اسم شهر زیرزمینی که به میان می آید، خیلی ها ناخودآگاه به یاد آدم کوچولوها و دخمه هایی مخوف زیر زمین می افتند و بعضی هم اصلا تصوری از چنین ساختاری ندارند، اما شهرهای زیرزمینی نه تنها وجود دارند، بلکه ساختارهای مهندسی پیچیده و فوق العاده ای هستند که در نقاط مختلف ایران و جهان یافت شده و می شوند.
تفرش یکی از شهرستان هایی است که چندی چنین شهری را در دل خود یافته است، میراثی پر راز و رمز از گذشتگان که چندی است کشف شده و بی نهایت شگفت انگیز و فوق العاده جذاب است و قطعا می تواند سالانه هزاران هزار گردشگر و علاقمند تاریخ را به دل خود بکشد.
این شهر که در تفرش کشف و کاوش شده است، هنوز نام مشخصی برای خود ندارد، اما به شهر زیرزمینی تفرش شهره شده و قطعا اگر به درستی معرفی شود، می تواند شهرتی جهانی برای خود دست و پا کند.
در منطقه ترخوران تفرش و قنات دیاوار، یک کوچه خاص وجود دارد، کوچه ای با یک المان بزرگ از پیه‌سوز در ابتدایش، ۵ یا ۶ قدم پس از ورود به کوچه در سمت راست به یک نرده آبی رنگ برمی خورید که با یک پله شما را به سمت دری قهوه ای نه چندان قدیمی با طرح چوب راهنمایی می کند که به صورت کشویی به سمت بالا باز می شود.
در که باز می شود در بدو ورود به تاریخی هزارساله قرار می گیرید، باید حدود ۱۵ پله را به شکل خمیده پایین بروید، کناره های دیوار، سراسر به رنگ های زرد و قرمز نورپردازی شده است، مسیری پیچ در پیچ پیش روست و با آنکه دو طرف مسیر با لامپ های رنگی تقریبا روشن شده، اما اگر تنها باشید قطعا قدری می ترسید.
پله ها و مسیر پیچ در پیچ را طی می کنید و حالا حدود ۱۳ متر زیر زمین هستید، چند متری که به جلو می روید، با پله هایی روبرو می شوید که شما را به سمت طبقه دوم هدایت می کنند، جالب اینجاست که این پله ها به سمت بالا هدایت تان می کنند، در طبقه دوم نیز به مانند طبقه اول دالان هایی را شاهد هستیم که به پله هایی در انتهای مسیر ختم می شوند و با بالا رفتن از این پله ها به طبقه سوم شهر و اتاق هایی کوچک می رسید.
تا به حال در طبقه سوم، ۴ اتاق حدود شش متری کاوش شده و مشخص نیست که در کاوش های بعدی چه چیزی از زیر خاک سر برآورد، اما قطعا هنوز به اطلاعات کامل در خصوص این شهر نرسیده ایم.
آغاز کاوش از سال ۱۳۹۸
سید مهدی رحیمی نماینده میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در شهرستان تفرش، در خصوص روند کشف و کاوش این شهر اظهار کرد: کاوش دستکند زیرزمینی تفرش در سال ۱۳۹۲ توسط اهالی تفرش با کمک و بودجه خیرین فرهنگی شهر کلید خورد.
وی با بیان اینکه وجود زاغه هایی در شهر تفرش از دیرباز همواره مطرح بوده و وجود آنها به صورت سینه به سینه بین نسل ها منتقل شده، گفت: با وجود چنین مستنداتی، بودجه و منابع دولتی لازم در اختیار نبود که براساس اطلاعات کهن و قدیمی عملیات کشف و کاوش که مشخص نبود چه میزان هزینه به دنبال دارند، در این شهرستان انجام بگیرد، به همین دلیل تمرکز کار بر پروژه های روی زمین مصروف شد، اما با تلاش اعضای شورای شهر و ابلاغ به شهرداری، پروژه کاوش شهر زیرزمینی تفرش در سال ۱۳۹۸ رسما با حضور دکتر سید مهدی موسوی نیا مدیر گروه باستان شناسی دانشگاه نیشابور به عنوان سرتیم پروژه، کلید خورد.
رحیمی با اشاره به اینکه فاز نخست این پروژه در منزل قدیمی میرشکرایی آغاز شد، افزود: فاز دوم کاوش دستکند از مسیر قنات دیاوار دنبال شد.
تفرش می تواند قطب باستان شناسی در حوزه دستکند باشد
وی تصریح کرد: مساحت دستکند تفرش حدود ۱۵۰ هکتار است که می توان از آن به عنوان یکی از بزرگترین دستکندهای ایران و حتی خاورمیانه نام برد. تفرش با افتتاح این شهر و پذیرش گردشگران و باستان شناسان می تواند بهشت و قطب باستان شناسی در زمینه دستکند باشد.
وی بیان کرد: تاکنون و در دو مرحله کاوش، دو فضای حدود ۴۰۰ متری آشکار شده است. تمام مسیر و دالان ها به شکل دستی از خاک خالی شده و به هیچ عنوان از بیل یا تجهیزات دیگر برای کندمان و باز شدن مسیر استفاده نشده است، در طول کاوش، تعداد اندکی سفال شکسته، پیه‌سوز و استخوان، هاون سنگی و آثار حیات کشف شده است و تا اینجای کار کاوش، اینگونه تخمین زده می شود که دستکند تفرش متعلق به دوره سلجوقیان است.
رحیمی تصریح کرد: محل و مسیر فعلی دستکند به شکل مطبق و سه طبقه است، اما کاوش همچنان باید ادامه یابد چراکه هنوز به اطلاعات کاملی در خصوص آن دست نیافته ایم، هنوز نمی دانیم که این شهر برای چه ایجاد شده، چه اتفاقی در آن رخ می داده و همچنان باید کاوش و بررسی صورت گیرد.
دستکند بدون دستکاری کاوش شد/آجرفرش های سلجوقی در جای خود باقی ماندند
وی اظهار کرد: بافت شهر تفرش به شکلی است که از میدان داروخانه تا چهارراه مدرس حدود ۴۸.۵ متر اختلاف ارتفاع در آن وجود دارد و نکته جالب این است که این اختلاف و شیب در شهر زیرزمینی نیز کاملا رعایت شده است، اما همچنان برای کسب اطلاعات بیشتر باید کاوش صورت گیرد.
رحیمی با بیان اینکه ر حال حاضر بزرگترین دستکند ایران با ۳۷ هکتار در نوش آباد کاشان قرار دارد، افزود: دستکند تفرش در این فاز از کاوش و طبق برآورد اولیه، ۱۵۰ هکتار وسعت دارد. این دستکند قطعا می تواند بزرگترین دستکند ایران و حتی خاورمیانه قلمداد شود.
وی یکی از جاذبه های خاص این دستکند را آجرفرش های مجموعه دانست و گفت: در هنگام کاوش، از محل خانه میرشکرایی، آجرفرش هایی کشف شد که مربوط به دوره سلجوقیان است که در ورودی طبقه سوم قرار دارد و سعی شد که پیکره و بافت دستکند کاملا حفظ شود، به همین دلیل آجرفرش ها بدون هیچ دستکاری در کف ورودی طبقه سوم باقی ماند.
طبقات دستکند عمدا پر شده است
رحیمی با بیان اینکه در دوران گذشته تمامی این طبقات به صورت تعمدی پر شده است، افزود: درب چاه ها که به طبقه زیرین دسترسی پیدا می کرد با سنگ های بزرگ پوشیده شده است و ساکنین رفته رفته به روی زمین رسیده اند.
نماینده میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در شهرستان تفرش گفت: با خلاقیت سرتیم پروژه کاوش، از روی پیه‌سوزهای کشف شده در دستکند، پیه‌سوزهایی به لاله جین همدان به عنوان قطب سفال ایران سفارش داده شده و در پوشش این پیه‌سوز و بدون سیم کشی عیان و قابل رویت، نورپردازی و روشن شدن فضا با لامپ های رنگی انجام گرفت.
به گفته وی در یکی از اشعار استاد مرحوم “مظاهر مصفا” (زادهٔ ۱ شهریور ۱۳۱۱ – درگذشتهٔ ۸ آبان ۱۳۹۸) در کتاب پیر سنگی آمده است:
“هست در خانه عمو احمد، چاهی و زیر چاه، بازاری/چهارسوقی، چهار رسته دکان، قلعه ای، خانه های بسیاری”
“این کهنسال شهر زیرزمین یادگاری است از حمله مغولان/مردم ترخوران، به وقت هجوم اندرین نقب می‌شدند نهان”
در خصوص این دستکند سوالات بسیاری در اذهان هست و همین سوالات است که به اشعار و افسانه ها و قصه ها راه یافته اند و ناگفته های بسیاری هست که باید در کاوش های بعدی این دستکند تاریخی جستجو شوند.
شهرداری تفرش؛ آماده آغاز فصل سوم کاوش
شهردار تفرش نیز در خصوص حمایت های این مجموعه از شهر زیر زمینی تفرش اظهار کرد: شهرداری تفرش در سال ۱۳۹۸ طی قراردادی با میراث فرهنگی کار کاوش در شهر زیرزمینی تفرش را آغاز کرد که تاکنون دو فصل کاوش به انجام رسیده است.
مجید قنبری با بیان اینکه یک فصل از کاوش در ساختمان میرشکرایی انجام گرفت، گفت: فصل دوم از دی ماه ۹۹ آغاز شده و تا پایان مردادماه ۱۴۰۰ ادامه یافت و در کنار کاوش، عملیات ساماندهی پروژه نیز به انجام رسید و در هفته دولت، بخشی از شهر بازگشایی شد.
وی بیان کرد: این شهر زیرزمینی طی هشت ماه با صرف مبلغی معادل یک میلیارد و ۲۰۰ میلیون تومان از منابع شهرداری مورد کاوش قرار گرفت و امیدواریم مورد استقبال علاقمندان قرار گیرد، البته در حال حاضر به دلیل شیوع بیماری کرونا، شهر بسته است و امکان بازدید از آن برای عموم مردم فراهم نیست، مسلما پس از بهبود شرایط، این شهر برای بازدید در اختیار گردشگران قرار می گیرد.
قنبری با اشاره به قول مساعد استانداری مرکزی جهت تخصیص مبلغ یک میلیارد تومانی برای آغاز فصل سوم کاوش، افزود: با تامین این اعتبار قطعا شهرداری فاز سوم کاوش را آغاز می کند.
شهردار تفرش در خصوص چالش های موجود در مسیر کاوش شهر، بیان کرد: در مسیر کاوش، نگرانی هایی درخصوص کشف برخی از آثار و وسایل قدیمی مطرح شد که با ورود قوه قضاییه به موضوع، مسئله بررسی شد و نگرانی ها و شایعات مورد تایید قرار نگرفت، اما به هر حال این موارد قدری روند کار را کُند کرد، پس از حل این چالش ها کار به سرعت ظرف هشت ماه توسط شهرداری پیگیری شد.
شهر زیرزمینی در دوره سلجوقی باقی ماند/دستکند عمدا پر شده است
پژوشگر پروژه شهر زیرزمینی تفرش نیز در خصوص این دستکند اظهار کرد: براساس یافته ها، این شهر سه طبقه مربوط به دوره سلجوقی است و در اواخر دوره سلجوقی تمامی فضاهای بین طبقات کاملا پر شده است، چاه هایی که این طبقات را به هم متصل می کند در آخرین فاز استفاده از محوطه، پر شده است و این امر نشان می دهد که شهر زیرزمینی تفرش وارد دوره بعدی(دوره ایلخانی) نشده است.
دکتر سید مهدی موسوی نیا با بیان اینکه به نظر می رسد با توجه به وسعت محوطه شهر، پر کردن این دستکند شاید حدود یک سال زمان برده باشد، افزود: مهمترین تفاوت این دستکند نسبت به دیگر دستکندها، وسعت این محوطه است. در همدان، خمین، ملایر، کاشان و … نمونه هایی از دستکندها را شاهد هستیم، اما شهر زیرزمینی تفرش در واقع وسیع ترین شهر زیرزمینی کشف شده است و حتی در ترکیه که گفته می شود ۵۰۰ محوطه دستکند کشف و شناسایی شده است، دستکندی با این وسعت وجود ندارد.
ابهامات زیادی باقی مانده/باید کاوش ادامه یابد
وی وسعت کنونی این شهر را ۱۵۰ هکتار عنوان کرد و گفت: فعلا می دانیم که وسعت این محوطه ۱۵۰ هکتار است، سمت دیگر شهر را باید کاوش کنیم که ببینیم محوطه ادامه دارد یا خیر.
دکتر موسوی نیا شاخصه دیگر این دستکند را طبقاتی بودن آن بیان کرد و افزود: این دستکند بسیار جای کار دارد. تقریبا هیچ اطلاعی از شهر نداریم، نمی دانیم چه کسانی در شهر کار و زندگی کرده اند؟ چرا از شهر رفته اند؟ آیا در دوره های بعدی از آن استفاده شده است یا خیر و چه اتفاقی روی زمین افتاده است که ساکنین به زیر شهر پناه برده اند؟ آیا همزمان با استفاده از زیر زمین روی زمین هم حضور داشته اند یا خیر؟ هنوز برای این سوالات پاسخی نداریم به همین دلیل کاوش باید ادامه یابد.
وی تاکید کرد: می توانیم درباره کاربری این شهر حدس و گمان هایی داشته باشیم، اما باید بدانیم که در دوره سلجوقی چه اتفاقی در تفرش رخ داده که این فضا و محوطه پر شده است. اطلاعات کم و ناقصی در اختیار داریم و باید کاوش های باستان شناسی دقیق دیگری در نقاط دیگر شهر انجام دهیم تا پاسخی برای سوالات پیدا کنیم.
کاوش کامل به عمر ما کفاف نمی دهد/با بزرگترین دستکند جهان روبرو هستیم
این عضو هیات علمی و مدیر گروه باستان شناسی دانشگاه نیشابور تصریح کرد: اگر بخواهیم کل شهر را کاوش کنیم و کار را از همین امروز آغاز کنیم، قطعا پایان کاوش به عمر من و شما کفاف نمی دهد، چراکه با محوطه بسیار بزرگ و کلانی روبرو هستیم و شاید بتوان گفت شهر زیرزمینی تفرش یکی از بزرگترین دستکندهای دنیا خواهد بود.
نکته جالب توجه در این شهر که حدود ۱۳ متر زیر زمین قرار گرفته تهویه مناسب، اکسیژن کافی و هوایی بسیار مطبوع و خنک است، وارد شهر که می شوید به هیچ عنوان احساس نمی کنید که از سطح زمین فاصله بسیاری دارید، البته زیبایی این شهر باعث می شود که از هر آنچه روی زمین قرار دارد کنده شوید و فقط به این فکر کنید که چه شد که این شهر بزرگ در زیر زمین ایجاد شد، مردمان آن زمان از چه چیزی در روی زمین فرار کرده و به دل زمین پناه برده اند؟ وسعت واقعی این شهر زیرزمینی چقدر است؟
این سوالات و سوالات بسیار دیگری هنوز بی جواب مانده است چراکه کاوش به انتها نرسیده است، اما قطعا این کشف می تواند سرفصل و نقطه عطفی برای رسیدن به اطلاعاتی جدید از تاریخ سرزمین کهن مان باشد.
منبع: ایسنا
مرتبط:
وسیع ترین دستکند ایران ثبت ملی می‌شود
سفر به استان مرکزی _پایتخت گردشگری صنعتی
