دیدار آثار و ابنیه تاریخی کشورمان که گوشه‌ای از تاریخ و فرهنگ کشورمان را به نمایش می‌گذارد می‌تواند برای هرایرانی هیجان آور و دل انگیز باشد.

در شهر سلطانیه استان زنجان گنبدی با رنگ فیروزه‌ای خود آنچنان رخ می‌نماید که چشمان هر گردشگری را که پا به این دیار می‌گذارد به سوی خود جلب می‌کند بدون شک این گنبد سر به فلک کشیده در فهرست مرتفع‌ترین گنبد‌های آجری جهان واقع شده و از نظر ارتفاع بعد از کلیسای سانتاماریا و مسجد ایاصوفیه، سومین گنبد مرتفع جهان است.

در ایران، این گنبد بلند‌ترین گنبد آجری بوده و از جمله آثار کشور در فهرست آثار یونسکو قرار دارد.

گنبد در سال‌های ۱۳۰۲ تا ۱۳۱۲ میلاد توسط مغولان در شهر سلطانیه (پایتخت ایلخانیان) ساخته شد ساخته شد تا به عنوان آرامگاه ابدی هشتمین ایلخان مغول، سلطان محمد خدابنده یا الجایتو مورد استفاده قرار بگیرد.

هدف سلطان از احداث چنین بنای منحصر به فردی، این بود که پیکر مطهر امام اول شیعیان را در آن به خاک بسپارد، اما در نتیجه مخالفت علمای شیعه موفق به انجام چنین کاری نشد و پس از مرگش این مکان به آرامگاهی برای خودش تبدیل شد.

گنبد سلطانیه شاهکار معماری ایران در دوره ایلخانی

گنبد دارای ارتفاع ۴۸ ٫ ۵ و قطر دهانه ۲۵ ٫ ۵ می‌باشد. این گنبد زیبا، ۸ درب و ۸ ایوان و ۸ منار قرینه دارد گفته می‌شود از ۸ در بهشت (ابواب البر یا در‌های نیکی) الگو گرفته است روی هر یک از این منارها، یک موذن قرار داشت که امروزه در بنا، رد پایی از آن دیده نمی‌شود.

تزیینات و نحوهٔ ساخت این مقبره در واقع نقطهٔ عطفی در معماری آن دوران بوده به این شکل که سبکی جدید را در معماری به‌وجود آورده که از معماری سلجوقی منفک شده‌است.

این گنبد شامل دو دوره تزئینات می‌باشد دور اول تزئینات آجر وکاشی بوده است که به واسطه آجر و کاشی آیاتی از قرآن کریم کتاب آسمانی مسلمانان و ذکر نام خداوند و اسامی پیامبر اسلام و امام اول شیعیان و نام پادشاه نوشته شده است، اما بعد از مدتی به دلیلی نامعلوم پادشاه (سلطان محمد خدابنده) دستور پوشانیدن تزئینات کاشی با اندود گچ را می‌دهد که مانند تزئینات کاشی به واسطه نقاشی روی گچ آیاتی از قرآن کریم کتاب آسمانی مسلمانان و ذکر نام خداوند و اسامی پیامبر اسلام و امام اول شیعیان و نام پادشاه نوشته شده است.

سر طریقه تقسیمات در معماری داخلی و تئوری فضا‌های این بنا تقارن برگرد یک محور است که امتداد آن به طرف قبله متوجه است. قوس این گنبد با دور بسیار تند و کشیده اجرا شده و از نقطه نظر دهانه و ارتفاع و چگونگی ساختمان در تمام ایران بی نظیر است. درگاه‌های ورودی گنبد؛ در روزگار آبادانی رفت و آمد از طریق چهار درگاه کوچک انجام می‌شده است، ورودی‌های بزرگ مورد استفاده مردان و ورودی‌های کوچک که به ایوان‌های کم وسعت طبقه اول منتهی می‌شد به زنان اختصاص داشت و احتمالاً ورودی‌های شرقی و شمال غربی مورد استفاده مردان قرار می‌گرفته است و ورودی جنوبی گنبد به لحاظ الحاق تربت خانه به گنبد، درگاه ورودی بین تربت خانه و گنبد بوده است.

بعد از طبقه همکف، طبقه اول، شامل دهلیز‌های ارتباطی است این طبقه در ارتفاع ۹/۴۰ متری قرار گرفته است و از طریق سه واحد پلکان دسترسی به آن امکان پذیر است.

این راهرو دور تا دور بنا را احاطه کرده و نسبتاً تاریک است که تامین نور و روشنایی آن‌ها بوسیله پنجره‌هایی که در چهار ایوان بزرگ تعبیه شده است صورت می‌گیرد.

در راهرو‌های طبقه اول اتاقک‌هایی وجود دارد که احتمالاً برای بانوان و خانواده‌ی سلطنتی در نظر گرفته شده است تا در مراسم مختلف نظاره گر آداب مراسم فرهنگی خود باشند.

طبقه دوم شامل ایوان‌هایی است که این ایوان‌ها هر یک بوسیله سه قوس تقسیم می‌شود هیچ گونه ارتباطی با داخل گنبد بغیر از راه پله‌هایی که از طبقه همکف بالا می‌آید، ندارد. در ایوان‌های طبقه دوم (رو به بیرون) در هر وجه بنا سقف راهرو‌های مستطیل شکل با تاق‌های ضربی پوشیده شده که دارای سه چشمه تاق، یک چشمه تاق میانی و دو چشمه تاق در اطراف آن است که چشمه تاق میانی بزرگتر و موازی با انحنای تاق متقاطع است.

از طبقه دوم هشت پلکان در داخل جرز‌ها ایجاد شده که به مناره‌ها منتهی می‌شود و این طبقه را به طبقه سوم مرتبط می‌کنند. پله‌ها مدور و چرخشی هستند، هر پله ۹۰ سانتی متر طول و ۳۰ سانتی متر ارتفاع دارد.

ارتفاع طبقه سوم (پشت بام) حدود ۲۷/۸۰ متر است، در این طبقه پا تاق گنبد و پایه‌های هشت ضلعی مناره‌ها قرار گرفته است. ارتفاع ۱/۴۰ و ارتفاع گنبد ۱۹ متر از طبقه سوم است در نمای بیرونی گنبد در هر هشت ضلع آن تاق نما‌هایی وجود دارد که عملکرد سازه‌ای تزیینی دارند.

تربت خانه

دومین فضای مورد بحث آرامگاه اولجایتو، فضای موسوم به تربت خانه می‌باشد. این فضا به شکل مستطیل با طول ضلع ۱۷/۶۰ متر و عرض ۷/۸۰ متر و با ارتفاع ۱۶ متر، محراب مجموعه را در جرز جنوبی در خود جای داده است. بر اساس یافته‌های باستان شناسی این بنا کمی پس از احداث و تکمیل گنبد ساخته و به آن الحاق شده است.

پوشش سقف تربت خانه از سه واحد تاق و تویزه ساخته شده قطر تاق وسطی که بزرگتر است ۹ متر و طاق‌های طرفین ۳ متر قابل اندازه گیری می‌باشد در ارتفاع ۳/۰ متری از کف، درگرداگرد آن کتیبه‌ای در دو قلم ریز به خط کوفی مشجر و قلم درشت به خط ثلث نوشته شده و اطراف کلمات را تزئینات اسلیمی پر نموده است. بین تربت خانه و محوطه زیر گنبد درب بزرگی از مس و طلا قرار داشت که به مرور زمان از بین رفته و یا به غارت برده شده است.

برخی اشاره به این داستان دارند که این فضا جهت انتقال حرمین شریف دو امام بزرگوار حضرت علی (ع) و امام حسین (ع) در نظر گرفته شده است که به دلیل مخالفت علما، این عمل صورت نگرفته است. بدلیل استفاده از تربت آن امامان در مصالح ساخت این فضا به آن تربت خانه گویند.

سردابه

سردابه گنبد سلطانیه در ضلع جنوبی و در زیر تربت خانه واقع شده است و درگاه ورودی آن در ایوان جنوبی به وسیله ۹ پله و عبور از یک پاگرد به طول ۱۶۵ سانتی متر به کف سردابه راه می‌یابد.

اینگونه استنباط می‌شود که سردابه گنبد سلطانیه پیش از سایر بخش‌های آن بنا شده و پیش از اتمام بنای گنبد مورد استفاده قرار گرفته است. تزیینات به کار رفته در سردابه شامل نقش آجر در رج‌های منظم است.

مجموعه بنا با دو تاق مجاور و راهرو کوچک ارتباطی، دارای دو پله با سقف کوتاه، بهترین شیوه ساخت سردابه سازی است. به گواه نوشته جامع التواریخ رشیدی، سلطان اولجایتو پس از انجام تشریفات و مراسم کفن و دفن در سردابه مدفون شد.

مناره ها

در طبقه سوم در زوایای هشت­گانه بنا، هشت مناره ایجاد شده است که به استثنای یک مناره در ضلع شمال شرقی و نیمی از مناره زاویه شمال غربی که بخشی از کاشیکاری آن باقی مانده، بقیه مناره‌ها فروریخته است. این مناره‌ها تو خالی است و به وسیله پلکان چرخشی از بام تا سقف ایوان‌های طبقه سوم و تا نوک مناره راه پیدا می‌کند.

مناره‌ها از نظر فرم، اسکلت و ابعاد یکسان هستند. راهیابی به این مناره‌ها از هشت پلکان ساخته شده در داخل جرز امکان پذیر است و هشت مناره در هشت گوشه این بنا علاوه بر ایفای نقش ایستایی خود در آرایش و ابهت بنا نیز نقش به سزایی دارند.

ساخت ایوان‌های جانبی و وجود هشت مناره در گوشه بام برای جلوگیری از رانش گنبد بزرگ ایجاد شده است.

منبع:باشگاه خبرنگاران جوان

معماری اصیل ایرانی همواره به عنوان تجلی هنر هنرمندانی محسوب می شود که در سراسر سرزمین کهن و پرافتخار ایران به خوبی نمایان است. معماری ایرانی را می‌توان در سازه‌های دستی و بنا‌های تاریخی مشاهده کرد که جلوه‌ دیگری دارد؛ آثاری که آمار فراوانی از آن در تمام کشور وجود دارد.

خانه‌های تاریخی سرشار از هنر ناب ایرانی است. شهر‌های مختلف کشور بنا‌های تاریخی بسیاری را از سال‌ها و قرن‌های دور در خود جای داده اند که می‌توان به شهر زنجان اشاره کرد. شهری در شمال غرب کشور؛مهد ملیله و چاقو.

شهری که گنجینه‌های بی مانندی از روزگاران گذشته را در دل خود جای داده است.

در این شهر تاریخی که در محدوده بازار زنجان قرار گرفته، مهارتی به چشم می‌خورد که یادگاری از دوران قاجار است. زیبایی این بنا در نگاه اول، چشمان هر رهگذری را به خود جلب می‌کند. خانه‌ای که هم عمارتی زیبا محسوب می‌شود و هم موزه‌ای که تماشای آن پلی به روز‌های کهن تاریخ کشورمان ایران است.

خانه ذوالفقاری این روز‌ها گردشگران زیادی را از داخل و خارج از کشور به سمت خود جلب می کند. این بنای تاریخی در قسمت شمالی سبزه میدان و مسجد جامع زنجان در محله‌ای قدیمی به نام دالان آلتی قرار گرفته است. عمارت ذوالفقاری که یکی از آثار گرانبهای زنجان محسوب می‌شود، مساحتی حدود ۱۱۷۶ مترمربع دارد که با اثرپذیری از الگوی معماری غربی با حفظ سنت‌های معماری ایران در ۲ طبقه ساخته شده است.

این اثر تاریخی از بخش‌های مختلفی مانند حصار، سردر، ورودی، حیاط و بخش‌های مسکونی و اداری تشکیل شده است. گوشه های  این عمارت با آجر، خشت، سنگ و مزین به نقوش رنگارنگ و متنوع هنری است. از دیدنی‌های این خانه تاریخی ساختار و ظاهر سقف‌های آن است که از دوران پهلوی به شکل شیروانی باقی مانده است و از اولین نمونه‌های رایج این نوع ساخت و ساز در زنجان محسوب می شود.

در سال‌های اخیر با اجرای طرح‌های بهبود زیرساخت‌های شهری، خانه ذوالفقاری خسارت‌های زیادی را متحمل شده که می‌توان به از بین رفتن سردر حیاط این بنا اشاره کرد.

خانه ذوالفقاری از بنا‌های داخلی و بیرونی متعددی تشکیل شده است که پس از سال‌ها و از بین رفتن بخش عظیمی از آن، تنها بخش بیرونی آن باقی مانده است که عمارت محمودخان ذوالفقاری نام دارد. در بخش اصلی و مرکزی این بنا، وجود نورگیر زیبایی به نام کلاه فرنگی جلوه‌ای نو و تازه به خانه بخشیده است. از دیگر زیبایی‌های این خانه وجود کاشی‌های برجسته قهوه ای، زرد و قرمز رنگ در ستون‌های بخش ورودی همکف و ایوان‌های طبقه اول است.

نمای جنوبی این بنا با آجرچینی، لمبه کاری و شیشه‌های رنگارنگ بیشترین زیبایی بصری را به عمارت ذوالفقاری هدیه داده است.

پس از تخریب بخشی از خانه ذوالفقاری، سازمان میراث فرهنگی زنجان در سال ۱۳۷۹ به مرمت و بازسازی این خانه اقدام کرد و در سال ۱۳۸۸ این بنا به عنوان اولین موزه باستان شناسی زنجان تبدیل شد.

آثار تاریخی این موزه به روز‌های قبل از دوره تاریخی و دوره اسلامی بر می‌گردد که متعلق به ۴ تا ۸ هزارسال قبل تاریخ زنجان است.

آثار دوران تاریخی متعلق به ۳ هزار سال پیش یعنی دوران عصرآهن و در بخش اسلامی به قرون ۴ و ۵ هجری قمری تا روز‌های حکومت خاندان قاجار است. همچنین اشیاء سفالی کشف شده در تپه نور سلطانیه و مردان نمکی در خانه موزه ذوالفقاری نگهداری می‌شود.

در سال ۱۳۷۲ در عملیات بهره برداری از معدن نمک، معدن کاران با نیم تنه انسانی با ریش و موی بلند رو به رو شدند. علاوه بر این در سال‌های ۱۳۸۳ و ۱۳۸۴ باز هم در یکی از معادن همدان مردان نمکی پیدا شدند. این مردان نمکی پیدا شده در همدان به دوران حکومت هخامنشیان و ساسانیان بازمی گردد.

خانه تاریخی ذوالفقاری که در خیابان طالقانی زنجان قرار گرفته است، در تاریخ ۲۵ اسفند سال ۱۳۷۵ در فهرست آثارملی ایران به ثبت رسید. این خانه موزه در شش ماه اول سال از ساعت ۹ صبح تا ۷ شب و در شش ماه دوم از ساعت ۸ صبح تا ۵ عصر  روی بازدیدکنندگان و علاقمندان آثار تاریخی باز است. پیشنهاد می‌کنیم سفر به شهر زیبای زنجان و بازدید از این خانه را از دست ندهید.

منبع:باشگاه خبرنگاران جوان