر حدود ۱۰ سال در سرخس به تحصیل علم مشغول بوده و ابوالفضل سرخسی و لقمان سرخسی در آن شهر زاده شده و ساکن بوده‌اند که هر یک جایگاه بلندی در وادی علم و عرفان داشتند. »

در بخشی از نوشته عطار نیشابوری در «تذکرة الاولیاء» در ذکر شیخ ابوسعید ابوالخیر آمده است: «یک روز رفتم و شیخ لقمان سرخسی را دیدم بر تلی خاکستر نشسته و پاره‌ای پوستین کهنه می‌دوخت، پس برخاست و دست من بگرفت و می‌برد. در راه پیرابوالفضل حسن که یگانه عهد خود بود پیش آمد و گفت، یا ابوسعید راه تو نه این است که می‌روی به راه خویش رو. پس شیخ لقمان دستم به دست او داد و گفت، بگیر که او از شماست. پس بدو تعلق کردم.»

لباف‌ خانیکی اظهار می‌کند: «بنابراین لقمان سرخسی که در شمار «عقلای مجانین» بود و خود را به دیوانگی می‌زد ابوسعید را به نزد پیر ابوالفضل سرخسی برد و به راه عرفان کشانید و در جایگاه استاد ابوسعید ابوالخیر جای گرفت. هم‌اکنون آرامگاه شیخ ابوسعید در مهنه ترکمنستان، پیر ابوالفضل در سرخس ترکمنستان و شیخ لقمان در سرخس ایران واقع است.

تلفیق دو شیوه معماری در آرامگاه لقمان سرخسی

او ادامه می‌دهد: «به نظر می‌رسد که در سده‌های پنجم و ششم ه. ق شیوه معماری خاصی در قلمرو خراسان رواج یافته و آن عبارت بوده است از فضاهای مکعب شکلی که طاق نماهایی برفراز قاعده‌ها دارند و با گنبد کم‌خیزی پوشیده شده‌اند. قاعده مربع این نوع بناها عموما به کمک گوشوارها و طاق‌نماها یا درگاهی‌ها به هشت ضلعی و در نهایت ۱۶ضلعی تبدیل شده تا قاعده دایره گنبد بر آن استقرار یابد.»

لباف‌ خانیکی تصریح می‌کند: «این بناها در سرخس (آرامگاه‌های لقمان بابا و ابوالفضل سرخسی)، سنگان (مسجد گنبد)، مرو (آرامگاه سلطان سنجر و آرامگاه محمد بن زید) و مهنه (آرامگاه ابوسعید ابوالخیر) در دوران سلجوقی ساخته شدند که همه دارای نقشه یکنواخت و ساختاری همانند هستند. در این میان آرامگاه بابا لقمان بعدها با دیگران تفاوت یافته به این معنی که این بنا هم در آغاز پلان مربع با ابعاد ۱۷.۷۰ متر داشته ولی در سال۷۵۷ ه. ق ایوانی به جلو بنا افزوده شده و ابعاد آن به ۱۷.۷۰ و ۲۶.۶۰ متر تغییر کرده است.»

این پژوهشگر و باستان‌شناس خراسانی ادامه می‌دهد: «این بنا در ناحیه گنبدخانه به شیوه رازی با آجرهای جفتی در نما ساخته شده و دارای فیلگوش‌هایی بر گوشه‌ها، طاق‌ها و درگاهی‌هایی در درون است. گویا در گذشته رویه داخلی دیوارها همانند آرامگاه سلطان سنجر و شیخ ابوسعید ابوالخیر به نقاشی روی گچ مزین بوده که در پی تغییر و تحولات زایل شده است.»

لباف‌خانیکی می‌گوید: «اما ایوان به شیوه آذری و مزین به تزئینات کاشی است که در درون قاب‌ها جای گرفته‌اند و اکنون اندکی از آن‌ها برجای مانده است، ورودی به گنبدخانه بر اسپر ایوان تعبیه شده و بر دور تا دور ورودی کتیبه گچی نسخ با تاریخ ۷۵۷ نگاشته شده است. نمای پایه‌های طرفین ایوان به شیوه بناهای قرن هشتم ه. ق از جمله «خانقاه توس» (هارونیه) به طور عمودی قاب‌بندی و ظاهرا برای نصب کاشی آماده شده است، اما هیچگاه کاشی بر آن نصب نشده است، گذشت زمان و زلزله‌ها و… موجب انهدام پایه جنوبی و پوشش جناقی ایوان شده و در سال‌های اخیر تا حدودی ترمیم شده است. »

لباف‌خانیکی تصریح می‌کند: «سرخس تا سال۱۲۹۹ه. ق شهری مهم در ساحل شرقی رودخانه تجن بود در آن سال بر اساس قرارداد آخال با ۳۳ شهرک و روستا از خراسان منفک و به روس‌ها واگذار شد که اکنون قلعه عظیم و بقایای معماری شهر کهن سرخس در مجاورت شهر نوساخته‌ای به نام «سرخس» در جنوب کشور ترکمنستان قرار دارد.»

۲۵ اثر از سرخس در فهرست آثار ملی ثبت شده است

مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، گردشگری وصنایع‌دستی سرخس دراین‌باره اظهار می‌کند: «شهرستان سرخس شامل دو شهر به نام‌های سرخس و مزداوند و دو بخش به نام بخش مرکزی و مرزداران و شش دهستان بنام دهستان‌های تجن، خانگیران، سرخس، مرزداران، پل خاتون و کل بی‌بی است، این شهرستان در سال ۱۳۶۸‬ تأسیس شده که در دو بخش شهرستان سرخس یعنی بخش مرکزی و مرزداران بالغ بر ۷۲ روستا وجود داشته که این مقدار تعداد ۳۴ روستا در بخش مرکزی و مابقی در بخش مرزداران واقع شده است.»

مجید حسینی ادامه می‌دهد: «سرخس در فاصله ۱۸۵‬ کیلومتری از شهر مشهد، مرکز استان خراسان رضوی قرار دارد، این شهرستان از شمال و شرق با کشور ترکمنستان، از غرب با شهرستان مشهد و از جنوب با شهرستان تربت جام و فریمان هم‌مرز است.»

او درباره آثار تاریخی ثبت شده از این شهرستان در فهرست آثار ملی ایران اظهار می‌کند: «تاکنون تعداد ۲۵ اثر تاریخی و فرهنگی از این شهرستان در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.»

مسئول نمایندگی میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی سرخس می‌گوید: «منطقه سد دوستی، شهر ییلاقی مزداوند، روستای بزنگان (روستای نمونه گردشگری)، دریاچه بزنگان، دریاچه سد دوستی، چشمه سر آسیاب، چشمه آب گرم خانگیران، غار مزدوران، غار بزنگان، منطقه حفاظت شده دریاچه بزنگان، جنگل پسته سرخس، رودخانه تجن، دشت‌های لاله‌گون سرخس و غار طبیعی کرکس از مهم‌ترین جاذبه‌های گردشگری این شهرستان است.»

حسینی درباره صنایع‌دستی این شهرستان اظهار می‌کند: «مهم‌ترین صنایع‌دستی این شهرستان شامل سوزن‌دوزی، گلیم‌بافی، چرم‌دوزی‌سنتی، قلاب‌بافی، شال‌بافی، فرت‌بافی و معرق است.»

منبع: میراث آریا

 در ویدیویی که اخیرا منتشر شده‌ است، گروهی از مردان یونانی‌زبان را نشان می‌دهد که به گرمی از گردشگران یونانی در دهکده خود استقبال می‌کردند.این مردان، آنان را هم‌وطنانی می‌دیدند که در آن طرف مرز زندگی می‌کنند.

این مردان که همگی بیش از ۵۰ سال سن دارند، با احساس دلتنگی شدیدی نسبت به سرزمین نیاکان و ریشه‌هایشان صحبت می‌کنند. بیشتر آن‌ها فرزندان کسانی هستند که در سال ۱۹۲۳ پس از جنگ آسیای صغیر، از یونان به ترکیه آمدند.

برخی از آنان هرگز یونان را ندیده‌اند، اما دوست دارند به زبان یونانی صحبت کنند و این موضوع ریشه در پیوند میان آن‌ها و سرزمین نیاکان‌شان دارد.

آن‌ها با شوق فراوان آهنگ‌های یونانی می‌خوانند، گویی که می‌خواهند ثابت کنند علی‌رغم ملیتی که در شناسنامه‌هایشان ثبت شده، متعلق به خاک دیگری هستند.

این شهر در طول دوره عثمانی آباد شد و طبق آمار رسمی آن دوران (۱۹۱۰)، به طور میانگین از هر ۱۰ نفر، ۶ نفر اهل یونان بوده‌ است. طبق آمارها این شهر در سال ۱۹۱۴، حدود ۳۰هزار نفر جمعیت داشت که شامل ۱۶هزار نفر یونانی، ۱۳هزار مسلمان، و تعداد کمی یهودی، ارمنی، بلغاری و رومی می‌شد.

چاتالجا در میان دریای سیاه و مرمره و در نزدیکی استانبول قرار گرفته، به همین دلیل شاهد مهاجرت‌های بسیاری بوده است. این مهاجرت‌ها بیشتر در هنگام جنگ‌های بالکان (۱۹۱۲) و جنگ جهانی اول (۱۹۱۴) رخ داده‌اند و طبق دین مهاجران، به آنان هویت جدیدی تعلق می‌گرفت.

اکثر مسلمانان از مقدونیه یونانی‌زبان بودند و بخش قابل توجهی از ارتدکس‌های یونان آناتولی مرکزی به زبان ترکی صحبت می‌کردند. یکی از ساکنان چاتالجا در این ویدئو می‌گوید: «پدربزرگ و مادربزرگ من به اینجا آمده‌اند و فقط به زبان یونانی صحبت می‌کردند.»

طبق پیمانی که در سال ۱۹۲۳ بسته شد، جمعیتی بالغ بر یک‌میلیون و ۷۰۰ هزار نفر، (یک میلیون و ۲۰۰ هزار یونانی ارتدکس و ۵۰۰ هزار نفر از مسلمانان) میان یونان و ترکیه مبادله شدند.

مهاجران با کشتی از بندری به بندر دیگر منتقل شده و ابتدا در اردوگاه‌های موقت پناهندگان مستقر شدند. در نتیجه، این مهاجرت اجباری زندگی هزاران نفر کاملاً تغییر کرد. در واقع، آن‌ها قربانیان این پیمان بودند، زیرا باید از ابتدا زندگی خود را می‌ساختند. این جمعیت مبادله شده، ضمن تلاش برای جای گرفتن در جامعه جدید، سعی در حفظ هویت و فرهنگ اصلی خود داشتند.

قبل از مبادله سال ۱۹۲۳، یونانیان ارتدکس و ترکان مسلمان قبلاً در چاتالجا با یکدیگر زندگی مسالمت‌آمیزی داشتند.

در حال حاضر، همان‌طور که در این فیلم مشاهده می‌شود، یونانی‌هایی که شهروندان ترکیه هستند به راحتی به زبان خود با گویش یونان شمالی صحبت می‌کنند. دقیقاً مانند شهروندان مسلمان یونان که در تراکیه غربی زندگی می‌کنند، بدون این‌که میراث فرهنگی و مذهب خود را فراموش کرده باشند.

در سال ۲۰۱۰، یک ساختمان تاریخی در چاتالجا به بنیاد مهاجران پیمان لوزان اختصاص یافت تا به عنوان موزه مبادله جمعیت مورد استفاده قرار گیرد. این موزه پس از مرمت ساختمان، با مشارکت شهرداری چاتالجا و پشتیبانی استانبول ۲۰۱۰، آژانس فرهنگی پایتخت اروپایی، در دسامبر ۲۰۱۰ برای بازدید عموم افتتاح شد.

* ترجمه: آناهیتا رشیدی

تبریز به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران ظرفیت‌های ویژه‌ای برای میزبانی از گردشگران و میهمانان داشته که در این میان «سوغات تبریز» به‌عنوان میراث ناملموس نیز جایگاه ویژه‌ای دارد.

تبریز طی دوره‌های مختلف سوغاتی‌های خاصی داشته و امروز نیز سوغاتی‌های مورد استقبال فراوانی دارد که آجیل، شیرینی قرابیه، نوقا، ریس و شکلات تبریز از جمله آن است که در این میان آجیل تبریز به شماره ۱۲۶۳ به تاریخ ۱۳۹۵/۶/۱۰ به‌عنوان میراث ناملموس در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

آجیل

آجیل تبریز مرغوبیت بسیاری داشته و از گذشته‌های دور به خارج از کشور صادر می‌شود، آجیل پای ثابت جشن‌ها و میهمانی‌های تبریزی‌هاست و انواع مختلفی از خشکبار در این شهر تولید می‌شود.

مردم آذربایجان به بهانه هر عید و جشن پای آجیل را به خانه‌های خود باز می‌کنند و با آجیل از میهمانان خود پذیرای می‌کنند. در چهارشنبه آخر سال نیز بنا بر سنت قدیمی‌ها آجیل مخصوص این شب را با هنرمندی تمام و به طرز زیبایی تزیین کرده و به همراه هدایایی به خانه تازه‌عروس خانواده می‌فرستند.

آجیل تبریز انواع مختلفی دارد که از آن جمله می‌توان به آجیل چهار مغز، آجیل شب یلدا و آجیل عید نوروز و … اشاره کرد. آجیل چهار مغز تبریز که معروف‌ترین آجیل‌های مخصوص تبریز است و شامل بادام‌هندی، بادام کاغذی، پسته و بادام بو داده است. این محصول از بهترین و با قدمت‌ترین آجیل‌فروش‌های تبریز تهیه می‌شود.

اکثر اجزای آجیل از جمله بادام، نخودچی، کشمش، گردو، فندق و انواع تخمه از قبیل تخم کدو، تخم آفتابگردان و تخم هندوانه در آذربایجان کشت‌شده و به عمل می‌آیند.

در تمام نقاط آذربایجان انگور و کشمش به صورت فراوان کشت و تولید می‌شود و تنها جز آجیل که بومی این استان نیست، پسته است که آن را نیز از بهترین و مرغوب‌ترین نوع پسته موجود در بازار تهیه می‌کنند، چرا که تبریزی‌ها تمام سعی خود را می‌کنند تا همچنان حسن شهرت و اعتبار آجیل تبریز را کاملاً حفظ کنند.

تولید و فرآوری انواع آجیل و خشکبار در تبریز به هر دو صورت صنعتی و سنتی صورت می‌گیرد که صادرات سالیانه به ارزش ۱۰۰ میلیون دلار باعث رونق اقتصادی آذربایجان شرقی در این بخش شده است.

هم‌اکنون بیش از ۵۰۰ آجیل‌فروش در تبریز مشغول فعالیت هستند، که به‌واسطه آن برای بیش از ۲ هزار نفر اشتغال‌زایی ایجاد شده است.

آذربایجان از لحاظ تولید آجیل و خشکبار رتبه نخست را کسب کرده است، همین امر در ثبت ملی شدن آجیل و خشکبار تبریز بسیار مؤثر واقع‌شده و خشکبار و آجیل تبریز که دارای کیفیت مرغوبی است این شهر را به‌عنوان یک شاخص در زمینه خشکبار و آجیل مطرح کرده است.

با توجه به قرار گرفتن استان به خصوص تبریز در جاده ترانزیتی ابریشم از دیرباز این خطه مورد استقبال تجار کشورهای خارجی در این حوزه قرار گرفته است که این امر به نوبه خود امتیاز بسیار مناسبی در ثبت آجیل تبریز در فهرست آثار ملی محسوب می‌شود.

آجیل تبریز با بیش از یک قرن سابقه فرآوری از شهرت جهانی برخوردار است و شعبه‌های فروشگاه‌های بنام و معتبر آجیل این شهر در کشورهای حاشیه خلیج فارس، قفقاز و اروپا و آمریکا فعال هستند.

* گزارش از نویده رئوف فرد

منبع: میراث آریا

مرتبط:

تاریخچه و معماری آرامگاه صائب تبریزی

فرش دستباف تبریز ، شکوه هنر ایرانی

وزیر میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی کلوت‌های شهداد را از جاذبه‌های خاص بیابان لوت عنوان کرد و گفت: این چشم‌انداز ماورایی و زیبا، سالانه گردشگران بسیاری را به سمت خود جذب می‌کند.