مسجد جامع میبد
مسجد جامع میبد مجموعه ای از بناهای مذهبی است که در میدان مرکزی شارستان قدیم میبد ساخته شده است و شریان های اصلی شهر که در واقع چهار راسته منشعب از چهار دروازه قدیم شهربوده است در محل مسجد جامع با هم تلاقی داشتند. کاوشهای اخیر باستان شناسی نشانه هایی از معماری ویژه مساجد اولیه اسلامی را در این مجموعه نشان می دهد.
مسجد جامع شهرستان میبد، مجموعه عماراتی است از تعدادی مسجد که با معماری صورت گرفته در هر بخش ویژگیها و فضاهای متنوعی دارد. با توجه به مستندات تاریخی این بنا یکی از قدیمی ترین مساجد تمدن اسلام بشمار میرود که سازندگان این اثر تاریخی، پیکره و پایه های نخستین آن را در قرن دوم هجری بنا نهاده اند. به مرور زمان، معماران و طراحان دوران گذشته، اقدام به ترمیم یا اضافه کردن بخش های مختلف آن کردند تا مسجدی با معماری، ساختار و ترکیب کنونی برای آیندگان به یادگار بماند. از مهم ترین ویژگی های این عمارت می توان به دوران اوج استفاده از آن اشاره نمود که طبق کاوش های انجام شده توسط باستان شناسان، به قرون هفتم تا نهم هجری قمری باز می گردد. در این دوران گرم خانه مسجد توسط معماران و هنرمندان حکومت آل بویه و ایوان و گنبد اصلی آن به وسیله استادکاران فرمانروایی آل مظفر (مورخان معتقدند که آغاز حکومت آل مظفر در شهرستان میبد صورت گرفته است) احداث شده است.
از اقداماتی که در ساخت و ساز این عمارت ارزشمند صورت گرفته می توان به تغییر طرح فضا و نقشه اولیه مسجد جامع اشاره کرد که در طی قرون مختلف شکل گرفته است. پرواضح است که با سیر تحولات اجتماعی و فرهنگی، بسیاری از علوم نیز دچار تغییر و تحول اساسی شد که معماری ایرانی را نیز شامل می شود. مسجد جامع میبد یزد نیز از این قاعده مستثنی نبوده و بارها مورد مرمت یا تغییر بخشی از بنا قرار گرفته است به گونه ای که نقشه اولیه‌ی مسجد از صورت شبستان به مسجدی گنبدی شکل همراه با ایوان، تغییر یافت و پس از آن به سمت غرب وسعت داده شد. این اقدام باعث شد تا صحن این بنای ارزشمند از فضای بیشتری نسبت به قبل برخوردار شود. همچنین سازندگان و طراحان این مجموعه، مناره های رفیع و قطور را در قسمت پایانی شمال مسجد به آن اضافه نمودند. این در حالی است که بسیاری از مورخان، دوران پس از قرن هفتم هجری را، زمان اوج تغییرات ایجاد شده توسط هنرمندان ایران معرفی کرده اند. از دید آنها، بیشترین و در عین حال اساسی ترین ساخت و ساز که منجر به گسترش و وسعت کنونی مسجد شده است، در دوران پس از قرن هفتم هجری انجام شده است.
از جمله بخش های الحاقی مسجد جامع میبد، شبستان امام حسن (ع) است که پیرامون گنبد خانه خشتی مسجد و در قسمت شمال غربی مجموعه بنا شده است. به این ترتیب محدوده پشت مناره به عنوان قسمتی از بخش های سرپوشیده مسجد در نظر گرفته شد. همچنین در قسمت غربی مسجد قدیم، مسجد دیگری که از ایوان برخوردار بوده است، به این عمارت اضافه شده که بیشترین اقدامات جهت گسترش و وسیع کردن مسجد میباشد. متاسفانه امروزه از این بخش اثری به جای نمانده و تنها تا چند سال گذشته، قسمت هایی از آثار آن در زمینی که اکنون به صورت مسطح و فاقد عمارت است، مشاهده می گردد. در قرن نهم هجری نیز، بازسازی های دیگری در قسمت هایی از مسجد که به دلیل گذشت زمان، دچار آسیب و تخریب شده بود، صورت گرفت که محراب، یکی از بخش های ترمیم شده محسوب می شود. در شبستان، قسمت های قدیمی، بخشی از مناره ها و صحن مسجد نیز به مرور زمان تغییرات اساسی انجام گرفته است. اما می توان دوران حکومت پادشاهان قاجار را به عنوان آخرین اقدامات ساخت و ساز و تعمیرات مسجد جامع میبد به شمار آورد که شبستان زمستانی حاجی رجبعلی در قسمت غربی صحن مسجد و احداث مسجد حاجی حسنعلی در بخش شمال شرقی عمارت، از جمله این تغییرات است.
ویژگیهای مسجد جامع میبد
قدیمی ترین ساختارهای به دست آمده در مسجد جامع آثار مسجدی است که با طرحی شبستانی در شمالی ترین بخش مسجد معرف تاریخی در حدود سده دوم هجری می باشد.
این مجموعه عظیم و باشکوه تاریخی، از مساحتی حدود سه هزار متر مربع و بخش هایی همچون گنبد خانه، چند شبستان از جمله شبستان زمستانه (گرمخانه) و شبستان تابستانه، ایوان، چندین ورودی، هشتی، مسجد حسنعلی، مسجد امام حسن (ع) و بخش های دیگر تشکیل شده است. در سطح میانی که درواقع حیاط بنا به شمار می آید، می توان طرح طاق نما را که به دفعات تکرار شده است، مشاهده کرد.
معماران و طراحان هنرمند این اثر کهن، گنبد خانه مسجد، شبستان های کناری و نیز ایوان عظیم و رفیع آن را به عنوان مکانی برای استفاده در فصل گرما و مشهور به بخش تابستانه احداث کرده اند که در جهت قبله قرار دارد. در قسمت های دیگر مسجد، شبستان های زمستانی است که به گرم خانه معروف هستند و از ویژگی های آن می توان به در ورودی اصلی این بخش که از سردر نسبتا رفیعی برخوردار است، اشاره کرد. این بخش از سمت کوچه شرقی و با عبور از محوطه هشتی، به صحن مسجد منتهی می شود. با گذشت زمان و اضافه کردن بخش هایی به این مجموعه، وسعت آن افزایش یافته و جمعیت بیشتری از مردم را در خود جای می دهد. مسجد حاجی حسنعلی که از لحاظ وسعت، بسیار کوچک تر از مسجد اصلی ساخته شده است، در بخش شمال شرقی مجموعه مشاهده می شود.
این مسجد از شبستانی که به سمت شمال تعبیه شده و به مکانی که امروزه به صورت مخروبه و در قسمت پشت مجموعه قرار دارد، متصل می گردد. سازندگان و هنرمندان مسجد جامع میبد، صحنی متشکل از طاق نما را نیز برای این مسجد کوچک در نظر گرفته اند. مسجد دیگری که از آن به مسجد امام حسن (ع) یاد می کنند، در بخش شمال غربی مجموعه قرار دارد که از گنبد خانه و تعدادی شبستان برخوردار است. طراح این عمارت، در قسمت غرب و شرق دو ردیف شبستان و در بخش شمال، یک ردیف شبستان را تعبیه کرده است. ورودی این مسجد که به مسجد حسنی نیز شهرت دارد، در قسمت شمال شبستان احداث شده است.
احتمالا در دوران گذشته، در قسمت غربی مجموعه، مسجدی وجود داشته که متاسفانه امروزه از آن، هیچ گونه آثری برجای نمانده است. سازندگان این مجموعه عظیم ساختمان و بنای اولیه مسجد را با خشت و گل بنا نهاده اند؛ با توجه به کاوش ها و آثار برجای مانده از بخش های مختلف بنا، مصالح دیگری را نمی توان در آن مشاهده کرد. قسمت هایی همچون پوسته درونی ایوان، پوسته بیرونی گنبد و پیشانی سرپایه های نمای صحن، با طرح های ساده و در عین حال زیبای هندسی، آجرکاری شده اند. کتیبه درب ورودی که از جنس چوب ساخته شده است در محدوده معماری اصیل مسجد مشاهده می شود. در این کتیبه آیه ای از قرآن کریم و تاریخ ۹۱۳ هجری قمری حک شده است. در پیکره درونی محراب نیز بر کتیبه ای از کاشی معرق که در بخش انتهایی گنبد خانه نصب شده است، می توان نام دوازده امام و همچنین تاریخ ۸۶۷ هجری قمری را مشاهده نمود. با توجه به تغییرات و تعمیراتی که در بخش های مختلف ساختمان اولیه مسجد جامع میبد صورت گرفته است، جهت قبله نسبت به جهت قبله مسجد اولیه دچار انحراف شده است.
برخی از کارشناسان معماری و باستان شناسان معتقدند که این مجموعه تاریخی باشکوه و ارزشمند از بخش های دیگری همچون کاروانسرا و آب‌انبار نیز برخوردار بوده که متاسفانه این فضاها امروزه از بین رفته و هیچ اثری از آنها باقی نمانده است.
مرتبط: