جزیره هرمز در مدخل تنگه هرمز، در فاصله ۱۵ کیلومتری بندرعباس و حاشیه شرقی جزیره قشم، از موقعیت نظامی ویژه‌ای برخوردار است، این جزیره دارنده کلید فتح خلیج‌فارس و مسلط بر این آبراه، دریای عمان و محل تقاطع راه‌های دریایی خلیج‌فارس است.
شکل جزیره مشابه صدف است و در آن آثار دوران سوم زمین‌شناسی و سنگ‌های آتشفشانی به چشم می‌خورد. این جزیره شامل کلاهک نمکی است و از این‌رو فاقد آب شیرین و پوشش گیاهی آن اندک است.
رأس شمالی جزیره به‌صورت جلگه‌ای و قسمت مرکزی و جنوب شرقی و غربی به شکل کوهستانی، بخش جنوب شرقی و جنوبی دارای پوشش گیاهی شامل بته‌ها و درختچه‌ها است. طول و عرض جزیره ۷/۵ × ۷ کیلومتر است و آب‌وهوای آن گرم و مرطوب است. این جزیره از معادن نمک، گچ، خاک سرخ، گوگرد، فسفات آهن و سایر فلزات برخوردار است.
بررسی‌های سطح الارضی جزیره آشکار کرد که هسته اصلی هرمز جدید، اراضی واقع در میان رأس شمالی جزیره و سمت جنوبی قبرستان عمومی یعنی منطقه موسوم به مکتب‌خانه را در برمی‌گیرد. دیگر نقاط مسکونی جزیره عبارتند از سواحل غربی مانند منطقه اطراف آب‌انبار هشتاد گزی، آب انبار وزیر و منطقه سواحل شرقی مانند برج تیرانداز و قصر صورت، محوطه اطراف زیارتگاه خضر و ترنپک و یکی دو نقطه در قسمت جنوب جزیره است.
به‌طور کلی نتیجه بررسی‌ها و حفاری‌های اولیه نشان می‌دهد که آثار به جا مانده یا به‌دست‌آمده جزیره، به دوره مشخص میان سده هشتم تا یازدهم هجری/چهاردهم تا هفدهم میلادی برمی‌گردد. در این کاوش‌ها سبک معماری و مصالح ساختمانی جزیره موردب ررسی قرار گرفت و معلوم شد تمام ابنیه جزیره، به دلیل فراوانی مصالح اولیه موجود در محل از قبیل سنگ‌های گوناگون، گچ و سایر منابع و مصالح لازم، از سنگ‌های محلی و ملات گچ و ساروج ساخته شده‌اند. برای ایجاد سقف از سنگ‌های توخالی دریایی استفاده می‌شد و برای مقابله با زلزله، با قرار دادن تیرک‌های چوبی در طول و عرض دیوارها از تبعات آن در امان می‌ماندند.
بخشی از نتیجه بررسی و کاوش در آثار معماری جزیره به شرح زیر است.
تأسیسات دفاعی
برج و باروها و قسمت‌هایی از حصار شهر در نقاط مختلف ساحل شرقی و غربی مانند برج ناقوس و برج تیرانداز، قابل مشاهده‌اند. پژوهش‌ها نشان می‌دهد که در ساحل شرقی و غربی جزیره، دیوارها و برج و باروهایی به موازات ساحل امتداد یافته و در فاصله‌ای نزدیک به رأس جزیره به درون کشیده می‌شود. یک سکوی بزرگ سنگی و ۲۶ متر دیوار در محوطه محمودآباد کشف شد که نشان می‌دهد دیوارهای شرقی و غربی در چنین مکانی به هم نزدیک شده، دروازه شهر را به وجود آورده است. تحقیقات به‌عمل آمده، تا اندازه‌ای، نقشه و کروکی موجود در کتاب خطی پدرو باره تو (Barreto-Pedro) را تأیید می‌کند.
سبک خانه‌سازی
قسمت‌هایی از دو خانه مورد کاوش قرار گرفت. هر یک از آنها دارای حیاط مرکزی هشت‌گوش با چهار ایوان، چهار اتاق در گوشه زوایا، یک مخزن آب و تعدادی چاه آب است. در هر یک از این خانه‌ها، قسمتی از یک حمام، طاقچه‌ها و طاق‌نماهایی نیز به دست آمد. خرده‌ریزهایی از گچ‌بری و قطعاتی از کاشی هم یافت شد که نشان می‌دهد کار گچ‌بری و کاربری کاشی در آن دوره‌ها معمول بوده است.
چنانکه گفته شد، در این ساختمان‌ها، ستون‌های بلند چوبی برای کاهش زیان‌های ناشی از زلزله در درون طول و عرض دیوارها به کار می‌رفت.
مجموعه‌های ساختمانی
این دسته از ساختمان‌ها، بناهای دفاعی، نظامی، دینی یا خانه‌های مربوط به افراد عادی نیستند. از این‌رو می‌توان بعضی از این ساختمان‌ها را بناهای حکومتی یا عمومی تلقی کرد. مجموعه ساختمان‌های عظیم نزدیک ساحل شمالی جزیره مرکب از یک ورودی اصلی، یک سالن با نیمکت سنگی بزرگ با قوس و کمانی در اطراف آن و دو تالار بزرگ به ابعاد ۵×۸ و۵.۱۰ است. مجموعه ساختمان‌های دیگر شامل قصر گلک یا برج گلک، قصر ناصر، قصر بی‌بی گل و قلعه یا خانه زعفرانی است.
بناهای مذهبی
حفاری‌ها و مساحی‌های اولیه، زیارتگاه مولا را در برمی‌گرفت، این مزار شامل سالنی هشت‌گوش با محراب، گنبد، دیوارهای آجری و کاشی‌های لعاب‌دار است. گفته می‌شود این بنای مذهبی روزگاری بهِ مسجد، حمام و بازار راه داشته است. دیگر ساختمان مذهبی جزیره، زیارتگاه خضر است که شامل سالن اصلی مستطیلی شکل، دو شبستان، محراب و گنبد است.
ابن‌بطوطه در نیمه اول قرن هشتم هجری (چهاردهم میلادی) از این مزار دیدن کرده و از آن به‌عنوان نمازخانه پیغمبران یاد کرده است. در جوار این زیارتگاه یک آب‌انبار و چند ساختمان به چشم می‌خورد که احتمالاً با این بنا ارتباط دارند. جز این‌ها باید از ساختمان مکتب‌خانه که شامل چهارطاق‌هایی در محوطه قبرستان عمومی است یاد کرد. از این قبرستان نیز سنگ‌قبرهایی آراسته به آیاتی از قرآن کریم که تاریخ برخی از آنها به سال‌های میان ۶۷۰ – ۱۰۵۲ ه– / ۱۲۷۱ – ۱۶۴۲ م برمی‌گردد به‌دست آمده است.
در این قبرستان، قبور انفرادی و خانوادگی به شکل اتاق‌های چهارگوش و شش‌گوش به چشم می‌خورد، تعدادی سنگ‌قبر مربوط به سال‌های ۸۰۱ تا ۸۰۵ هجری به دست آمد که روی بعضی نام سازنده آنها از جمله استاد نورالدین حسن ذکر شده است.
تأسیسات آب‌رسانی
جزیره هرمز فاقد آب شیرین است. این مسئله حیاتی، ساکنان جزیره را بر آن داشته به طرق گوناگون آب شیرین را از جزیره قشم و بندر جلفار (رأس الخیمه) بیاورند و با ساختن آب‌انبارهای متعدد، آب باران را در آنها جمع‌آوری و ذخیره کنند. شمار این آب‌انبارها در منابع تاریخی میان ۳۶۵ تا ۱۲۰۰ عدد یاد شده است اما امروزه کمی بیش از ۱۰۰ عدد از آنها در جزیره برجای‌مانده است. این آب‌انبارها به دو صورت مستطیلی با طاق ضربی گهواره‌ای و به شکل مدور با طاق مخروطی هستند. نوع اول در سیراف و کیش و قشم نیز متداول بود.
بناهای ویژه
بناهایی از این دست، مانند آثار به جا مانده از بنای معروف به مجلس معلم کربخاه است که حدفاصل زیارت خضر و ترنپک و نزدیک ارتفاعات سیاهکوه قرار دارد و شامل یک حیاط مربع شکل مرکزی با اتاق‌هایی در اطراف و یک ایوان است. معلم کربخاه از چهره‌های نامدار هرمز است که ماجرای کشاکش‌ها و کشمکش‌های او با قطب‌الدین شاه تهمتن یکی از ملوک هرمز رنگ مایه داستان و ترانه دلپذیر هرمزیان است.
کوره‌های سفالگری
در طی کاوش‌های این فصل، تعداد دوازده کوره سفالگری کشف و معلوم شد به کوره‌های کشف‌شده سیراف شباهت بسیاری دارند. این کوره‌ها در محوطه‌ای به نام ترنپک در جنوب شرقی هرمز و نزدیک ۱۰ کیلومتری شهر کنونی هرمز قرار دارند.
به‌طور کلی هر کوره مرکب از دو قسمت است، آتشدانی با سقف سوراخ‌دار، و اتاقک مخصوص پخت ظروف، محصولات این کوره‌ها عموماً متعدد، متنوع، ترد و شکننده‌اند. تزیینات، نقوش و طرح‌ها به اشکال طبیعی و هندسی و به گونه برجسته، کنده‌کاری‌شده و قالب خورده هستند. شکل این نقوش به‌صورت عناصر طبیعی، خطوط هندسی و گاه به‌صورت کلمات برجسته به سبک نوشته‌های موجود بر سنگ‌قبرهای تاریخ‌دار سده هشتم و نهم هجری (چهاردهم و پانزدهم میلادی) و شامل انواع سفال‌ها، خمره‌ها، پیاله‌ها، پیه‌سوزها، عطردان‌ها، کفه ترازو، ظروف مختلف، گشته دان، تندیس‌های کوچک انسانی، حیوانی و بسیاری آرایه‌های گوناگون و کوچک و بزرگ معماری است. کیفیت و کمیت قابل توجه ظروف سفالی هرمز نشان می‌دهد که محصولات این کوره‌ها برای فروش و صدور به دیگر کشورها نیز تهیه می‌شد.
ظروف لعاب‌دار چینی
سفال‌های ساخت چین که در خلال حفاری‌ها به دست آمد به رنگ‌های آبی، سفید و سبز بود. این گونه‌های متنوع ظروف لعاب‌دار در میان سال‌های ۷۰۰ تا ۱۰۳۱ ه– (۱۳۰۰ – ۱۶۲۲ م) و در روزگار برقراری روابط تجاری میان چین و هرمز، از آن سرزمین به جزیره وارد شده است. گفتنی است چندین هیئت چینی در دو دهه نخست قرن نهم هجری/ پانزدهم میلادی به هرمز آمدند که سلطان هرمز نیز در پاسخ چندین سفیر – که بدون شک، بازرگانان سرشناسی بودند در سال‌های ۱۴۱۴.۱۴۳۲ و ۱۴۳۴ م به دربار چین فرستاد.
پول رایج
در فصل نخست حفاری‌ها، بالغ بر هزار قطعه سکه برنزی ضرب هرمز کشف شد. اما متأسفانه بیشتر نقوش روی آنها به دلیل رطوبت زیاد منطقه و اکسیده شدن زیاد از حد آنها، به صورتی ناخوانا و غیرقابل رؤیت است. بر یک روی این سکه‌ها، عبارت عدل جرون خوانده می‌شود و بر روی دیگر آن نقش لنگر کشتی به چشم می‌خورد. بر روی برخی از این مسکوکات، تاریخ ضرب سکه نیز به‌وضوح دیده می‌شود. این تاریخ‌ها میان ۷۰۰ – ۱۰۰۰ ه– (۱۳۰۰ – ۱۶۰۰ م) در نوسان است.
با کاوش‌های بیشتر، انواع دیگر سکه‌ها نیز به دست خواهد آمد زیرا بعضی از منابعی که درباره هرمز سخن گفته‌اند، از وجود مسکوکات طلایی و نقره‌ای نیز یاد کرده‌اند.
کاوش قلعه هرمز
این قلعه در رأس شمالی جزیره در محوطه مشهور به مورونه قرار دارد. قسمت اعظم ساختمان این قلعه در میان سال‌های ۱۵۰۷ تا ۱۵۳۷ م در طی چند مرحله ساخته یا تعمیر شده است. در گذشته، بعضی از جهانگردان، نسبت به تهیه کروکی و تصویر قلعه اقدام کرده‌اند. برخی نیز بر اساس نقل‌قول سیاحان، تصاویری از قلعه ارائه کردند. تمام این نقشه‌ها و کروکی‌ها با یکدیگر اختلاف دارند و نقاط مشترک آنها اندک است. اما کاوش‌های کنونی، طرح و نقشه دقیق و واقعی قلعه را روشن خواهد کرد.
در کاوش‌های اخیر، سه آب‌انبار کوچک با طاقه‌ای ضربی گهواره‌ای در بخش غربی، که در نقشه‌های جهانگردان دیده نمی‌شود، آشکار شد. همچنین بخشی از حصار بیرونی قلعه به طول ۴۱ متر و بخشی از برج چندضلعی دفاعی آن مورد کاوش قرار گرفت.
نتیجه
دستاورد مقدماتی این کاوش آشکار می‌کند که شگفتی و اعجاب گذشتگان درباره هرمز چندان هم گزافه نبود و این جزیره به‌راستی شایسته لقب بهشت گمشده و نگین انگشتری جهان است. بی‌گمان ادامه این کاوش‌ها، سایر جوانب پنهان روابط و مناسبات تجاری جزیره با درون ایران و حوزه خلیج‌فارس و آسیای میانه و جنوب شرقی آسیا و کشورهای ساحلی مدیترانه را روشن خواهد کرد.
منبع:
– Iran, Journal of British institute of Persian Studies, vol ۱۴، pp ۱۶۶-۱۶۸، London ۱۹۷۹. ترجمه از منصور لوایی عضو هیئت‌علمی دانشگاه هرمزگان
