سعدیه محل زندگی، خانقاه و آرامگاه سعدی، شاعر و سخنور نامی ایران دفن شده است که هر ساله عاشقان این ادیب ایرانی را به اینجا می کشاند تا یادی از او و آثار برجسته اش کنند و در باغ های اطراف آرامگاه زمان خوشی را سپری کنند.
سعدیه که در شمال شیراز و در دامنه ی کوه قرار دارد فقط خانه ی سعدی نیست. اطراف مقبره ی سعدی قبرهای زیادی متعلق به ادیبان و شاعران برجسته ی شیراز از جمله شوریده ی شیرازی دیده می شود.
معماری سنتی سعدیه
سعدی عاشق سفر بود. در شیراز و نظامیه بغداد تحصیل کرد و سپس سفری طولانی به بین النهرین، شام، حجاز و شمال آفریقا کرد و پس از کسب تجربه های فراوان به شیراز بازگشت.
آرامگاه سعدی با الهام از معماری سنتی ایرانی توسط معمار مدرنیست محسن فروغی طراحی و ساخته شده است. در سمت چپ آرامگاه سعدی هم یک حوض ماهی خودنمایی می کند که یه سنت جالب هم با خودش دارد:شستشوی بدن در این حوض، خصوصاً در شب چهارشنبه سوری، از مراسم های سنتی شیرازی هاست. آن ها معتقدند که این کار خاصیت شفابخشی دارد.
تاریخچه سعدیه آرامگاه سعدی
این مکان در ابتدا خانقاه شیخ بوده که وی اواخر عمرش را در آنجا می گذرانده و سپس در همانجا دفن شده است. برای اولین بار در قرن هفتم توسط خواجه شمس الدین محمد صاحب دیوانی وزیر معروف آباقاخان، مقبره ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد.
در سال ۹۹۸ به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، خانقاه شیخ ویران گردید و اثری از آن باقی نماند. تا این که در سال ۱۱۸۷ ه. ق. به دستور کریمخان زند، عمارتی ملوکانه از گچ و آجر بر فراز مزار شیخ بنا شد که شامل ۲ طبقه بود. طبقه پایین دارای راهرویی بود که پلکان طبقه دوم از آنجا شروع می شد.
تاریخ و معماری آرامگاه سعدی
در دو طرف راهرو دو اطاق کرسی دار ساخته شده بود. در اطاقی که سمت شرق راهرو بود، قبر سعدی قرار داشت و معجری چوبی آن را احاطه کرده بود. قسمت غربی راهرو نیز موازی قسمت شرقی، شامل دو اطاق می شد، که بعدها شوریده (فصیح الملک) شاعر نابینای شیرازی در اطاق غربی این قسمت دفن شد.
معماری فوق العاده آرامگاه سعدی
طبقه بالای ساختمان نیز مانند طبقه زیرین بود، با این تفاوت که بر روی اطاق شرقی که قبر سعدی در آنجا بود، به احترام شیخ اطاقی ساخته نشده بود و سقف آن به اندازه دو طبقه ارتفاع داشت.
بنای فعلی آرامگاه سعدی از طرف انجمن آثار ملی در سال ۱۳۳۱ ه. ش با تلفیقی از معماری قدیم و جدید ایرانی در میان عمارتی هشت ضلعی با سقفی بلند و کاشیکاری ساخته شد. رو به روی این هشتی، ایوان زیبایی است که دری به آرامگاه دارد.
در طرح جدید پس از خرید و تخریب خانه های اطراف، آرامگاه دارای محوطه ای در حدود ۱۰۳۹۵ متر مربع شد. محوطهٔ باغ به سبک ایرانی گلکاری، درختکاری و باغچه بندی شده است. در وسط حیاط دو حوض مستطیل شکل، با جهت شمالی – جنوبی در دو طرف محوطهٔ آرامگاه قرار دارد و حوض دیگری در جهت شرقی – غربی در مقابل ایوان اصلی بنا واقع شده است.
ورودی
ورودی مجموعه در راستای ورودی آرامگاه است که معمار آن آندره گدار فرانسوی است. بر روی درب ورودی سعدیه این بیت به چشم می خورد:
ز خاک سعدی شیراز بوی عشق آید هزار سال پس از مرگ او گرش بویی
حوض سکه
در جلوی رواق، حوضی قرار دارد که در آن سکه به نشان گرفتن حاجت می اندازند.
قنات
در عمق ده متری صحن آرامگاه قناتی وجود دارد که آب آن دارای مواد گوگردی و جیوه است. آب این قنات که در زیر زمین جریان دارد به درون «حوض ماهی» می ریزد.
حوض ماهی
این حوض در سمت چپ آرامگاه واقع است و در داخل به شکل هشت ضلعی است. حوض با زیربنایی در حدود ۳۰٫۲۵ مترمربع، با ۲۸ پله به صحن آرامگاه وصل می شود. مشهور است که سعدی نزدیک زاویهٔ خود، حوضچه هایی از سنگ مرمر ساخته بوده که آب در آن ها جریان داشته است.
شستشو در این آب، خصوصاً در شب چهارشنبه سوری، جزء معتقدات مردم شیراز بوده است. کاشی کاری های داخل حوض ماهی که به سبک عمدهٔ سلجوقی است، در سال ۱۳۷۲ توسط استاد کاشی کار «تیرانداز» طراحی شده و توسط میراث فرهنگی اجرا گردیده است. بر فراز حوض ماهی یک نورگیر به شکل هشت ضلعی و دو نورگیر چهارضلعی در طرفین آن قرار دارد. زیرزمین سعدیه امروزه به چایخانهٔ سنتی تبدیل شده است.
دو ساختمان آجری در کنار حوض ماهی وجود دارد که یکی دفتر و دیگری کتابخانهٔ عمومی سعدیه است علاوه بر ساختمانی دیگر که سرویس بهداشتی در آن قرار دارد.
ضلع غربی آرامگاه سعدی
در ضلع غربی، قصیده ای با مطلع زیر دیده می شود:
خوش است عمر، دریغا که جاودانی نیست
پس اعتماد بر این چند روز فانی نیست
ضلع شرقی آرامگاه سعدی
در ضلع شمال شرقی ابیاتی از بوستان با این مطلع نوشته شده:
الا ای که بر خاک ما بگذری
به خاک عزیزان که یاد آوری
ضلع جنوب شرقی آرامگاه سعدی
در ضلع جنوب شرقی، کتیبه ای دیگر از گلستان با این عبارت به چشم می خورد:
یاد دارم که با کاروان همه شب رفته بودم…
ضلع جنوب غربی آرامگاه سعدی
در ضلع جنوب غربی، غزلی از بدایع با این مطلع نوشته شده:
ای صوفی سرگردان، در بند نکونامی
تا درد نیاشامی، زین درد نیارامی
ضلع شمال غربی آرامگاه سعدی
در ضلع شمال غربی ایوان (نزدیک آرامگاه شوریده شیرازی) دوازده بیت از قصیده ای با مطلع زیر به چشم می خورد:
خاک من و توست که باد شمال
می ببرد سوی یمین و شمال
همچنین غزلی از طیبات به خط شاهزاده ابراهیم سلطان فرزند شاهرخ تیموری و با این مطلع حک شده است:
به جهان خرم از آنم که جهان خرم از اوست
عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست
ضلع شرقی آرامگاه سعدی
در ضلع شرقی نیز دوازده بیت از قصیده ای به خط نستعلیق و با این مطلع دیده می شود:
بسی صورت بگردیده است عالم
وز این صورت بگردد عاقبت هم
محوطه آرامگاه سعدی
بنای اصلی و اولیه آرامگاه سعدی مربوط به دوره اتابکان فارس است و نخستین بار ابن بطوطه مراکشی در حدود سال ۷۵۰ قمری آن را مشاهده کرد.
این مکان در ابتدا خانقاه سعدی بوده که وی اواخر عمرش را در آنجا می گذرانده و سپس در همانجا دفن شده است. برای نخستین بار در قرن هفتم توسط خواجه شمس الدین محمد صاحبدیوانی وزیر معروف آباقاخان، مقبره ای بر فراز قبر سعدی ساخته شد.
در سال ۹۹۸ به حکم یعقوب ذوالقدر، حکمران فارس، خانقاه شیخ ویران شد و اثری از آن باقی نماند. در سال ۱۱۸۷ قمری به دستور کریمخان زند، بنایی ۲ طبقه معروف به عمارتی ملوکانه از گچ و آجر بر بالای مزار سعدی بنا شد.
در دوره قاجاریه توسط فتحعلی شاه این بنا مرمت شد و چند سال بعد نیز حبیب الله خان قوام الملک دستور تعمیر و ترمیم قسمتی از بنا را صادر کرد.
بنایی که در زمان کریمخان ساخته شده بود تا سال ۱۳۲۷ شمسی برپا بود و شامل یک ساختمان ۲ طبقه آجری مرکب از چند اتاق و طبقه زیرین آن یک متر بلندتر بود.
بنای کنونی این آرامگاه به دستور محمدرضا پهلوی به وسیله انجمن آثار ملی ساخته و در سال ۱۳۳۱ رسما افتتاح شد. این بنا با اقتباسی از چهل ستون اصفهان و ابنیه قدیمی دیگر با معماری جدید ساخته شده است.
ساختمان به سبک ایرانی است با ۸ ستون از سنگ های قهوه ای رنگ که در جلوی مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفید و کاشی کاری مزین است. بنای آرامگاه از بیرون به شکل مکعبی است اما در داخل هشت ضلعی می باشد با دیوارهایی از جنس مرمر و گنبدی لاجوردی.
زیربنای اصلی آرامگاه حدود ۲۵۷ متر مربع می باشد. ساختمان اصلی آرامگاه شامل دو ایوان عمود بر هم می باشد که قبر شیخ در زاویه این دو ایوان قرار گرفته است.
روی آرامگاه گنبدی از کاشی های فیروزه ای رنگ ساخته شده است. سنگ های پایه های بنا، سیاه رنگ است و ستون ها و جلوی ایوان از سنگ گرانتیت قرمز مخصوصی ساخته شده است. نمای خارجی آرامگاه از سنگ تراورتن و نمای داخلی آن از سنگ مرمر است.
علی اکبرخان قوام الملک شیرازی، سنگ قبر کنونی را که سماق سرخ کم رنگی است، بر روی قبر شیخ نصب کرد و کتیبهٔ زیر را که از اشعار بوستان است، با خط نستعلیق عالی بر آن نگاشت:
کل شی هالک و انت الباقی
کریم السجایا، جمیل الشیم نبی البرایا، شفیع الامم
مقبره و سنگ قبر سعدی
سنگ قبر در وسط عمارتی ۸ ضلعی قرار دارد و سقف آن با کاشی های فیروزه ای رنگ تزیین شده است. در ۷ ضلع ساختمان، ۷ کتیبه قرار دارد که از قسمت هایی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ انتخاب شده و به خط «ابراهیم بوذری» نوشته شده است. متن یک کتیبه دیگر از «علی اصغر حکمت» است که در مورد چگونگی ساخت بقعه توضیحاتی داده.
بنا در سمت چپ به رواقی متصل می شود که در آن ۷ طاق وجود دارد که با کف سازی سیاه رنگ به آرامگاه شوریده شیرازی پیوند می خورد. این آرامگاه در یک اتاق قرار دارد و کتیبه ای بر سر در آن است که شاعر را معرفی می کند و شعری از خود شاعر بر کاشیهای سرمه ای بر روی دیوار نوشته شده است.
در اطراف مقبره سعدی، قبور زیادی از بزرگان دین وجود دارند که بنا به وصیت خود، در آنجا مدفون شده اند از جمله مهمترین های آن می توان شوریده شیرازی را نام برد که آرامگاهش به وسیله رواق به آرامگاه سعدی متصل شده است.
آرامگاه سعدیه جزء آثار ملی
آرامگاه شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی در سال ۱۳۵۴ توسط وزارت فرهنگ و هنر با شماره ۱۰۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
آرامگاه سعدیه یکی از جاذبه های مهم شیراز
سعدیه یکی از جاذبه های شهر شیراز در طول تاریخ مورد توجه هنر دوستان و اهالی ادب بوده. این بنای زیبا که تافیقی است از هنر معماری قدیم و جدید به زیبایی هرچه تمام تر در میان باغی باصفا میزبان مسافران وگردشگرانیِ که با دیدن این همه زیبایی و آرامش ساعتی در این مکان توقف می کنند.
یکی از جاذبه های این محل حوض ماهیِ که نزدیک مزار شیخ قرار داره و آب آن از چشمه ای تامین می شه که از زیر بنا می جوشه.ساختمان به سبک ایرانی با ۸ ستون از سنگ های قهوه ای رنگ بر روی آرامگاه گنبدی شکل از کاشی های فیروزه ای رنگ و سنگ سفید تزیین شده که در جلوی مقبره قرار دارند و اصل بنا با سنگ سفید و کاشی کاری مزینه.
بنای مقبره در داخل هشت ضلعیه که در هفت گوشه ساختمان، هفت کتیبه خطی قرار داره که بر روی دیواره ها ابیاتی از گلستان، بوستان، قصاید، بدایع و طیبات شیخ اجل سعدی انتخاب و گلچین شده و به قلم و خط «ابراهیم بوذری» نوشته شده.
این آرامگاه در انتهای خیابان بوستان و کنار باغ دلگشا در دامنه کوه در شمال شرق شیراز قرار دارد. لغت نامه دهخدا به نقل از فرهنگ برهان قاطع نام موضعی که شیخ سعدی در آنجا آرمیده را «گازرگاه» نامیده و به نقل از فرهنگ آنندراج گازرگاه را حد شیراز نزدیک به مرقد شیخ مصلح الدین سعدی شیرازی دانسته است.
سکه های پانصد ریالی برنزی جمهوری اسلامی ایران از سال ۱۳۸۷ خورشیدی به نقش آرامگاه سعدی مزین شده است.
مرتبط:
از “مسجد وکیل شیراز” چه میدانید؟
باغ جهان نما ،شیراز
آشنایی بازار مسگرها در شیراز
