روستاي سريزد در فاصله ۵ كيلومتري شمال جاده يزد ـ كرمان قرار دارد و در حال حاضر از توابع دهستان خورميز بخش مركزي مهريز است. بافت قديم روستا داراي خانه‏هاي بسيار زيبا با بادگيرهاي دلپسند، مجموعه‏هايي هم‏چون مسجد، آب‏انبار، حسينيه، رباط، كاروانسرا ، چاپارخانه، دروازه تاريخي (كه اكنون فقط ستوني از به جاي مانده ) است كه آن را در زمره روستاهاي تاريخي استان قرار داده است. در كنار اين روستا قلعه‏اي عظيم چشم نوازي مي‏كند كه با وسعتي بيش از ده هزار متر مربع مساحت شامل سه طبقه است. اين روستا كه داراي دو ديوار دفاعي بلند است، شامل اتاق هاي بسيار زياد و راهروهاي به هم پيوسته مي‏باشد. معماري ويژه قلعه آن را در رديف قلعه‏ هاي با ارزش ايران قرار داده به طوري كه صاحب‏نظران آن را از نظر جلوه‏هاي معماري جالب‏تر از ارگ بم مي‏دانند.
قلعه سریزد یکی از کهن ترین و بزرگ ترین صندوق امانات بانکی ایران و جهان بوده است. قدمت این قلعه تاریخی به حکومت ساسانیان (قرن ۳ تا ۷ میلادی) می رسد.
قلعه به منظور ذخیره سازی غلات و مواد غذایی بوده که در آن زمان از ارزش خاصی برخوردار بوده است. علاوه بر غلات، پول، طلا و زیورآلات روستاییان نیز در مواقع هجوم و غارت در این قلعه نگهداری می شده است.
قلعه سریزد دارای سه طبقه است که از خشت و گل ساخته شده و مصالح مورد استفاده در آن آجر و گچ بوده است. تزییناتی نظیر کادربندی و شومینه سازی نیز در آن دیده می شود. در دو طرف راهروها، اتاق های متعدد حجره مانندی است که هر کدام دارای درب و کلیدی مجزا به منظور ذخیره سازی اشیا گرانبهای روستاییان بوده است.

ساختار قلعه
قلعه سریزد یکی از زیبا ترین ، عظیم ترین و سالمند ترین قلعه های دفاعی در کویر مرکزی ایران است. که می توان آن را در نوع خود بی نظیر دانست. هسته اولیه این قلعه مربوط به دوران ساسانی است و دردوره صفویه در ۳ طبقه مرمت و بازسازی شده است. (این قلعه از خارج به داخل شامل دیواری به ارتفاع ۲ متر گرداگرد قلعه می باشد که قبلا دارای ارتفاع بیشتری بوده است. خندقی به عمق ۴ متر و عرض ۵ تا ۶ متر در اطراف قلعه،حصار و باروی قلعه که ارتفاعی حدود ۶ تا ۷ متر دارد و گرداگرد قلعه را فرا گرفته و همچنین دارای ۹ برج مدور به ارتفاع ۸ تا ۹ متر در گوشه ها و میانه اضلاع می باشد.) فضای میان حصار و دیوار داخلی قلعه به عرض ۸ متر گرداگرد آن وجود دارد که با توجه به آثار و شواهد ، محل آب انبار، انبار علوفه و طویله چارپایان و آغل گوسفندان و احشام بوده است.دیوار داخلی و اصلی قلعه اماکن عمومی، خانه ها و انبارهای آذوقه را در بر گرفته است. در چهار گوشه این دیوار ۴ برج ساخته شده که از برجهای حصار قلعه بلند تر است.
فضاها و ورودیهای قلعه :فضای اصلی و مرکزی قلعه شامل انبارها ، خانه ها و اتاق های مسکونی قلعه نشینان بوده است.درب ورودی قلعه در سمت شمال آن قرار داشته که بر روی خندق مقابل آن پل متحرکی نصب بوده است که شب هنگام به کمک طناب و قرقره بلند می شده و در پشت دروازه قرار می گرفته است.

با برداشتن پل متحرک از روی خندق،ارتباط داخل و خارج قلعه از یکدیگر قطع می شد. با گذشتن از پل روی خندق و عبور از دراصلی قلعه ، به محوطه هشتی دروازه وارد می شویم. ودر محوطه هشتی به سه درب دیگر بر خورد می کنیم که دو تا از آن ها به طرفین چپ و راست باز شده و به محوطه میان حصار خارجی و دیوار داخلی قلعه که محل نگهداری احشام و چارپایان و انبار های علوفه بوده ،راه میابد. درب سوم ، مقابل دروازه اصلی قرارگرفته و به محل مسکونی قلعه راه دارد.

کوچه اصلی قلعه در امتداد درب اصلی و در جهت شمال به جنوب قرار گرفته و تا انتهای ضلع جنوبی قلعه امتداد دارد.در سمت راست و چپ هر طرف ، شش کوچه فرعی دیگر در نظر گرفته شده که طول هر کدام حدود ۵۰ متر می باشد. در طرفین کوچه های فرعی ، خانه مسکونی افراد قلعه در ۳ طبقه احداث شده است. در دو طبقه کوچه اصلی دو ردیف پلکان ساخته شده که ارتباط مسکونی ساکنان را با یکدیگر برقرار می سازد. علاوه بر آن در کوچه های فرعی نیز پلکانهایی برای ایجاد ارتباط بین طبقات در نظر گرفته شده است. خانه های قلعه هر کدام بیش از ۲ اتاق ندارد و اکثر زیر بنای آنها بیش از ۳۰ متر مربع نیست.اتاق ها تو بر تو بوده و در جوانب آنها طاقچه ها ،رف ها و در انتهای آنها محل هایی برای قرار دادن خمره های بزرگ جهت ذخیره کردن مواد غذایی ساخته شده است. همچنین در کف اتاق های قلعه سوراخهایی جهت اختفای خمره ها ایجاد کرده اند.
نحوه حفاظت از قلعه:نحوه استفاده ازفضاهای قلعه بدین ترتیب می باشد که برج های قلعه در سه طبقه بنا شده و ارتباط طبقات به وسیله پلکان های مارپیچ تامین می گردد.در هر سه طبقه روزنه هایی برای دیده بانی و تیراندازی در نظر گرفته شده است. پشت بام برج ها ، دیواری به ارتفاع ۵/۱ متر را دارد که به عنوان جان پناه از آن استفاده می گردد.

در زیر دیوار جان پناه ، سوراخ هایی با شیب تند به طرف بیرون ایجاد کرده اند که از آنجا برای ریختن خاکستر،شن داغ،آب جوش و قیر مذاب بر سر مهاجمان استفاده می کردند.اگر دشمن اقدام به آتش زدن درب ها می کرد،از این قسمت آب می ریختند و آتش خاموش می شد. درهای دوم و سوم ورودی، با پوششی از فلز ساخته شده بود،بدین وسیله علاوه بر استحکام بخشی، بیشتر از سوزاندن آن جلوگیری می شد. بر بالای درب اصلی قلعه تیر چوبی قرار دارد که بر روی آنها چهار قرقره به چشم می خورد.

از این تیر چوبی و قرقره ها برای بالا و پایی آوردن درب ورودی خندق و یا درب قلعه استفاده می کردند. این تنها نمونه ای از باز و بسته کردن درب به صورت عمودی می باشد که تاکنون آثار آن باقی مانده است.ازجمله آثار موجود قابل ذکردراین قلعه آب انباراست که درسمت چپ ورودی و پشت هشتی ساخته شده است که مسقف بوده و ابعاد آن در حدود ۵*۶ متر است و اکنون اثری ازآن باقی نمانده است. این آب انبار به دو طریق آب گیری می شده است:یکی به وسیله مجرایی که از خندق به آن متصل بوده و در مواقع لزوم مجرا گشوده شده و آب انبار پر می شد ، و دیگری در هنگام خطر و تهاجم دشمن که احتمال آلودگی آب خندق وجود داشت، بنابراین آب انبار را با آب خندق آبگیری نمی کردند،بلکه با جمع آوری آب پشت بامها و فضای داخلی قلعه نیاز خود را بر طرف می ساختند.با این عمل افراد قلعه می توانستندکلیه نیاز های خود را برطرف ساخته و ارتباط خود را با خارج قطع نمایند. قلعه “سریزد” هرچند گستردگی و وسعت و تشکیلات ارگ بم را ندارد،اما نظم حاکم در پلان قلعه آن را در نوع خود بی نظیر ساخته است.

در حال حاضر بیشتر قسمت های قلعه مرمت شده و آماده پذیرایی از میهمانان گرامی می باشد.

منبع:

مرتبط:

یزد _شهری در دل قصه‎های هزار و یک شب

شکافتن قلب آسمان با مناره‌های مسجد جامع یزد

فهرج روستایی فوق العاده در دل کویر یزد