اَرگ به گونه‌ای از ساختمان‌های بلند و محصور گفته می‌شود که در معماری قدیم کاربرد داشت. در این مطلب، ارگ های مورچه خورت و آق قلعه را معرفی کرده ایم که شاید بد نباشد در این فصل از آنها دیدن کنید.
ارگ مورچه خورت
ارگ آق قلعه
ارگ مورچه خورت
ارگ قدیمی مورچه خورت در فاصله‌ی ۵۰ کیلومتری شمال اصفهان به صورت یک قلعه‌ی خشتی بزرگ با برج و باروهای بلند فضایی در حدود ۱۵۰۰۰ متر مربع را به خود اختصاص داده است .
قلعه و ارگ قدیمی مورچه خورت درروستای مورچه خورت در ۵۰ کیلومتری شمال اصفهان واقع است. قلعه مورچه خورت بنای بزرگی است و مرتفع که بر نواحی پیرامون خود اشراف دارد و به صورت یک قلعه‌ی خشتی بزرگ با برج و باروهای بلند فضایی در حدود ۱۵۰۰۰ متر مربع را به خود اختصاص داده است.
تاریخ دقیق بنای این قلعه که ازآثار دوره اسلامی است،مشخص نیست اما گفته می‌شود قدمت این قلعه و منطقه تاریخی به قرن نهم ه. ق می‌رسد و به گفته برخی ، قدمت آن به قبل از دوران صفویه نیز می‌رسد. دریک برهه از تاریخ،این قلعه مرکز یاغیان و گردنکِشان بوده اما اکنون نیازمند رسیدگی بیشتر می‌باشد.
قلعه مورچه خورت دارای برح و باروی خشتی و گلی است که به مرور از ارتفاع آن کاسته شده است. این حصار دارای سه دروازه و نیز ۸ برج تدافعی است. در بخش فوقانی دیوارها،روزنه‌ها و تیرکش هایی تعبیه شده است.
به گفته کارشناسان بعد از ارگ بم این مکان مهمترین قلعه تاریخی ایران از نظر سبک معماری وشهر نشینی بحساب می‌آید. قلعه مورچه‌خورت دارای دو ورودی اصلی است که به صورت عمود برهم در دو جبهه جنوب غربی و شمال غربی قرار دارند و به وسیله گذر اصلی قلعه به هم متصل می‌شوند و در داخل قلعه قدیمی همه جور امکانات و ابنیه‌ای یافت می‌شود به طوری که اگر در قدیم درهای قلعه را می‌بستند، ساکنان نیازی به بیرون نداشتند. برای ورود به قلعه باید از سمت غربی پس از گذشتن از یکی از این ورودی‌ها که در زیر برج دیده بانی قرار دارند، وارد شد و پس از گذشتن از هشتی بزرگی به فضای داخلی قلعه رسید، درب‌های ورودی از چوب‌هایی به ضخامت ۲۵ سانتیمتر که از ورق‌های ضخیم فلزی با میخ‌های آهنی بزرگ به هم متصل شده ساخته شده است.
گذرگاه‌های اصلی قلعه مثل کوچه‌هایی پر پیچ‌وخم، بین دروازه‌های اصلی از شمال غربی تا جنوب کشیده شده است که این معماری تو در تو و شگفت‌انگیز شناختن مسیر را برای عابران غیربومی دشوار می‌کند. در فضای داخلی قلعه کوچه‌های تنگ و باریک و مسقف با منازل مخروبه ونیمه مخروبه ویک باب حمام قدیمی وطاق وطاق نماهایی متعدد وجود دارد که این معماری تو در تو و شگفت‌انگیز شناختن مسیر را برای عابران غیربومی دشوار می‌کند.
بین کوچه‌های تنگ با دالان‌های تو در تو و اتصال آنها به خانه‌های قدیمی همسایه‌های مجاور، ترکیبی به وجود آورده تا هم بادهای منطقه را کنترل کند و مردم بدون آزار گرد و خاک عبور کنند و هم در گذشته سدی جلوی ورود سواران دشمن به داخل قلعه بوده است.
قوس‌ها و طاقی‌های زیبای خشتی و سر چین‌های آجری زیبا بر سر دیوارها، همراه با پنجره‌های دیده بانی در ارتفاع ۵ متری تصاویری بکر از شکوه تاریخی این قلعه مقاوم و تاریخ‌ساز به نمایش گذاشته است. در کنار گذر اصلی قلعه راسته بازار تاریخی روستای مورچه‌خورت واقع‌شده که شامل مغازه‌های کوچک و کارگاه‌های صنایع‌دستی و انبارهای نگهداری کالا و اجناس است که در گذشته نقش مهمی برای دادوستد مردم مورچه‌خورت و ساکنان قلعه با بازرگانان و تجار بیرون و مسافران داشته است.
مجموعه حمام تاریخی در گذر اصلی قلعه قرار دارد و به دلیل عایق بودن بدنه حمام و حفظ گرما در عمق زمین ساخته‌شده و به صورت طبیعی از قنات با شیب سازی و مهندسی باستانی آب به داخل گرم خانه و «تون» حمام هدایت می‌شده است. نور و تهویه این حمام توسط گل جام‌های تعبیه‌شده در سقف تأمین می‌شده که گربه روهای کف حمام این سیستم طبیعی برودتی را کامل کرده است.
فضای حمام تاریخی از دو حمام مشابه مردانه و زنانه تشکیل‌شده که هر دو قسمت دارای: سر بینه، گرم خانه، میان رو، خزینه و تون و آتشدان به سبک حمام‌های قدیمی است.
آرامگاه امامزاده علی (ع) معروف به شازده علی (ع) نیز در کنار ورودی جنوب غربی قلعه قرار دارد که با گنبد مخروطی و کاشی‌های لاجورد در میان توده غالب قهوه‌ای و خشتی قلعه خودنمایی می‌کند. دراین قلعه گنبد مخروطی شکل بقعه امامزاده علی یا شاهزاده علی از دور مشهود است.
تاریخ دفن این امامزاده به سال ۲۷۳ ه. ق برمی‌گردد ولی به احتمال قوی بنای اولیه در قرن پنجم بنا شده است که در حیاط اصلی آن مشاهیر و بزرگان مورچه‌خورت به خاک سپرده شدند و در میان آنها سنگ قبرهای قدیمی زیبا متعلق به قبل از قاجار نیز به چشم می‌خورد.
در کنار امامزاده که ضریح محقری هم دارد، حسینیه تاریخی مورچه‌خورت بناشده که هنوز مورد استفاده اهالی و نماد تقرب ساکنان این کهن دیار به ائمه اطهار است. در شرقی‌ترین نقطه قلعه یک خانه خشتی دو طبقه با نمای زیبا به چشم می‌خورد که خانه اربابی نام دارد و پشت‌بام آن به برج شرقی قلعه راه دارد که دارای پنجره‌های چوبی و به صورت طاق و چشمه بناشده و دارای هشتی‌ها و حیاط اصلی، آغل دام‌ها، انباری و اتاق نشیمن است. این خانه در وضعیت خوبی قرار ندارد ولی در نزدیکی آن منزلی زیباتر قرار دارد به خانه عروس مشهور است و زیباترین منزل مورچه‌خورت به حساب می‌آید.
گچ بری‌های زیبا و طاق دیس‌های بکر که در پایین با آینه‌کاری تزئین شده است، شکوه و جلال خاصی به سقف بلند ۵/۴ متری خانه بخشیده است، این خانه اگر چه هنوز تخریب نشده ولی عدم رسیدگی به آن این بنا را در وضعیت هشدار تخریب قرار داده است.
این خانه به صورت دوری با نشیمن و چهار دری‌ها و دکان و اسطبل، مطبخ، راهرو و به صورت اندرونی و بیرونی یا حیاط شاهی و حیاط‌خلوت ساخته شده است. در سوی دیگر قلعه کاروان سرای مورچه‌خورت به «نام چاپارخانه» قرار دارد که پژوهشگران و سیاحان زیادی درباره آن مطلب نوشتند و در سالهای رونق این کاروان‌سرا روزهایی در آن اتراق کردند، همچنین آب انبار عباسی دیگر بنای کناری این کاروان سراست که از سمتی به امامزاده شازده علی (ع) متصل است.
در برج کبوتر مورچه‌خورت نیز که به طور کامل مخروبه شده و تنها قسمتی از آن باقی‌مانده، به گفته اهالی، محل آخرین کارزار تن به تن نادرشاه با اشرف افغان بوده است. تا چند دهه پیش ۲۰-۲۵ خانوار دراین قلعه زندگی می‌کردند. هم اکنون بخشهایی از این قلعه از سوی شرکت عمران ومسکن سازان منطقه مرکزی در حال مرمت می‌باشد.
ارگ آق قلعه
مجموعه آق قلعه در فاصله هشتاد کیلومتری شمال غرب شهر سبزوار، در منطقه جوین و بین دو روستای قادر آباد و فتح آباد قرار دارد.
طبق مطالعات انجام شده این مجموعه در عصر ایلخانی، به منظور ایجاد شهری به سبک سلطانیه زنجان ساخته شده است. بر اساس کتیبه ساقه گنبد مسجد آق قلعه این مجموعه در سال ۷۱۲ ه.ق و مقارن با حکومت الجایتو، به پایان رسید.
بنابراین مجموعه آق قلعه یکی از آثار ارزنده عصر ایلخانی محسوب می‌شود. ولی زمان استفاده از آن اندک بوده و در دوره صفویه و قاجاریه نیز از آن استفاده شده است. ولی از آن زمان تاکنون بنا به دلایل نامشخص متروک باقی مانده است.
این قلعه یکی از بزرگترین قلعه‌های زمان ایلخانی است که در استان خراسان وجود دارد و زمانی نیز مرکز حکومت ایلخانیان بوده است.
با توجه به پلان وضعیت موجود، این دژ سه دروازه ورودی دارد که یک دروازه در ضلع شمالی و دو دروازه در ضلع شرقی و غربی رو به روی هم قرار دارند.
خندق از سیستم‌های دفاعی دژهای جلگه‌ای است، در حال حاضر این مجموعه خندقی به عمق سه متر و عرض پنج متر دارد که عمق اصلی این خندق به علت گذشت زمان و ریختن آوار و خاک‌های اطراف مشخص نشده است.
دژ آق‌قلعه دارای مساحت ۳/۴۲ هکتار درون حصار اصلی و محیط آن ۲۸۵۰ متر است و بخش ارگ حکومتی، درون آن قرار دارد.
ارتفاع موجود حصار از چهار متر تا ۱۱ متر متغیر است که در جاهای مختلفی بتازگی و به بهانه عملیات راهسازی یا لوله‌کشی آسیب‌دیده است.
در بخش شرقی حصار کهن‌دژ قرار دارد و در آن بافت‌های معماری مشهود است و احتمالا اهالی هنگام احساس خطر به این بخش پناهنده می‌شدند.
بقایای سه طبقه معماری در ضلع غربی این دژ دیده می‌شود.تعدادی اتاق در این بخش وجود دارد. با توجه به متون تاریخی و آثار موجود مشخص می‌شود که حاکمان این منطقه در اواخر حکومت ایلخانان به منظور ایجاد شهری به سبک سلطانیه زنجان به شکل تقریبا مستطیل، شامل تمامی فضاهای کالبدی شهری آن دوره یعنی؛ خندق، برج، بارو، ارگ، مسجد، قنات، قبرستان و ایجاد کرده‌اند.
دروازه ورودی شهر از ضلع شمالی بوده که با توجه به وجود خندق دارای پلی متحرک بوده است.
در زمان صفویه در جبهه جنوبی آق‌قلعه روی خرابه‌های ایلخانی، خانه‌های خشت و گلی ساخته شده و به نسبت پیشین جمعیت بیشتری در آن ساکن می‌شوند؛ از این زمان سکونت در این محل تا اوایل دوره قاجار ادامه دارد.
براساس عکس‌های هوایی منطقه، رشته قنات‌های فراوانی در این محل وجود داشته که اصلی‌ترین آن رشته قناتی است که از ضلع جنوبی مجموعه وارد شده و حلقه چاه‌های آن پی در پی تا ضلع شمال آن ادامه می‌یابد که خود مهمترین عامل آبادی این سطح و سطوح پیرامون آن بوده است.
ویژگی‌های مجموعه آق قلعه
با توجه به تقسیم بندی دژها در ایران، این مجموعه که در دشت وسیع جوین قرار دارد از خصوصیات دژهای جلگه ای برخوردار است. در این باره می‌توان به نکات زیر اشاره کرد:
_ پلان دژ مستطیل بوده و کهن دژ آن که در ضلع جنوبی قرار دارد به صورت مربع است.
_ باروی این مجموعه که برای جلوگیری از نفوذ مهاجمان به داخل دژ ایجاد گردیده، از خشت‌های پهن و چینه ساخته شده است. خاک‌های به دست آمده از حفر خندق اطراف دژ نیز برای تهیه خشت‌ها و یا چینه استفاده شده است.
_ برای استحکام بیشتر بارو در فواصلی متناسب، برج هایی ایجاد کرده اند که جایگاهی برای نگهبانان و دیدبانان و محافظان دژ بوده است.
_ روزنه هایی در بدنه برج‌ها تعبیه کرده اند که از آن جا مدافعان به دیده بانی و تیراندازی می‌پرداختند از بین سی و هشت برج اطراف این مجموعه تنها تعدادی در قسمت کهن دژ سالم‌تر مانده اند و اکثر آنها در اثر عوامل جوی و دیگر عوامل آسیب دیده و برخی نیز کاملا از بین رفته اند.
_ آب اکثر دژهای جلگه ای از طریق رودخانه و یا قنات و چاه تامین می‌شود، آب این مجموعه نیز از قنات‌های موجود محوطه تامین می‌شده است. هم اکنون مسیر قنات‌ها مشخص می‌باشد ولی از آنها استفاده نمی‌شود.
مجموعه آق قلعه در سال ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.
مرتبط:
قلعه مورچه خورت ،ارگی از خشت و رنج
