معماری مساجد قشم آمیزه‌ای از معماری «ایرانی – اسلامی» است. تزئینات مناره‌ها و تعدد گنبدها، اغلب ساده و بدون کاشی‌کاری‌های معماری مرسوم هستند. همچنین استفاده از مصالح و روکش‌کاری‌های دیوارها و ستون‌ها، همگی هویت ویژه‌ای به‌عین مسجدها بخشیده است. از دیگر ویژگی‌های مساجد قشم، می‌توان به‌عدم وجود بادگیرها و گاه حذف گنبدها؛ برخورداری از بخش‌های زمستانی و تابستانی؛ استفاده مناسب از مصالح بومی و هماهنگی‌های محیطی و نیزعدم بهره‌گیری از تزئینات فزاینده در شبستان و ساختمان آنها اشاره‌کرد.
موقعیت مسجد
مسجد و مقبره شیخ برخ در روستای کوشه، از توابع دهستان «رمکان»، بخش مرکزی شهرستان قشم، در استان هرمزگان واقع‌شده است. روستای کوشه در ارتفاع ۲۵ متری از سطح دریا و در موقعیت ۲۷ درجه و ۱۴دقیقه عرض شمالی و ۵۶ درجه و ۵۱ دقیقه طول شرقی واقع‌شده است. این روستا از شمال به روستای کاروان، از جنوب به روستای جی‌جیان، از غرب به روستای گربه‌دان و از شرق به روستای تم سنتی منتهی‌می‌شود.
تاریخچه بنا
مسجد و مقبره شیخ برخ در روستای کوشه را به‌احتمال از بناهای دوران عمر، خلیفه دوم، بشمار آورده‌اند و به‌احتمال‌زیاد، این بنا قبلاً آتشکده بوده است. ساختمان اولیه مسجد در سال‌های اولیه اسلامی و در خلال فتح جزایر و بنادر ایران، به دست عمرو بن عاص و به امر او در روستای کوشه قشم ساخته‌شده است. این مسجد یک بار در سال۲۴۴ هجری تعمیر و در سال۷۳۶ هجری براثر زلزله، ویران‌شده است.
مسجد و مقبره شیخ برخ در سال ۷۳۷ هجری توسط سلطان فتح‌الله نواده سلطان محمود غزنوی که احتمالاً از پادشاهان «هرمز» یا «لارستان» بوده، تجدید بناشده است. افسانه بسیار دل‌نشینی درباره این مسجد سینه‌به‌سینه نقل‌شده است: «در اثر زلزله‌ای ویرانگر، اکثر بناهای جزیره قشم با خاک یکسان شد، ازجمله عبادتگاه و زاویه زاهدی گوشه‌نشین بنام شیخ برخ. بعدها، کشتیبانی که از آفریقا آمده بود در دریا دچار طوفان سهمگین شد و پیش خود نذر کرد که اگر از این مهلکه جان سالم به دربرد، زاویه و مسجد شیخ برخ را در روستای کوشه بازسازی کند. طوفان سهمگین کشتی او را در سواحل نزدیک همین روستا، به گل نشاند و او از چوب‌های دکل کشتی خود، مسجد و زاویه شیخ برخ را بازسازی کرد و بر تخته ورودی به‌خط نسخ خام نام شیخ و تاریخ تجدید بنای مسجد را حک کرد«.
حمد ابراهیم کازرونی، متخلص به نادری، در کتابش، به مسجد یا مساجد روستای کوشه اشاره نکرده است، درحالی‌که به تعداد مساجد روستاهای دیگر قشم پرداخته و در توصیف روستای کوشه، تنها به آب شرب و زراعت آن اکتفا کرده است. به نظرمی‌رسد، با توجه به سال تألیف این کتاب (۱۲۵۰تا ۱۲۶۴ ه– ق) این مسجد متروکه بوده است. پس از زلزله سال ۱۱۱۰ هجری، زلزله دیگری در سال ۱۳۰۱ ه– ق، این جزیره را لرزاند و ۳۱ ده و مسجد را خراب کرد (سدیدالسلطنه، ۱۳۷۱:۳۴۰) ملاسلیمان خمیری، متخلص به مسافر، علاوه بر ذکر اسامی روستاها و دهات ویران‌شده، به روستای کوشه نیز اشاره‌کرده است، ازجمله در ابیات زیر:
«لافت» ویران شد، جزیره شده خراب
«بهل» کن در جمله آنان حساب
نی بنای مسجد و منبر، بماند
هیچ‌چیزی، جز خاکستر، نماند
سی‌ویک ده، با چهل مسجد، خراب
مردمان بی‌توشه و بی‌زاد و آب
شهر «کوشه» با سراوان، گربه‌دان
بی‌جیان و بی‌ریان و توریان
سید محمدعلی هاشمی رمکانی در یادداشتی که برای احمد اقتداری فرستاده، نوشته است: «مسجد و گنبدی وجود دارد در مغرب قریه کوشه بنام مسجد (برخ) شیخ الاسود نیز گویند و شیخ برخ پیری است که آنجا آسوده است، تاریخ بنا و تعمیر مسجد در لوحی به خط کوفی نوشته‌شده بود و روی دروازه مسجد نصب بوده و یکی از مشایخ جناح بستک آن را خوانده و به زبان عربی ترجمه نموده است.»
در کتاب بندرعباس و خلیج‌فارس ذیل عنوان «زیارت شیخ برخ الاسود و مسجد قدیمِ» چنین آمده است: «قریه کوشه بر وزن توشه از قراء جزیره قشم از طرف شمال به مسافت ۴ میل جنوب دریا واقع‌شده است، به مسافت هفت میل شرق و محاذات قریه گوردین واقع‌شده است. در خارج و اتصال به قریه کوشه مسجد قدیمه‌ای دیده‌می‌شود که چند بار مرمت‌شده و باز مخروبه است. در درون مسجد عرض آن ۲۸ فیت (۸/۵ متر) و طول آن ۴۲ فیت (۱۲/۸ متر) و ارتفاع ۲۰ فیت (۶ متر) می‌شود، دو ایوان که یکی از آنها مسقف است، جلو مسجد بناکرده‌اند. در خارج و قبله مسجد بقعه‌ای است قدیمِ. دور بقعه ۷۰ فیت (۲۱ متر) می‌شود. در آن بقعه مقبره‌ای است به عرض ۴ فیت (۱/۲۰ متر) و طول ۱۰ فیت (۳ متر) و ارتفاع یک فیت (۳۰ سانتیمتر)، آن را مدفن برخ الاسود معروف به جواهر دانند، از اولیا الله بوده و کرامات زیادی به او نسبت می‌دهند و چهار لوح چوبین متعلق به مسجد اطراف محراب آویخته شده، [در] سردر مسجد نصب بوده است، حروف الواح شاید سابقاً برجسته، و با خط قریب به ثلث است. موجب نگارش آن کتاب بنیان مسجد در حدود ۲۴۴ بوده، در نصف‌النهار ۲۶ رمضان ۷۳۶ از حدوث زلزله منهدم شده است، به امر یکی از شاهزادگان جزیره هرمز یا لارستان که ولایت آن حدود را داشته، مرمت‌شده، در ماه رجب سال بعد، از ترمیم فراغت یافته، آمر عبدالله علیشاه نواده محمود بوده است، اینکه شاهزاده قیدشده نظر بر این است که در کتیبه موقع درج اسم پدر چنین نگاشته شده است (بن الملک الاسعد) کلمه الاسعد بر زنده‌ها خطاب کنند. پس روشن می‌شود که امر کننده ترمیم، از شاهزادگان بود و پسر پادشاه بوده است. اینکه احتمال داده شد شاید از شاهزادگان لارستان بوده باشد، نظر به نقطه‌ای قریب لافت که به علاءملک موسوم است. علاءملک در القاب ملوک لارستان دیده می‌شود. آخرین ملوک لارستان ابراهیم ثانی علاءملک بود و جزیره قشم تقریباً حدود لارستان واقع می‌شود در آن زمان بسط ناحیه لارستان تا به دریا و بندر خمیر منبسط بود، ملوک بنی قیصر و آل طیبتی که زمامداران قشم بودند، منقرض‌شده بودند، احتمال نسبت به ملوک هرمز هم به واسطه قرب جوار قشم وهرمز است. ممکن است مدفن شیخ برخ بر وزن برج در حدود سال ۲۴۴ موجود بوده که احتراماً این مسجد را آنجا بناکرده‌اند « (سدید السلطنه، ۱۳۴۲:۶۷۷؛ اقتداری، ۱۳۴۸:۷۹۴-۷۹۷)
سید محمدعلی هاشمی رمکانی همان شرحی که سدیدالسلطنه ذکر کرده را برای تاریخ بنا آورده، اما نام بانی تعمیر را، فتح‌الله بن شمس‌الدین بن سعید (یک اسم کرم‌خورده) بن محمود، ذکر کرده است. (اقتداری، ۱۳۴۸:۷۹۹-۸۰۰)
هاشمی همچنین نوشته است که لوح تاریخ بنای مسجد برج را مأموران فرهنگ از جای خود خارج کرده و به تهران فرستادند. سقف گنبد مقبره شیخ برخ در زمان قواسم جواسم خراب شد و دیگر به‌جای آن سقفی ساخته نشد.
درباره شیخ برخ گفته می‌شود: دو برادر صاحب کشف و کرامت، موسوم به توکل و جوهر، مرید عبدروس نامی از اولیاء‌الله که در «عدن» مدفون است که توکل در قریه «گیادن» از قرای قشم و جوهر که به برخ معروف است در کوشه مدفون هستند.
اقتداری به نقل از سدیدالسلطنه می‌نویسد: «بنیان بنای اخیر ۱۳۰۷ بود وضع قدیم را از میان برده و به وضع حالیه بناکرده‌اند.»
در کنار مسجد، یک برکه به‌صورت، شمالی جنوبی، وجود داشته است. تا سال ۱۳۰۰ق، این مسجد، در مرکز روستا قرار داشت و به‌عنوان «مسجد جامع» از آن استفاده می‌شد.
محراب مسجد، در قسمت شمالی واقع‌شده و بالای محراب آثار قابی از گچ دیده می‌شود که حدود یک متر ارتفاع و یک و نیم متر طول دارد. در این مسجد لوحی چوبی وجود داشته که تاریخ بنا، ویرانی و تعمیر مسجد بر روی آن قیدشده بود. این لوح به تهران منتقل و هم‌اکنون در موزه ملی نگهداری می‌شود.
مسجد شیخ برخ در سال ۱۳۷۷ به شماره ۲۲۰۳، در فهرست آثار میراث‌فرهنگی کشور، به ثبت رسیده است. بنای کنونی مسجد بنای کنونی مسجد در زمینی به مساحت ۴۸۰ مترمربع احداث‌شده است، که شامل صحن؛ ایوان، گنبد، مناره، شبستان، محراب، مقبره شیخ برخ؛ منزل خادم و سرویس بهداشتی است. مسجد و مقبره در وسط صحن، با گنبد و یک مناره احداث‌شده است.
مسجد دارای شش ورودی است که در چهار طرف صحن یکسان و دارای عرض قرارگرفته‌اند. ابعاد ورودی‌ها تقریباً یک متر و ارتفاع ۲/۲۰ متر هستند. ورودی اصلی، دارای دری است، به ارتفاع ۲/۲۰ و عرض ۱/۲۰ متر، از جنس چوب با تزئینات سنتی بر روی آن، که درمیان ایوانی به‌صورت یک پیش‌آمدگی، به عرض ۲/۲۰ متر و بر روی دو ستون، به ارتفاع ۴ متر واقع‌شده، که طاقی کمانی در بالای این دو ستون قرارگرفته است. در پیشانی این ورودی تابلوی سبزرنگی قرار دارد که روی آن عبارت «مسجد شیخ برخ/ اداره اوقاف و امور خیریه قشم/ هیئت امناء مسجد» نوشته‌شده است. در سمت چپ این ورودی، منزل متولی مسجد قرار دارد. صحن مسجد، به مساحت تقریبی ۴۲۰ مترمربع در پیرامون مسجد قرار دارد. محدوده صحن با دیواری نسبتاً کوتاه پوشانده شده، که ارتفاع یک متری به‌صورت دیوار و در بالای آن به‌صورت حفاظ مشبک، با آجر و پوشش سیمان‌سفید اجراشده است. کف صحن از جنس موزاییک است. تک مناره مسجد و همچنین هلالی که در رأس گنبد قرار دارد، گویای آن است که این مسجد به «اهل تسنن» تعلق دارد.
مناره به قطر تقریبی سه متر و ارتفاع ۱۴ متر در ضلع شرقی بنا، قرارگرفته است. در بالای مناره و در میان گلدسته، مأذنه‌ای بر روی شش ستون استوارشده که به گنبد مخروطی هلالی که در بالای آن است، ختم می‌شود. تمام نمای بیرونی مسجد و مقبره، باسیمان سفید پوشانده شده است.
ورود به شبستان، از طریق سه در ورودی چوبی صورت می‌گیرد، که با ابعاد یک در دو متر ساخته‌شده‌اند. شبستان مسجد با طول ۱۰ و عرض ۶ متر و به مساحت ۶۰ مترمربع بناشده است. اهالی می‌گویند که سقف شبستان، از جنس چوب یک لنج قدیمی است که به داستان آن اشاره شد. کف شبستان از جنس موزاییک و با فرش‌های ماشینی طرح سجاده‌ای پوشانده شده است. همچنین دیوارهای شبستان با گچ سفید پوشانده شده است و قاب‌هایی از جنس گچ با تزئیناتی پیرامون آنها و چند کتیبه کاشیکاری شده در آن دیده می‌شود. کتیبه کاشیکاری شده‌ای دورتادور سه ضلع شبستان، به طول ۲۰ متر و عرض ۶۰ سانتیمتر قرارگرفته است. این کتیبه، حاوی اطلاعاتی راجع به قدمت و گذشته مسجد از کتاب مروج الذهب مسعودی و با خط نستعلیق سفید، روی زمینه لاجوردی است.
محراب مسجد به‌صورت فرورفتگی عمیقی، با قوس جناقی، از جنس گچ در دیوار شبستان تعبیه‌شده است. در بالای محراب آثاری از یک قاب به چشم می‌خورد که یک متر عرض و یک و نیم متر طول دارد. در حال حاضر یکی از اضلاع این قاب در دیوار باقیمانده و سه ضلع دیگر فروریخته است. مقبره شیخ برخ در جوار مسجد شیخ برخ، زیارتگاه شیخ برخ با گنبد ویژه هشت‌گوش قرار دارد. سنگ گورهای قدیمی متعلق به دوران اولیه اسلامی، در گورستان مجاور مسجد شیخ برخ وجود دارد که نشان‌دهنده قدمت آن است. پوشش بیرونی گنبد خاکی این مسجد نیز باسیمان سفید پوشانده شده است. در رأس گنبد بر فراز میله‌ای به ارتفاع یک متر، هلالی از جنس سیمان قرار دارد. این بقعه از سنگ لاشه و ملات واندود ساروج و گچ، با پلانی مربع در ابعاد ۵ متر در ۵ متر بناشده است. درون آن ازنظر تزئینات بدنه به‌صورت طاق‌نما سازی و سپس بخش بلند زیر پاکار گنبد آن‌که به سه دوره تقسیم می‌شود، شباهت بسیاری به تزئینات و طاق‌نما سازی ساده وکولی در «بقعه بی‌بی مریم» قشم دارد.
منابع
– اقتداری، احمد؛ آثار شهرهای باستانی سواحل و جزایر خلیج‌فارس و دریای عمان، تهران: سلسله انتشارات انجمن آثار ملی، ۱۳۴۸
– امبرسز، نیکلاس و چارلز ملویل؛ تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران، ترجمه ابوالحسن رده، تهران: آگاه، ۱۳۷۰
– سدیدالسلطنه، محمدعلی؛ بندرعباس و خلیج‌فارس، تهران: ابن‌سینا، ۱۳۴۲.
– سرزمین‌های شمالی پیرامون خلیج‌فارس و دریای عمان در صدسال پیش، استخراج و تنظیم و تحشیه و تعلیقات احمد اقتداری، تهران: جهان معاصر، ۱۳۷۱
– کازرونی، محمدابراهیم؛ تاریخ بنادر و جزایر خلیج‌فارس، با تصحیح و تحشیه منوچهر ستوده، بی‌جا: مؤسسه فرهنگی جهانگیری، ۱۳۶۷.
– نوربخش، حسین؛ خلیج‌فارس و جزایر ایرانی، تهران: سنایی، ۱۳۶۲
* گزارش از مجتبی رضایی سرچقا
