گوور قلعه ، گوردخمه صخره‌ای در ماهنشان زنجان
گوور قلعه بر بالای یکی از بلندی‌ها که بخش فوقانی آن به‌صورت صخره‌ای است، کنده شده است. این محل با ارتفاع ۱۵۳۳ متر بالاتر از سطح آب‌های آزاد و در ناحیه مرزی استان زنجان با آذربایجان غربی واقع است. در سمت شرق و جنوب کوه مسیلی وجود دارد که گور دخمه حدود ۳۵ متر بالاتر از بستر آن قرار دارد. روان آب‌های فصلی ارتفاعات از طریق این مسیل به رودخانه قلعه چای منتقل میشود. مطابق با باورهای مردم محلی، این مکان قلعه‌ای از دوران پیش از اسلام است که به گبرها تعلق داشته است و در واقع نام‌گذاری عجیب اثر به گوور قلعه نیز به همین دلیل است. طبق مطالعات میدانی انجام شده برخلاف تصور روستاییان هیچ قلعه یا ساختار تدافعی، نظامی و سکونتی در محلی که به گوور قلعه معروف است، وجود ندارد. برخلاف نظر مردم منطقه گوور قلعه یک اثر دستکند صخره‌ای است که به دلایلی می‌تواند یک محل تدفین صخره‌ای از دوران پیش از اسلام باشد.
برخلاف بسیاری از گور دخمه‌های شمال غرب و غرب ایران که عموماً در چند دهه پیش از انقلاب اسلامی از سوی باستان‌شناسان ایرانی و غیرایرانی شناسایی و معرفی شدند، اثر تاریخی گوور قلعه اورجک تا سال ۱۳۸۰ خورشیدی کاملاً ناشناخته بود. در آن سال این اثر در برنامه بررسی و شناسایی باستان‌شناسی شهرستان ماهنشان شناسایی شد. شاید یکی از دلایل ناشناخته بودن اثر، دسترسی سخت و قرار داشتن در منطقه‌ای به دور از دید بوده است. برای رسیدن به گوور قلعه پس از طی ۶۰۰ متر مسیر جاده آسفالت اورجک به ارزه خوران، باید وارد دره‌ای در شمال جاده شد که در وسط آن رودخانه‌ای فصلی جریان دارد. در ادامه مسیر به سمت شمال و در فاصله حدود ۳۰۰ متر از جاده، اثر تاریخی گوور قلعه در بالای یک بلندی صخره‌ای قابل‌مشاهده است. همچون بیشتر گور دخمه‌های ایران، گوور قلعه بر فراز یک بلندی صخره‌ای و در دل کوه کنده‌شده و دسترسی به آن بسیار مشکل است. ورودی گوور قلعه در دیوار عمودی بخش فوقانی یک صخره عظیم کنگلومرایی قرار دارد و دسترسی به آن بدون استفاده از تجهیزات صخره‌نوردی به‌سختی امکانپذیر است. بهطوریکه برای رسیدن به ورودی، پس از صعود از شیب بسیار تند دامنه کوه و رسیدن به بخش صخره‌ای فوقانی، گذرگاه بسیار باریکی (به عرض حدود ۱۵ تا ۳۰ سانتیمتر) وجود دارد که بدون کمک گرفتن از تجهیزات کوهنوردی نمی‌توان به‌راحتی به داخل گوور قلعه دسترسی پیدا کرد. دقیقاً مشخص نیست که این معبر باریک شیب‌دار مربوط به زمان ایجاد گور دخمه بوده و یا اینکه در ادوار بعدی برای دسترسی به داخل اثر، در دیواره کوه تراش داده‌شده است. نمای ورودی گور دخمه به شکل طاق هلالی تراشیده شده و رو به سمت غرب است. عرض ورودی ۱۰۸ سانتیمتر و بلندی آن ۱۱۵ سانتیمتر است. نمای بیرونی اثر کاملاً ساده و بدون هیچ‌گونه تزیینات خاصی است.
ورودی به دو فضای مستطيلی شكل تقریباً عمود بر هم، یکی به طول ۱۰/۵۰ متر و دیگری به طول ۷/۵۰ متر منتهی میشود که سقف هر دو فضا همچون ورودی به شکل طاق هلالی است. اتاق مستطیلی بزرگتر در امتداد و روبروی ورودی است و اتاق کوچک‌تر در سمت راست آن قرار دارد. بلندی فضای بزرگتر ۱۶۰ سانتیمتر و عرض آن ۱۸۰ سانتیمتر است و بلندی فضای کوچک‌تر ۱۷۲ سانتیمتر و عرض آن ۱۷۵ سانتیمتر است. با توجه به اینکه کف هر دو فضا به دلیل فرسایش و انباشت خاک و سنگ‌های ناشی از حفرهای غیرمجاز تا حدودی پر شده، بلندی دقیق اتاق‌ها مشخص نیست. در کف اتاق کوچک‌تر که در سمت راست ورودی قرار گرفته، حفرهای تقریباً مدور به قطر متوسط ۸۵ سانتیمتر در صخره کنده شده که بخشی از آن با سنگ و خاک پر شده است. به جز حفره مذکور و چند چاله حفاری غیرمجاز، کنده‌کاری‌های دیگری در داخل گوور قلعه دیده نمی‌شود.
بدون شک با اولین نگاه به گوور قلعه، شباهت بسیار زیاد آن به گور دخمه‌های پیش از اسلام ایران در ذهن تداعی میشود. گور دخمه به آرامگاه‌های صخره‌ای گفته میشود که از سنگ و عمدتاً در سینه کوه بر صخره تراشیده میشود. مطالعات پیشین نشان داده بیشتر گور دخمه‌های مناطق غربی و شمال غربی ایران مربوط به نیمه نخست هزاره اول پیش از میلاد هستند. همچنین بیشتر گور دخمه‌های شناسایی‌شده در مناطق یاد شده منسوب به مادها و اورارتوها هستند. گوور قلعه اورجک از نظر موقعیت قرارگیری، شکل ورودی و فضاهای کنده شده بدون تردید ویژگی‌های یک گور دخمه منفرد را داراست. شباهت این اثر با آرامگاه‌های صخره‌ای شمال غرب و غرب ایران که منسوب به اورارتوها و مادها هستند انکارناپذیر است. با وجود نبود شواهد و مدارک تاریخی و باستان‌شناختی مرتبط با گوور قلعه، موقعیت قرارگیری و شباهت اثر به برخی گور دخمه‌های غرب و شمال غرب ایران نشان می‌دهد که احتمالاً این اثر دستکند، یک محل تدفینی و تنها گور دخمه شناسایی‌شده از دوران پیش از اسلام در استان زنجان است.
* گزارش از ابولفضل عالی دکتری باستان‌شناسی و کارشناس اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی زنجان
مرتبط:
هنر فلز؛ نگاهی نو به صنایع‌دستی منحصر به فرد زنجان
