مجموعه کاخ موزه سعدآباد
در پهنه پر طراوت کوهپایه های توچال و دره سرسبز دربند, بخش دل انگیزی از شمال شهر تهران شکل می گیرد که مجموعه سعدآباد با یک میلیون و صد هزارمترمربع وسعت دراین گستره غنوده است.
سعدآباد که از شمال با کوههای البرز, از مشرق با گلابدره, از مغرب با ولنجک و از جنوب با تجریش همسایگی دارد, در زمان قاجار, محل استقرار و سکونت تابستانی شاهان این سلسله بوده است.
پس از کودتای ۱۲۹۹, در وسعتی تازه و الحاق باغ های مختلف, به اقامتگاه تابستانی رضاخان اختصاص یافت, کاخ و کوشک هایی به مناسبت و ضرورت های گوناگون در جای جای این پهنه ی برتافته از درختان کهن و سپیدار و سرو, به فاصله ای از بازمانده بناهای قاجار سر برآورده که طی سالیان به چهارده کاخ کوچک و بزرگ, هرکدام به سبک و شیوه ای در معماری رسیده است.
حاج آقا رضا رفیع در خاطرات خود می نویسد:” من سعدآباد را از ابوالفتح سردار اعظم- پسر بانو عظمی خواهر ظلل السلطان به مبلغ چهارصد هزارتومان با مهر حاج آقا نورا… و کلباسی برای رضاخان سردار سپه خریداری کردم.
سعدآباد که من آن موقع خریداری کردم به این بزرگی نبود و وسعت آن هشت هزار متر کنار رودخانه با عمارت حالیه ملکه مادر بود. البته بعد از خریداری سعدآباد از سردار اعظم, تپه علی خان والی را از پدر سرتیپ والی به مبلغ هفت هزار تومان خریداری نمودم و این تپه همان تپه ای است که کاخ شهوند را رضا خان بر روی آن بنا کرد و مادر شاهپور عبدالرضا(عصمت دولتشاهی)در آن کاخ می نشست.
از باغ هایی که اراضی آنها داخل اراضی سعدآباد شد,باغ آقامحمد جواد گنجه ای است که جزء جعفرآباد بود, از باغ امام جمعه هم مقدار زیادی داخل باغ سعدآباد شد و خانه های جنوبی سعدآباد که مربوط به دوره قاجار بود از نصیرالدوله خریداری گردید و در زمان پهلوی اول به عنوان سربازخانه سعدآباد مورد استفاده قرار می گرفت.سپس باغ های دیگری در اطراف سعدآباد از جمله باغ های سالار جنگ, سپهبد امان ا… میرزا, مستوفی الممالک,شکرا… قوام الدوله, همدم السلطنه خواهر مستوفی و محمود بدر خریداری و جزو سعدآباد گردید. رضا خان درآن زمان در میان درختان چنار سعدآباد چادری می زد و گاهی هم زیر آن پذیرایی می کرد.
در زمان پهلوی اول, سراسر باغ سعدآباد از رودخانهء دربند مشروب می شد و چون آب این رودخانه برای آبیاری سعدآباد کافی نبود از دوازده رشته قنات های قدیمی و جدیدالاحداث استفاده گردید.
قناتهای باغ سعدآباد
۱- هراش آب
۲ – قنات قوام الدوله
۳- قنات کاخ سنگی
۴- قـــــات جعــــفرآبـــاد
۵- قـــنات آب نـما
۶- قنات کاخ سفید
۷و۸ – قنات های دفتر مخصوص
۹- قنات جوادیه
۱۰- قنات گلخانه
۱۱- قنات کاخ شمس
۱۲- قنات خوابگاه
درهای باغ سعدآباد
۱- درب نظامیه که رضاخان بیشتر از این در وارد سعدآباد می شد.
۲- درب زعفرانیه
۳- درب خیابان دربند که محمدرضا پهلوی بیشتر از این در وارد کاخ می شد.
۴- درب میدان دربند
۵و۶- دو درب در جعفرآباد
۷- درب رودخانه
۸- درب کاخ سفید
کاخ های سعدآباد
هجده کاخ کوچک و بزرگ از دوره های قاجار و پهلوی در سعدآباد وجود دارند:
۱- کاخ احمدشاهی (در حال مرمت)
۲- کاخ شهوند (کاخ موزه سبز فعلی، محل اقامت تابستانی پهلوی اول)
۳- کاخ سفید (کاخ موزه ملت، محل اقامت تابستانی پهلوی دوم)
۴- کاخ اختصاصی (موزه تاریخ طبیعی سابق در حال حاضر در اختیـار نهاد ریاســت جمهوری)
۵- کاخ اسود (سیاه) موزه هنرهای زیبا فعلی
۶- کاخ شمس (موزه پوشاک سلطنتی)
۷- کاخ اشرف (موزه ظروف سلطنتی)
۸- کاخ غلامرضا (موزه سلاح های دربار)
۹- کاخ ملکه مادر (در اختیـار نهاد ریاســت جمهوری)
۱۰- کاخ احمدرضا (در اختیـار نهاد ریاســت جمهوری)
۱۱- ساختمان عبدالرضا (امور اداری سعدآباد)
۱۲- کاخ بهمن پهلوی پسر غلامرضا (دفتر مدیریت)
۱۳- کاخ شهرام پسر اشرف (موزه نظامی)
۱۴- کاخ فریده دیبا (در اختیـار نهاد ریاســت جمهوری)
۱۵- کاخ قدیم ولیعهد رضا پهلوی (موزه بهزاد)
۱۶- کاخ جدید ولیعهد رضا پهلوی (موزه دفینه سابق و در حال حاضر در اختیار نهاد ریاست جمهوری)
۱۷- کاخ فرحناز و علیرضا فرزندان محمدرضا شاه( موزه خط و کتابت میرعماد)
۱۸- کاخ لیلا
علاوه بر کاخ های مذکور و چندین ساختمان قدیمی دیگر , تاسیسات و امکانات دیگری همچون : سالن های مرغداری و گاوداری , موزستان و گلخانه های گوناگون , استخرهای مختلف, چشمه سارها , زمین های تنیس و سالن بولینگ , سینما و آمفی تئاتر روباز در این مجموعه ۱۱۰ هکتاری وجود دارند.
موزه های آلبوم های سلطنتی و اسناد در ساختمان گارد شاهنشاهی، موزه آشپزخانه سلطنتی در ساختمان آشپزخانه موزه ملت، موزه برادران امیدوار، موزه آب، موزه فرشچیان، موزه اتومبیل های سلطنتی نیز از دیگر موزه های سعدآباد هستند که در سال های اخیر به این مجموعه افزوده شده اند.
