دهستان هنزا در گرداگرد طبیعتی منحصر‌به‌فرد و در راهی به سوی آسمان بر فراز کوهستان‌های رابر گسترده شده تا نمادی از زیبایی‌های این اقلیم را به نمایش بگذارد.

شهر هنزا از توابع شهرستان رابر استان کرمان و در ۳۰ کیلومتری شرق شهر رابر مرکز شهرستان قرار گرفته است. هنزا از طرف شمال‌غربی به بخش مرکزی و از طرف شمال‌شرقی به بخش راین و از جنوب‌شرقی به بخش ساردوئیه محدود می‌شود و در نقطه مرزی شهرستان رابر و جیرفت قرار دارد.

اقلیم و منظر شهری هنزا

شهر هنزا از سطح دریا در حدود ۲۸۰۰ متر ارتفاع دارد و آب و هوای آن در بهار و تابستان، مطبوع و خنک و در زمستان‌ها سرد است. ریشه کلمه هنزا به معنی جایی است که در آن زیاد بارندگی می‌شود و رودخانه دائمی هنزا از میان شهر عبور می‌کند. در گذشته تعداد زیادی آسیاب آبی در این بخش وجود داشته که هنوز آثاری از آن‌ها به جا مانده و قابل بازسازی است.

شهر هنزا از ترکیب عناصر انسان‌ساخت (مانند محله‌های تاریخی کرموئیه و دهکده بزرگ) و طبیعی (مانند ارتفاعات پوشیده از گونه‌های گیاهی غیرمثمر مانند ارچن، زارچ، درمن، گارچی و…) به وجود می‌آید که تولید این مناظر بسته به موقعیت ناظر از درون و بیرون شهر متفاوت است.

در یک نگاه ساده به هنزا می‌توان دریافت که این شهر یک باغ شهر است که پس از شکل‌گیری هسته اولیه آن در محله‌های تاریخی کرموییه و دهکده بزرگ، بافت جدید آن حول هسته مرکزی (بافت تاریخی) شکل گرفته و در باغ‌ها و زمین‌های کشاورزی گسترش یافته است.

مناظر و یا چشم‌اندازهای مهم درون بافت شهر را می‌توان به مسیر حرکت از ورودی شهر به سمت مرکز شهر ترسیم کرد که ترکیبی از باغ‌ها، ارتفاعات شمال، شمال‌غربی و شمال‌شرقی شهر، عناصر بافت قدیم و جدید شامل مسجد و خانه‌های مسکونی که در کنار باغ‌ها شکل گرفته‌اند، از مناظر تولید شده در دید ناظر هستند. مهمترین منظر تولید شده در بافت شهر هنزا، چشم‌اندازی است که از مرکز شهر به دره‌ای ختم می‌شود که شهر هنزا را به روستای زیبای بندر وصل می‌کند، دره‌ای که از وسط آن رودخانه دائمی هنزا عبور می‌کند و دو طرف این رودخانه درختان گردو چندین‌ساله قرار دارند که بسته به موقعیت ناظر و دوری و نزدیکی او به سطح شهر، مناظر مختلفی را در دید ناظر پدید می‌آورد. از دیگر مناظر در درون بافت شهر می‌توان به مناظر زیبای محله‌های تاریخی شهر هنزا اشاره کرد که با ساختار پلکانی خود ناخودآگاه مرغ خیال هر ناظری را به یاد شهر زیبای ماسوله در شمال کشور می‌اندازد که با ساختار پلکانی و زیبای خود هرساله میزبان تعداد زیاد گردشگران از نقاط مختلف ایران و جهان است.

از دیگر مناظر زیبای درون بافت شهر هنزا می‌توان به مسجد زیبای شهر هنزا اشاره کرد که در سه طبقه مانند یک نگین زیبا در مرکز شهر هنزا قرار گرفته که در واقع نقطه واصل بافت قدیمی شهر و بافت جدید شهر است. این مسجد به همت یکی از خیرین منطقه حاج احمد امین ساخته شده است.

دره‌های خوش آب و هوا، سرسبز و کوه‌های مرتفع، این بخش را در برگرفته است. بخش هنزا دارای دو رودخانه هنزا و کندرتیل است که از ارتفاعات شمالی این بخش سرچشمه گرفته و در جلال آباد سیدمرتضی به هم می‌پیوندند و رودخانه سیدمرتضی را تشکیل می‌دهد که رودخانه سیدمرتضی پس از طی مسافتی حدود ۱۰ کیلومتر در مزرعه نهر بادام به رودخانه دره بید پیوسته و هلیل‌رود را تشکیل می‌دهد. حواشی رودخانه از درختان بلند، گلهای رنگارنگ و گیاهان طبیعی پوشیده شده است.

دره کوهستانی بُندر هنزا با درختان کهنسال گردو و به ویژه در فصل بهار و تابستان به تفرجگاهی زیبا تبدیل می‌شود. این روستای کوهستانی، با طبیعت بکر و زیبا، گردشگران بسیاری را به سوی خود جلب می‌کند.

براساس مطالعات علمی قدمت تاریخی بخش هنزا به بیش از پنج هزار سال می‌رسد و وجود محوطه‌ای باستانی حاشیه رودخانه هلیل‌رود در بخش هنزا دلیل بر این ادعا است.

بُندر هنزا

یکی از نقاط ییلاقی و دل‌انگیز شهرستان رابر در بخش هنزا است که در فاصله ۳ کیلومتری شمال شهر هنزا قرار دارد. جان و تن این منطقه را عظمت و شکوه درختان کهنسال گردو دربرگرفته و باغ‌های وسیع و عبور رودخانه‌ای خروشان حاشیه‌ی زیبای بندر هنزا را جلوه‌های کم نظیر بخشیده است.

درختانی که برخی به راحتی ۵۰۰ سال قدمت دارند و قطر تنه و شاخه و برگ‌های آن‌ها هر نگاهی را به تامل وا می‌دارد. بُندر هنزا یکی از روستاهای هدف گردشگری در استان کرمان است.

تخت سرتشتک

سرزمینی هموار با پستی و بلندی‌های ملایم و پوشیده از چمن‌زار و برکه‌های کوچک و چشمه‌های روان در ارتفاع ۳۸۰۰ متری از سطح دریا و در مختصات جغرافیایی شرقی ۵۲۱۷۷۷ و شمالی ۳۲۵۰۹۷۵ از مرتفع‌ترین نقاط استان کرمان محسوب می‌شود. تخت سرتشتک از مناطق ییلاقی و یکی از جاذبه‌های طبیعی و گردشگری هنزا بر فراز کوههای سر به فلک کشیده است. جایی که پوشش گیاهی تمام می‌شود و هیچ درختی به خاطر ارتفاع زیاد نمی‌روید این منطقه معمولا در فصل تابستان که به دلیل ارتفاع بالا هوای خنک‌تری نسبت به مناطق پایین‌دست دارد مورد استفاده و بازدید گردشگران و علاقه‌مندان به طبیعت قرار می‌گیرد.

چشمه ملکی

این چشمه که از ارتفاعات ۳۷۰۰ متری قله دندانه سرچشمه می‌گیرد در مختصات جغرافیایی شرقی ۵۲/۰۶ و شمالی ۳۲/۴۷ و ارتفاع ۳۰۵۰ متری قرار دارد. سختی آب این چشمه بسیار پایین (EC=۲۰۰) است از اینرو خوردن این آب بسیار توصیه و باعث از بین رفتن سنگ کلیه و سردردهای مزمن و افزایش انرژی در بدن می‌شود. به دلیل سبکی این آب، به محض خوردن آن احساس گرسنگی خواهید کرد. اطراف چشمه منبع غنی از انواع گیاهان دارویی کمیاب منطقه و ارتفاعات پوشیده از درختان سرو کوهی (اورس) است که عمر بعضی به هزار سال می‌رسد.

دره گلوگازر

یکی از پدیده‌های طبیعی منحصربه‌فرد شهر هنزا و از جاذبه‌های گردشگری ناشناخته و بسیار زیبای استان کرمان است که در فاصله مستقیم ۶ کیلومتری جنوب هنزا قرار گرفته است. گازر در لغت فارسی به معنی سفید و وجه تسمیه گلوگازر نیز همین است یعنی گذر آب که به رنگ سفید است. رودخانه موجود در این منطقه، امتداد رودخانه هنزا است و در حقیقت گلوگازر خروجی آب منطقه هنزا است. گلوگازر در ابتدا فقط کوه بوده است ولی در اثر آب باران، کوه دچار فرسایش و آبراهه‌ای در وسط آن پدید آمده (گلو) که منظره و پیاده‌روی در آن را بسیار دلپذیر کرده است. ارتفاع صخره‌های اطراف رودخانه حتی به ۶۰ متر نیز می‌رسد.

دره گلی‌هوک (گلوهوک) 

یکی دیگر از پدیده‌های منحصر به فرد استان در غرب بخش هنزا است. جایی که جریان آب رودخانه سرمشک در باریکه‌ای با دیواره‌های سنگی سخت و بلند در حرکت است و تنگه‌ای زیبا را حاصل آورده است. این پدیده منحصربه‌فرد و شگفت‌انگیز حدود ۲ کیلومتر در شیب سنگی دامنه کوه ادامه دارد و عمق آن در نقاطی به ۱۰۰ متر می‌رسد. پوشش دامنه را درختان اورس و کهکم به صورت پراکنده معطوف زیبایی‌های خود کرده است. کف این تراشه طبیعی را که چون کوچه‌ای باریک و طولانی جلوه‌گر است، جریان آب با عمق‌های متفاوت در برگرفته و از بال تصویر هراس‌انگیز و پرهیجانی را در ذهن هر بیننده‌ای حک می‌کند.

آبشار آبسُر

آبشار آبسر در دره‌ای عمیق در شمالی‌ترین بخش ارتفاعات بحر آسمان واقع شده است. این دره در جنوب‌شرقی روستای سیدمرتضی از توابع بخش هنزا شهرستان رابر واقع است. فاصله آبشار تا روستا در حدود ۷ کیلومتر است. دسترسی به آبشار از طریق جاده هنزا به رابر، جاده فرعی امامزاده سیدمرتضی، ۲ کیلومتر مانده به روستای سیدمرتضی، جاده خاکی آبشار امکان‌پذیر است.

این آبشار زیبا که ارتفاع آن به حدود ۳۰ متر می‌رسد در ۲۵ کیلومتری جنوب شرق رابر واقع شده است. این آبشار بر دیواره‌های تیره رنگ و سنگی جریان دارد و در بخش‌هایی از طول آبشار برخورد جریان آب با تخته سنگ‌ها علاوه بر شدت بخشیدن به صدا و خروش آب حرکت در لایه‌های گل سنگ‌ها، خزه‌ها، گیاهان مسیر تصویر زیبایی را در این بخش از شهرستان رابر و استان رقم زده است. همچنین ادامه حرکت در بستر رودخانه واز لابه‌لای تخته سنگ‌های بزرگ وکوچک آن بر جلوه‌های آبشار افزوده است که شباهت تصویری زیادی بین آبشار آبسر و آبشار راین وجود دارد.

شاهرود یکی از شهرهای مهم چهاردهمین ایالت تاریخی، «چخره» (از تقسیمات شانزده‌گانه اوستایی در دوران باستان) بوده که در دامنه جنوبی سلسله جبال البرز، توسط «آریان‌ها» بنا نهاده شده است. برخی محققان واژه چخره را شکل ابتدایی شاهرود و در همان معنی دانسته‌اند.

بر اساس شواهد و مدارک موجود، هسته اولیه این شهر به دلیل دفاع از مهاجمان، بر فراز تپه‌های کم ارتفاع دامنه کوه شمالی و غربی رود بزرگ این منطقه بنا شد که به جهت بزرگی این رود، تدریجاً نام شاهرود را به خود گرفت و به‌تدریج همراه با برقراری امنیت در محل، رشد و توسعه‌یافته به‌طوری‌که این شهر در کنار صددروازه، پایتخت اشکانیان که به عقیده بسیاری از محققان محل کنونی شهر دامغان است، در اعداد شهرهای معتبر پارتی درآمد. به نوشته برخی محققان ازجمله «اگورود نیکوف»، سومین آتش مقدس اهورامزدا که در اوستا آمده، آذرفرنبغ است که آتشکده بزرگ شاهرود بوده است.

در شهرستان تاریخی شاهرود، تکیه زیبا و منحصر به فردی به‌عنوان تکیه زنجیری وجود دارد، در تعریف تکیه باید گفت، برای تکیه دو تعریف لغوی شده است؛ یکی از آن‌که تکیه را کلمه‌ای عربی دانسته و به معنی محل یا موضعی که به آن پشت داده می‌شود و در اصطلاح به معنی خانقاه و محل برگزاری تعزیه می‌دانند.

تعریف دیگر که از استاد محمد کریم پیرنیا است آن است که: «تکیه به معنای بلند است». در اواخر دوره زندیه و اوایل دوره قاجار این نام برای محل‌هایی که در آن مراسم تعزیه برگزار می‌شد به کار می‌رفت. اکثر تکایای ایران به‌صورت مرکز محله بودند و همواره در طول سال مورد استفاده واقع می‌شوند.

مطرح شدن (تکیه) فعل‌وانفعالاتی نمایشی میان بازیگر و تماشاگر را که خصلت ویژه مراسم سنتی محرم بود حفظ کرد و فزونی بخشید. وقایع اصلی نمایش بر سکویی بلند و بدون پرده که در وسط تکیه بنا شده بود اجرا می‌شد. گرداگرد این سکو راه باریک و مدوری بود که تعزیه‌خوان‌ها برای نشان دادن طرح‌های کوچک شامل سفرها، گذشت زمان و تغییر صحنه از آن استفاده می‌کردند. در اطراف این راه که جایگاه مسطح تماشاگران را نیز شامل می‌شد اغلب سکوهای فرعی و کوچکی ساخته شده بود که بعضی از صحنه‌های کوچک را روی این سکوها بازی می‌کرد. . علاوه بر این‌ها دو راهرو یا بیشتر در محل تماشاگران وجود داشت که از سکوی اصلی به پشت تکیه راه می‌برد. این راه رو راه ورود قاصدان، لشکرها، دسته‌های شامل اسب و شترها بود. زد و خوردها و جنگ‌های تن‌به‌تن معمولاً در پشت سر تماشاچیان و بیرون از چهارچوب تکیه انجام می‌شد. در واقع، تکیه انگاره‌ای بود از دشت کربلا و بدین‌سان اگر گفته شود تکیه نوعی سنگر برای شیعیان بود چندان گزافه نیست.

تاریخ بنای تکیه زنجیری یا تکیه بازار دقیقاً معلوم نیست. آنچه مسلم است یکی از قدیمی‌ترین بنای شهر شاهرود بوده و قدمت آن از مسجد امام حسن عسگری (ع) ۱۱۳۲ه. ق – مدرسه قلعه ۱۲۰۴ ه. ق تکیه بیدآباد ۱۲۳۰ ه. ق، تکیه قلعه ۱۲۳۲ه. ق و مسجد آقایان ۱۲۴۸ ه. ق بیشتر است.

تکیه زنجیری بنا به قولی در اواخر دوره صفویه زمان حکومت شاه سلیمان صفوی در آن زمان که شاهرود قصبه‌ای بیشتر نبود، در قسمت غرب شاهرود به همت خاندان جلالی و وابستگان برای برگزاری مراسم عزاداری با وسعتی موافق احتیاج آن زمان ساخته شده است. در زمان محمدعلی افشار که ظاهراً حاکم وقت شاهرود بود، این بنا توسعه پیدا کرد و به نام تکیه محمدعلی افشار نامیده شد. در دوران حکومت فتحعلی‌شاه قاجار که شاهرود موقعیت تجاری پیدا کرد و رو به توسعه گذاشت و به‌صورت شهر نسبتاً بزرگی درآمد بنای تکیه گسترش پیدا کرد و تکیه بزرگ شاهرود نامیده شد و چون در وسط بازار آن روز قرار گرفته بود به‌نام تکیه بازار معروف شد و باز به مناسبت زنجیر بزرگی که در بالای صحن تکیه نصب شد و پوشش پارچه‌ای روی آن کشیده می‌شد به‌نام تکیه یا حسینیه زنجیری هم نامیده می‌شود. ازجمله ویژگی‌های منحصربه‌فرد این اثر تاریخی و فرهنگی ارزشمند، که به‌نوعی می‌تواند تاریخ و قدمت آن را تعیین کند، می‌توان به عناوین ذیل اشاره کرد:

۱. به استناد وقف‌نامه و طومار تکیه، چنارهای قدیم بسیار بزرگ مثل چنار جلوی تکیه و چنار سوخته و چنارهای جلوی مسجد آقا که اکنون وجود دارند و سن آن حدوداً ۳۰۰ سال تخمین زده می‌شود و چنار بزرگ مقصود و چهارسوق که از بین رفته‌اند تاریخ بنای تکیه به قبل از ۳۰۰ سال پیش تخمین زده می‌شود.
۲. زنگی که در سال ۱۱۹۸ ه. ق وقف شده و بر روی نخل نسب می‌شود.
۳. شمعدانی که در سال ۱۱۹۷ ه. ق وقف شده. سنج قدیمی تکیه که در سال ۱۲۰۸ ه. ق وقف شده و لوازم قدیمی‌تری که بوده و اواخر حکومت رضاشاه جمع‌آوری‌شده و برده‌اند.
۴. از نوشته‌های روی تخته‌ها معلوم می‌شود، اتاق پذیرایی آن در سال ۱۲۷۰، شاه‌نشین شمالی در سال ۱۲۷۱ و شاه‌نشین جنوبی در سال ۱۲۹۱ ه. ق بازسازی شده است.
۵. ازجمله آثار مانده و باارزش، طومار تکیه است که پارچه‌ای مربع شکل است به ابعاد حدوداً یک در یک متر که اسامی و مورد مصرف موقوفات بر روی آن نوشته شده و به امضای معتمدان رسیده است.

مراسم طوق‌برداری و دسته سینه‌زنی یا عباس از تکیه بازار شروع و به همان‌جا ختم می‌شود. همچنین نخل بزرگ شاهرود که مالکیت و تزئینات آن مربوط به تکیه می‌باشد، روز یازدهم محرم با همکاری تکیه بیدآباد و هیئت باغ زندانی‌ها و بقیه اقشار با جلال و عظمت برداشته می‌شود.

در سال ۱۳۶۴ شمسی بنا به نیاز با کسب اجازه از امام جمعه وقت حیاط‌های کوچک متعلق به تکیه جزو سالن اصلی شد و در سال ۱۳۸۴ به همت خدام و اداره اوقاف، شاه‌نشین شمالی، سقاخانه، چراغ‌خانه و اتاق پشت دیر مرمت و بازسازی و سالن‌های پذیرائی بالا و پایین تکمیل و آشپزخانه جدید با وسعت کافی ساخته شد.

در حدود ۹۰ سال پیش زنجیر تکیه بازار را از روسیه آوردند و احتمالاً این زنجیر لنگر یک کشتی قدیمی بوده است و تا به امروز آنچه به‌عنوان تکیه زنجیری در سال‌های گذشته وجود داشته شامل صحن تکیه، شاه‌نشین‌های شمالی و جنوبی و تالارهای شرقی و غربی که هنگام مراسم تعزیه، زنان در قسمت تالارها قرار داشته‌اند و بزرگان و حاکمان در قسمت شاه‌نشین‌ها قرار می‌گرفتند، بوده است. همچنین سالن اصلی و اولیه تکیه در پشت تالار شمال شرقی قرار داشته است. در زیر تالارها (ایوان‌ها) انبارهایی وجود داشت که در گذشته به‌عنوان اسطبل اسبان بزرگان تکیه و همچنین انبار مورد استفاده قرار می‌گرفت.

اهمیت و ویژگی این تکیه، آن است که حدود ۱۰۰ سال پیش ترکمان‌ها به شاهرود حمله می‌کنند و محله قلعه سنگ را با سلاح‌های گرم خود به محاصره درمی‌آورند تا شاید بتوانند اموالی به دست آورند. چند روز می‌گذرد و محاصره ادامه پیدا می‌کند مردم که از این وضع خسته شده بودند در تکیه بازار جمع می‌شوند و به مشورت می‌پردازند بالاخره تصمیم گرفتند دسته‌جمعی به‌طرف قلعه سنگی حرکت کنند و ترکمان‌ها را بیرون برانند اتفاقاً این موضوع در پنجم محرم اتفاق می‌افتد و مردم به‌صورت دسته بزرگی یا عباس یا عباس‌گویان به‌طرف قلعه راه می‌افتند این دسته که هرلحظه شور و هیجان آن بیشتر می‌شود به قلعه سنگ نزدیک می‌شود.

از حیث ویژگی‌های معماری این اثر می‌توان به دوران تاریخی و تغییرات این ادوار اشاره کرد:

الف) اواخر دوره صفویه: به نظر می‌رسد در این دوره سقف روی شاه‌نشین جنوبی که تنها سقفی است که به‌صورت تاق و تویزه کار شده – و آجرهای نمای به کار رفته در این ورودی به‌مراتب بهتر از ورودی شمالی است و همچنین تزئینات به کار رفته در این ورودی به‌مراتب بهتر از ورودی شمالی می‌باشد که نشان از اهمیت بالاتر و قدمت بیشتر آن نسبت به فضاهای دیگر بنا است.

آب‌انبار قدیمی نیز که در ارتفاع ۵ متری از کف ساخته‌شده نیز به همین دوره می‌رسد.

ب) دوره قاجار: ایوان‌ها دور حیاط با توجه به مدارک موجود متعلق به دوره قاجار هستند دلیل دیگری که وجود دارد آن است که در دوران قاجار ساخت این نوع تکیه‌ها برای انجام مراسم تعزیه بسیار رواج داشته است.

ج) دوره بعد از انقلاب اسلامی: که در این دوره بنای جدید تکیه در قسمت شرقی ساخته و پرداخته شده است و قسمت‌های مختلفی در فاصله دوره‌های اول و دوم و سوم به تکیه اضافه شده‌اند.

ساختمان تکیه زنجیری شامل دو قسمت ۱- قسمت نوسازی شده ۲- بنای قدیمی است. این بنا در شمال شهر شاهرود و در بافت قدیمی شهر قرار دارد و در اطراف آن به فاصله کمتر از ۵۰۰ متر سه مسجد، یک حمام قدیمی و آب‌انباری که از فضاهای متعلق به تکیه است قرار دارد. تکیه زنجیری در ایام محرم و سایر عزاداری‌ها مرکز مهمی در منطقه و شهر است.

قسمت باقی‌مانده از بنای قدیمی شامل یک حیاط مرکزی است که دور تا دور آن در طبقه همکف دارای حجره‌هایی است که در قسمت شرقی هنگام نوسازی قسمت شرقی بنای قدیمی دیوارهای جداکننده آن برداشته شده و به‌صورت یکپارچه است. ورودی جنوبی به دلیل تزئینات کتیبه گچی و پیشانی چوبی که با آجرکاری و کاشی‌کاری از اهمیت بیشتری نسبت به ورودی شمالی برخوردار است.

شاه‌نشین‌ها روی ورودی‌های شمالی و جنوبی چند پله بالاتر از کف طبقه اول قرار دارند. شاه‌نشین طبقه اول دارای سه ستون با سرستون مقرنس‌کاری شده در طرف حیاط است و احتمالاً محل استقرار افراد مهم در زمان برگزاری مراسم‌های تعزیه و عزاداری بوده است. دور تا دور حیاط در طبقه اول ایوان با ستون‌ها و نرده‌های چوبی قرار دارد. راه‌پله ورودی ایوان‌ها در قسمت غربی ورودی جنوبی قرار دارد که ورودی سالن نوسازی شده و حجره‌ها و شاه‌نشین جنوبی نیز می‌باشد.

کمی با فاصله از ورودی جنوبی حیاط یک درخت چنار قطور خشک شده دارد که در قدیم یکی از پایه‌های زنجیر بوده است و چنار دیگری در قسمت شمالی حیاط قرار داشته که اینک اثری از آن نیست و پایه دیگر زنجیر بوده است. زنجیر فلزی که آلیاژ خاصی از آهن است بر روی دو چنار و دو پایه چوبی که هم‌اکنون به‌صورت فلزی است قرار می‌گرفت. پوشش روی حیاط که عنصری از معماری تکیه‌های زمان قاجار بوده (تکیه دولت) در ایام عزاداری بر روی زنجیر نصب می‌شود.

* گزارش از هانی رستگاران، پژوهشگر میراث‌فرهنگی و مسئول ثبت آثار و تعیین حریم میراث ملی استان سمنان

آیین ازدواج و شروع زندگی مشترک، در همه فرهنگ‌ها، ویژگی‌های خاص خود را دارد و در نزد اقوام سراسر ایران با تفاوت‌هایی اندک و شباهت‌هایی بسیار برگزار می‌شود.

یکی از ویژگی‌های بارز آیین ازدواج در هرمزگان که در این سال‌ها دستخوش تغییرات فراوانی گشته و به‌تدریج از شکل سنتی خود خارج‌شده است حضور چشمگیر رنگ‌های گوناگون به‌خصوص رنگ سبز و قرمز در مراحل مختلف این آیین مقدس است.

دعوت به عروسی

درگذشته به سبب فقدان امکانات پیشرفته ارتباطی و نبود تلفن، این مراسم برای دعوت دوستان و آشنایان به جشن عروسی صورت می‌گرفت. هنوز هم مراسم دعوت به عروسی به شکلی نمادین در برخی از مناطق هرمزگان انجام می‌شود؛ به‌عنوان‌مثال، در بین خانواده‌های سنتی بندرلنگه مرسوم است که چند روز مانده به عروسی دو یا سه زن که لباس محلی به رنگ سبز، سرخ یا نارنجی پوشیده‌اند و خود را آراسته کرده‌اند، درحالی‌که کاسه چینی حاوی نقل، نبات، شکلات، ِ میخک و هل که به نخ هفت‌رنگ کشیده شده است در دست دارند، برای دعوت به درب منزل تک‌تک آشنایان می‌روند و به آنان از محتویات داخل کاسه تعارف می‌کنند. به این مراسم در اصطلاح محلی «زن گردون» میگویند. یا در سیریک از یکی دو روز قبل زنان محل، توسط خانواده عروس و داماد به تمام خانه‌های منطقه و روستاهای اطراف می‌روند. آن‌ها معمولاً پارچه سبزرنگ به سر می‌بندند. این گروه «لوتوک» نام دارد و باید از دخترهای جوان شوهر کرده باشند. آن‌ها لباس زیبا می‌پوشند و مردم را به عروسی دعوت می‌کنند. این رسم در دیگر مناطق هرمزگان نیز مرسوم بوده است.

حنابندان

حنابندان یکی از مراحل مهم آیین ازدواج در هرمزگان است که رنگ‌ها در آن نقش مهمی دارند. در بندرعباس و اطراف آن، لباس عروس در شب اول حنابندان سبزرنگ و در شب دوم قرمزرنگ است.

بالشت، زیرانداز، پرده و تور عروس همگی به رنگ سبز و طلایی است. عرب‌های بحرین ساکن بندرلنگه، با نقاب قرمزرنگ چهره عروس را می‌پوشانند تا هیچ‌کس چهره او را نبیند. زن مشاطه یا یکی از زنان فامیل که در حنا بستن مهارت دارد، آب حنا را می‌گیرد، حنا را درون کیسه نایلونی می‌ریزد، کیسه را به‌صورت قیف نوک‌تیز درمی‌آورد و با آن نقوش بسیار زیبایی از گل‌وبوته روی دست، بازو، آرنج، کف دست، انگشتان و مچ پای عروس رسم می‌کند. (حنای دست و پای داماد باید ساده باشد، ولی حنای عروس دارای نقش و تزئینی خاص است.) گاه عروس لنگه‌ای از کلاه سبز یا قرمزی که حاشیه آن زنجیر طلا باشد، بر سر می‌گذارد. مراسم عروسی در بیشتر نقاط هرمزگان طی سه شبانه‌روز اجرا می‌شود که دو شب آن مربوط به مراسم حنابندان است. در شهر  بندرلنگه داماد را روی تختی که به آن «کلِه» می‌گویند، می‌نشانند و روی تخت، بالشت، زیرانداز و ملحفه سبزرنگی که به آن «لفالیف» می‌گویند، قرار می‌دهند.

در شهرستان قشم، عروس در روزهای مراسم، هر شب لباس رنگی مخصوص بر تن می‌کند. معمولاً در شب حنابندان، تمام لباس‌های عروس از سرتاپا و کفش‌ها به رنگ سبز است و چادر حریر سبز بر سر می‌گذارد. در روز عروسی نیز لباس قرمز بر تن می‌کند. در قشم، پوشیدن رنگ زرد را در روزهای عروسی برای عروس خوش‌یمن نمی‌دانند و معتقدند عروس اگر در جریان روزهای عروسی از رنگ زرد استفاده کند، بیمار می‌شود .

حمام

عصر روز آخر  آیین ازدواج  داماد را با تشریفات خاص به حمام می‌برند. در قدیم داماد را سوار بر اسب، شتر یا پیاده به حمام می‌بردند، پیشاپیش او خوانچه محتوای لباس نو و نقل‌ونبات در میان جمعیت حرکت داده می‌شد و نوازندگان محل می‌نواختند.

پس از حمام لباسی نو بر داماد می‌پوشانند، کلاه بر سر او می‌گذارند و پارچه‌ای از حریر سبز بر سر او می‌اندازند و با همان تشریفات به یکی از زیارتگاه‌های شهر می‌برند.

در آیین ازدواج هنوز هم برپایی این آیین در بعضی از محله‌های بندرعباس و دیگر مناطق هرمزگان معمول است.

در سیریک روز عروسی بعد از صرف نهار آخر مراسم، مراسم «سرتَراشون» یا اصلاح داماد شروع می‌شود. این مراسم در َیک محوطه باز و در زیر یک پارچه سبزرنگ بزرگ که یک‌گوشه آن را زنان و گوشه‌ای دیگر را مردان گرفته‌اند، همراه با خواندن شعرهای محلی و اصلاح موی داماد توسط یک آرایشگر و چند مرد دیگر انجام می‌شود.

در آیین حمام، مهمانان عروسی برای رفتن به زیارتگاه با پای پیاده عروس یا داماد را همراهی می‌کنند؛ البته در صورت نزدیک بودن زیارتگاه، داماد را سوار بر اسب یا شتر تزئین شده قرار می‌دهند، پارچه سبزی بر سرش می‌افکنند و به‌طرف زیارتگاه حرکت می‌کنند. در طی حرکت، دو خواهر داماد لباس‌های او را که در چمدانی سبزرنگ است بر سر قرار می‌دهند و هر دو پای او را با دست می‌گیرند.

مراسم حمام بردن عروس هم در دو نوبت انجام می‌شود که این مراسم در منزل برگزار می‌شود. پس از خواندن اشعار و دست زدن، عروس را از حمام بیرون می‌آورند و لباسی سبزرنگ بر او می‌پوشانند. صبح روز عروسی عده‌ای از زنان، عروس را به حمام می‌برند و هنگام درآمدن او از حمام، ترانه‌هایی را با صدای بلند می‌خوانند. اسفند و عود دود می‌کنند و مولودی می‌خوانند. عروس پس از بیرون آمدن از حمام، لباس قرمزرنگی می‌پوشد.

ساخت

خوانچه یا سینی محتوی لباس عروس و نقل‌ونبات و عود و مشک و غیره را اصطلاحاً «ساخت» می‌نامند. عصر شبی که عروسی به‌صورت رسمی شروع می‌شود، عده‌ای از زنان فامیل و دوستان داماد در خانه او جمع می‌شوند، خوانچه یا سینی محتوی وسایل مذکور را درحالی‌که با پارچه سبزرنگی پوشانده‌اند، دسته‌جمعی به خانه عروس می‌برند. (معمولاً در هنگام انتقال ساخت به خانه عروس، نوازندگان محلی نیز شرکت دارند.) در همان حال در خانه عروس نیز عده‌ای از خویشاوندان و نزدیکان او جمع می‌شوند و منتظر ورود ساخت می‌مانند.

عقد و عروسی

در شهرستان قشم، بعد از آرایش کردن عروس توسط مشاطه او را به حجله می‌برند و کسی حق ندارد دستمال سبزرنگی را که بر صورت او انداخته‌شده است، بردارد. تا هنگام شب که داماد آن را در حجله برمی‌دارد. در محل نشستن عروس و داماد نیز تشکچه‌ای رنگی بلند و دو پشتی سبز قرار می‌دهند.

در بندرلنگه، سفره عقد شامل پارچه ساتن سبزرنگ با حاشیه‌های طلایی، جانماز سبز، آینه و شمعدان، قرآن، آب، شاخه نبات، شیرینی، گل محمدی و سرویس عقد است که بر روی سفره قرار می‌دهند. اتاق را با گل و کاغذ رنگی آراسته و اسفند دود می‌کنند. در این مراسم، عروس لباس بندری سبزرنگی می‌پوشد که با پولک و گلابتون تزئین شده است. به هنگام خواندن خطبه عقد، عروس و داماد در کنار هم می‌نشینند و دو زن خوشبخت درحالی‌که پارچه مستطیل سبزرنگی بر سر عروس و داماد نگاه داشته‌اند، قند می‌سایند. در هنگام ورود به حجله، عروس پای خود را در درون تشت سبزرنگی که پیش‌ازاین آماده‌شده و حاوی آب هفت‌چشمه و برگ سبز هفت درخت است، قرار می‌دهد.  این آب را در شب عروسی دور حجله می‌ریزند تا برای ایشان آرزوی خوشبختی کنند و آن‌ها را از سحر و جادوی بدخواهان در امان دارند. برای آنکه خیالشان ازاین‌جهت راحت‌تر باشد، یک قفل باز که آن را به رنگ سبز درآورده‌اند را در اختیار عروس قرار می‌دادند تا لحظه‌ای که خطبه عقد تمام شد، هم‌زمان با بله گفتن آن را قفل کند وزندگی خود را از شر بدخواهان محفوظ دارد. این قفل باید تا شب زفاف توسط عروس باز شود. عروس را هفت شبانه‌روز می‌نشانند و دست‌وپایش را حنا می‌گذاشتند. در مدت این شش روز عروس هر لباس دلخواهی که می‌خواست، می‌پوشید؛ اما در روز آخر لباس و چادری سبزرنگ با روبندی سرخ می‌پوشید.

در شمال استان هرمزگان، داماد شالی سبزرنگ بر کمر می‌بست و کارد یا خنجر در درون این کمربند قرار می‌گرفت. این رسم در بعضی مناطق استان همچنان مرسوم است؛ همان‌گونه که در قشم داماد کارد نقره‌ای را که در پارچه‌ای سبز پیچیده شده است، بر کمر و قرآن را بر سینه خود می‌بندد و در شب زفاف خواهر داماد به هنگام ورود به حجله آن‌ها را از کمر و سینه داماد باز می‌کند. بستن پارچه سبز بر کمر داماد، در میناب نیز مرسوم بوده است.

به نقل از محمد ذاکری، درگذشته در میان مردم استان هرمزگان پوشیدن لباس سفید برای عروس مرسوم نبود؛ زیرا معتقد بودند این لباس شیه به کفن است و آن را بدشگون می‌دانستند. فاطمه سایبانی این مطلب را تأیید و نقل می‌کند که: رنگ لباس عروس در فین هرمزگان همواره سبز یا قرمز بوده و هیچ‌گاه شلوار و پیراهن همرنگ نبوده است. اگر لباس عروس سبز بود؛ شلواری به رنگ قرمز، زرد، بنفش یا رنگ‌های شاد و متنوع دیگری همراه با جلبیل خوسی و چَپَرهای رنگارنگ بر تن او می‌پوشاندند. همچنین مشاهدات حاکی از این است که در میان مردم هرمزگان رنگ سبز مورداستفاده در هنگام عقد، زنده و خالص است و سبز روشن و ملایم، یا سبز خیلی تیره در آیین ازدواج جایگاهی ندارد.

* گزارش از فرح امینی

مرتبط:

نوبان، مراسمی به قدمت ۷۰۰ سال در هرمزگان