قلعه ناصری به عنوان یکی از قلعه های مهم جنوب سیستان و بلوچستان همواره شمار زیادی از مسافران و گردشگران را در مناسبت های مختلف و تعطیلات بویژه ایام نوروز به خود جذب می کند. این قلعه ازبزرگترین و مهمترین قلعه های خشت و گلی در استان سیستان و بلوچستان محسوب می شود.

با توجه به اسناد به جای مانده ناصر الدوله فرمانفرما که در سال ۱۲۵۸ هـ .ق حـاکم کـرمان و بلوچستان بود، پیشنهـاد ساخت این دژ نظامی بزرگ را در فهرج یا پهره (نام قدیم ایرانشهر) به ناصر الدین شاه قاجار داد که در سال ‎ ۱۲۶۴هجری شمسی به دستور ناصرالدین شاه قاجار توسط استاد «حسین معمارباشی کرمانی» ساخته شد.
کار ساخت این قلعه هفت سال به طول انجامید و از آن پس بنام قلعه ناصری یا ناصریه مشهور شد و مقّر حکمرانی بلوچستان که تا آن سال قلعه کهن و عظیم بمپور بود، به این قلعه انتقال یافت.
این بنای تاریخی با مساحت هفت هزار و ۵۰۰ متر مربع شامل بخش های مختلف از جمله چهار حیاط مجزا و بیش از ۱۵۰ اتاق، هال بند، حوض خانه، انبار، اصطبل، حمام، سربازخانه و منطقه حاکم نشین بود.
قلعه ناصری در سال ۱۳۷۵ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

تاريخچه قلعه ناصرى:

شاهزاده فيروز ميرزا فرمانفرما در زمان حكومتش در كرمان سفرى به بلوچستان و بازديدى از قلعه بمپور داشته است (۱۲۶۴ه.ق). چون قلعه بمپور مركز قشون دولت بود رو به ويرانى نهاده بود و تعمير آن نياز به هزينه زيادى داشت، به پيشنهاد وى و موافقت ناصرالدين شاه قاجار قلعه ‏اى در پَهره (ايرانشهر فعلى) ساخته شد كار ساختمانى آن در سال ۱۲۶۴ ه.ق توسط معماراستاد حسين معمارباشى شروع و در سال ۱۲۷۱ ه.ق به اتمام رسيده است. هدف از ساخت اين قلعه انتقال مركز حكومت بلوچستان از بمپور به ايرانشهر بوده است. تا سال ۱۲۸۶ ه.ق قلعه تحت تسلط قواى قاجار بوده، اما به علت ضعف حكومت مركزى قلعه به دست قواى بلوچ و حكام محلى مى‏افتد. سربازان قاجاريه پس از شكست به طرف كرمان حركت مى‏كنند و خبر اشغال قلعه را به والى كرمان مى‏رسانند. از طرف والى عده ‏اى فرستاده مى‏شوند كه قلعه را از دست بلوچها خارج نمايند اما موفق نشده و مجبور به بازگشت مى‏شوند. در اين زمان بهرام‏ خان حاكم سرباز خود را به ايرانشهر مى‏رساند و قلعه را در دست مى‏گيرد. تا سال ۱۲۹۴ ه.ق بهرام خان حاكم بلوچستان بوده و پس از وى برادر زاده ‏اش به نام دوست محمدخان به حكمرانى بلوچستان مى‏رسد و تا سال ۱۳۰۷ ه.ش دولت مركزى هيچگونه تسلطى بر بلوچستان نداشته است. قواى دولتى در سال ۱۳۰۷ ه.ش به دستور رضاخان عازم فتح قلعه مى‏شوند و قلعه به تصرف آنها در مى‏آيد و دوست محمدخان به اسارت قواى دولتى در مى‏آيد و لازم به ذكر است اين قلعه به نام دوست محمد خان نيز معروف است. قواى دولتى در قلعه مستقر مى‏شوند و كم ‏كم كل بلوچستان به تصرف قواى دولتى در مى‏آيد. در عصر پهلوی دوم (محمدرضا پهلوی) از این قلعه بنام پادگان ژاندارمری وقت و زمانی به عنوان مدرسه استفاده می شده است. بعد از پيروزى انقلاب اسلامى شهردارى ايرانشهر نسبت به تخريب ابنيه داخلى اقدام و آثارى از گذشته در آن باقى نمى‏گذارد. بلايى بر سر قلعه وارد مى‏آورد كه تاكنون هيچ دشمنى بر آن وارد نكرده است. در سال ۱۳۶۱ هجری شمسی حدود ۹۸ درصد معماری های فضای داخل با بولدوزر مورد تخریب و تسطیح قرار می گیرد و تنها سردر و حصار آن باقی می ماند. این قلعه در زمان ساخت، حداقل دارای هفت حیاط بزرگ و شامل مجموعه های اصطبل، شاه نشین، سرباز خانه، اسلحه خانه، حمام و غیره بوده است. درسالهای اخیرمیراث فرهنگی حصاراین قلعه رابازسازی نموده است.

مشخصات معمارى:
قلعه فوق در ابعاد ۱۹۴×۱۹۴ متر يعنى در زمينى به مساحت ۳۷۶۳۶ مترمربع ساخته شده است. حصار اطراف آن به ارتفاع ۶/۷ متر و ضخامت ۴/۵ متر بصورت توپُر است. مجهز به دو نوع تيركش دورزن و نزديك زن مى‏باشد و تيركش‏هاى آن حالت اریب دارند. قلعه داراى ۷ برجك و ۲ برج در جلو مى‏باشد و شامل سرباز خانه، قورخانه، مسجد، حمام، اصطبل، حوضخانه، شاه نشين، عام نشين، باغ و … بوده است. در سال ۱۳۵۹ ه.ش توسط عده ‏اى ناآگاه به ارزش ميراث فرهنگى كليه ابنيه داخل قلعه تخريب و همسطح شده است تنها حمام قلعه در پايين‏تر از سطح زمين بصورت ويرانه‏اى باقى مانده است. حمام داراى تون، حوض خانه و چاه فاضلاب است از هنرهاى جالب معمارى حمام كاربرد لوله ‏هاى سفالى به اندازه ۶ اينچ مى‏باشد كه به منظور تهويه هواى حمام و تخليه فاضلاب كار گذاشته شده ‏اند. مصالح بكار رفته در حصار ها و برجهاى باقى مانده، خشت خام و آجر ۲۰×۳۰ سانتى‏مترى و ساروج بوده است طاق‏هاى آن به صورت ۲۰ سانتى ‏مترى و جناغى بوده‏اند كه بى‏نظير هستند. آب موردنياز بوسيله يك رشته قنات وارد قلعه مى‏شده و پس از ذخيره در حوضخانه ‏ها به منظور زراعت و استفاده در آبيارى باغات كه در شمال قرار داشته‏ اند از آن استفاده مى‏شده است. در بالاى ديوار از داخل قلعه معبرى به عرض بيش از يك متر در ارتفاع ۵ مترى از زمين براى گرد نگهبانان و جان‏ پناهى براى جلوگيرى از ديد خارج تعبيه شده است. در روى جان‏ پناه سوراخهايى (مزقل‏ها) با شيب‏هاى متفاوت تعبيه شده كه مدافعان از آن محل‏ها بصورت نشسته و يا ايستاده لوله تفنگ را جهت مقابله با دشمن از آنها خارج مى ‏نمودند. به جز برجهاى دروازه در زير سايه برجها، آسايشگاه سربازان قرار داشته كه برجهاى مذكور نيز مشابه ديوار داراى جان‏ پناه يا مزقل‏ هاى دفاعى با شيب‏هاى متفاوت بوده ‏اند. قلعه در گذشته داراى ۱۵۰ اطاق در اندازه‏ هاى مختلف با چهارحياط مجزا بوده است.

موقعیت مکانی قلعه
قلعه دوست محمدخان (ناصريه) در مرکز شهر ایرانشهر در خيابان امام خميني واقع شده است. ایرانشهر در ۳۴۰ کیلومتری جنوب زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان و در مسیر راه زاهدان- چابهار و کرمان- بم – چابهار قرار دارد.

مرتبط:

جاذبه‌های گردشگری ایرانشهر

بازسازی قلعه ناصری به صورت جدی پیگیری می‌شود