وقتی یونسکو به ثبت «دانش سنتی دریانوردی ایرانی‌ها» رضایت داد و آن را در فهرست «میراث در خطر و نیازمند پاسدارانه فوری» جهانی‌اش کرد، یکی دوبار متولیان میراث فرهنگی کشور گزارش‌هایی از انجام اقدامات پاسدارانه برای حفاظتش به یونسکو فرستادند و حتی برخی پژوهشگران از انجام پژوهش‌های بیشتر روی آن حرف زدند به حدی که بادبان‌هایش را احیا کنند. اما چه کسی خبر داشت که مدتی بعد دستور حذف آن صادر می‌شود؟!
سوم آذر ۱۳۹۰ خبر رسید ششمین دوره اجلاس کمیته میراث ناملموس جهانی در شهر بالی اندونزی، علاوه بر مُهرِ تاییدش که برای ثبت جهانی هنر «نقالی» روی پرونده ایران زده، «دانش سنتی لنج‌سازی و دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس» را نیز در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت کرده است؛ ثبتی که متولیان میراثی معتقد بودند «با این اقدام بار دیگر ایران توانسته نام «خلیج فارس» را در یک کنوانسیون بین‌المللی ثبت کند».
چهار سال بعد یعنی ۲۸ خرداد ۱۳۹۴ معاون میراث فرهنگی سازمانِ وقت و وزارتخانه کنونی از تصویبِ ایجاد پایگاه موضوعی و پژوهشی «مهارت و فناوری ساخت لنج در خلیج فارس» در سه استان خوزستان، بوشهر و هرمزگان (که سازنده لنج هستند) خبر داد و اعلام کرد که استان هرمزگان پذیرفته تا در جزیره قشم و در مجموعه لافت کارگاه «آموزش و ترویج مهارت لنج‌سازی» برگزار کند. حتی قرار شد استان بوشهر نیز موزه‌ای برای توسعه مهارت‌های لنج‌سازی ایجاد کند و بوشهر و خوزستان زیرنظر هرمزگان در این زمینه فعالیت خود را ادامه دهند.
از سوی دیگر تاکید شد تا سازمان کشتی‌رانی، سازمان بنادر و مناطق آزاد اطلاعات به دست‌آمده و اقداماتی را که تا سال ۱۳۹۴ در این زمینه انجام شده بود به صورت گزارش‌های دوره‌ای به یونسکو ارسال کند و مرکز میراث ناملموس نیز متعهد شد کارگاهی در روز ملی دریانوردی در این زمینه در مهر همان پنج سال قبل برگزار کند.
تا سرانجام شش ماه بعد در ۲۸ آذر ۱۳۹۴ بود که فرهاد نظری – مدیرکل وقت دفتر ثبت آثار تاریخی – اعلام کرد که برای نخستین‌بار اقدامات مربوط به پاسداشت آن برای ادامه حیات و ترویجش در کشور به یونسکو ارسال شده است.
اما بعد از گذشت ۹ سال از شروع ماجرا، ناگهان ورق برگشت. بیش از یک ماه قبل در ۲۳ آذر هیات وزیران «برنامه جایگزینی شناورهای سنتی تجاری با ظرفیت کمتر از ۵۰ تن (لنج تجاری) را با هدف حذف ابزار قاچاق کالا از دریا، انتقال فعالیت‌های غیررسمی به رسمی و تجاری، رونق فعالیت‌های کشتی‌سازی داخلی و خدمات تعمیر و نگهداری آنها و نیز افزایش ایمنی دریایی» به تصویب رساند.
مصوبه‌ای که به نظر می‌رسد به تنها چیزی که فکر نکرده – آن‌قدر که بی‌محابا درباره‌اش حکم قطعی داده‌اند – یا شاید هم اصلا در جریانش نبوده‌اند ثبت جهانی همان شناورهای سنتی است که به حذف‌شان دستور دادند؛ دستوری که پنج سال برای امحای باقی‌مانده‌هایش زمان گذاشته‌اند.
نکته جالب توجه‌تر از هر کدام از این اتفاقات، ان‌جاست که نخست دستور امحا را دادند و دو روز بعد میراث فرهنگیِ بی‌خبر از همه جا، از اقدامات پاسدارانه‌اش در یونسکو دفاع کرد!
حالا اگر این اتفاق به صورت صددرصدی نهایی شود و کسی بر لغوش تاکید نکند، احتمال تدریجی حذف این پرونده از لیست یونسکو نیز وجود دارد؛ دانشی سنتی و بومی و مهم در طول تاریخ که به واسطه همین برنامه‌ریزی‌ها اصلا از ابتدا به عنوان اثری که باید از آن پاسداری کرد، مُهر جهانی شدن خورد تا بالاخره در دولت کنونی تصویبش کردند. هر چند برخی خبرها از نبود وزیر میراث فرهنگی در آن جلسه حرف می‌زنند، آن هم در شرایطی که تصویب چنین مصوبه‌ای قطعا نیازمند تایید یا رد وزیر میراث است که اگر این نیاز (حضور صددرصدی نماینده‌ای از وزارتخانه میراث فرهنگی در زمان گرفتن چنین تصمیمی) احساس نمی‌شد، اصلا به چه دلیلی سازمان میراث فرهنگی را در قالب یک وزارتخانه بزرگ‌ترش کردند؟
اجرایی شدن این مصوبه تاسف نگاه‌های فرهنگی را به دنبال دارد
شبان میرشکرایی – عضو پژوهشگر میراث فرهنگی و مسول بخش میراث ناملموس ایکوم – اجرایی شدن این مصوبه را درست مانند دیگر کارشناسان و پژوهشگران میراث فرهنگی و میراث معنوی در مقابل حفاظت از این دانش سنتی و بومی می‌داند.
او می‌گوید: اخباری که از مصوبه هیات وزیران منتشر شده، مربوط به از مدار خارج کردن لنج‌های فرسوده است که قطعا شامل لنج‌های قدیمی بادبانی نیز می‌شود، لنج‌هایی که سال ۲۰۱۱ در فهرست میراث جهانی ثبت کردیم، هم ساخت لنج هم دانش دریانوردی هر دو موضوع در یک پرونده در فهرست آثار جهانی و به نام ایران و در زمره پرونده‌های میراث در خطر ثبت شد.
او با اشاره به اینکه در سال گذشته از طرف میراث فرهنگی و نهادهای مردمی فعالیت‌هایی انجام شد تا این موضوع مردمی‌تر شده و دانش آن به نسل‌های بعدی نیز انتقال پیدا کند، ادامه می‌دهد: بر اساس همه آیتم‌هایی که مربوط به پاسداری و ترویج این اثر بوده، تلاش شده تا حد امکان به آن رسیدگی شود، اما در تمام این مدت یکی از دغدغه‌ها بحث‌هایی بوده که از سوی سازمان بنادر مطرح شده و دوستان دیگری که شاید منافعی را در این موضوع می‌دیدند باعث این تصمیم‌گیری‌ها شده‌اند.
میرشکرایی به برخی شنیده‌ها نیز اشاره می‌کند که برخی افراد قصد دارند تا در صورت اجرایی شدن این مصوبه و پایین آمدن قیمت لنج‌های قدیمی، آنها را خریداری کرده و استفاده‌های دیگری داشته باشند، که در صورت اجرایی شدن آن باعث تاسف افرادی است که به این اتفاق نگاه فرهنگی دارند.
این پژوهشگر با این وجود بیان می‌کند که با توجه به جهانی شدن «دانش سنتی لنج‌سازی و دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس» به نام ایران، دولت و مردم کشورمان موظف هستند تا در راه بازسازی این اثر تلاش کنند، اما پیش آمدن چنین مصوبه‌ای، باعثِ زیر سوال رفتن هر نوع اقدامی در گذشته و آینده مربوط به این دانش می‌شود.
او با تاکید بر اینکه تصویب چنین مصوبه‌ای وحی منزل نیست و حتی قابلیت رسیدگی و اصلاح دارد، همان‌طور که معاونت میراث فرهنگی و دفتر ثبت پیگیر این مساله هستند، اظهار می‌کند: ایران به طور دائم گزارش عملکرد خود از اقدامات پاسدارانه‌اش را هر چهار سال از بعد از ثبت جهانی این دانش به یونسکو فرستاده تا نشان دهد که در این سال‌ها برای پاسداری و ترویج این اثر که در فهرست میراث در خطر بوده، تلاش کرده است.
او با اشاره به آخرین گزارش پاسدارانه ایران برای حفاظت از «دانش سنتی لنج‌سازی و دریانوردی ایرانیان در خلیج فارس» که کمتر از یک ماه قبل به یونسکو ارائه شده و مورد تایید کارشناسان یونسکو قرار گرفته است، می‌گوید: همه اینها برای ما یک افتخار است، وقتی ایران در جامعه بین‌المللی به عنوان کشوری مطرح می‌شود که از آثار ناملموس خود حراست می‌کند و وزارت و معاونت میراث و دفتر ثبت و گروه ناملموس و همه تلاش می‌کنند، اما در مدت زمان کمتر از دو هفته، چنین مصوبه‌ای بیرون می‌آید!
مسئول بخش میراث ناملموس ایکوم ایران با بیان اینکه برای هر فرد فرهنگی این موضوع جای سوال است که این مصوبه چطور می‌تواند شکل بگیرد و چه ناآگاهی‌ای وجود دارد که اصلا این اتفاق رخ می‌دهد، تاکید می‌کند: درخواست همه متولیان فرهنگی کشور است که اگر هم به هر دلیلی این اتفاق افتاده باید روی آن یک بازنگری و تلاش شود تا این مساله رفع و رجوع شود وگرنه این یک تناقص در عملکرد ما و جامعه بین‌المللی است.
میرشکرایی می‌گوید: از یک طرف ما نشان می‌دهیم که در حال تلاش هستیم تا این اثر حفظ شود و از سوی دیگر چنین مصوبه‌ای بیرون می‌آید، پس در این شرایط عاقبت این اثر جهانی‌شده و این دانش سنتی و بومی کشورمان به کجا می‌رسد؟ باید برای آن فکری کنیم.
اول دستور امحای دانش بومی ایرانی‌ها، بعد ارائه گزارش پاسدارانه
این صحبت‌ها و این خبر در حالی مطرح شده، که دو روز روز بعد از انتشار این خبر، یعنی در ۲۴ آذر امسال و در پانزدهمین اجلاس مجازی کمیته بین‌الدول میراث فرهنگی ناملموس به میزبانی جامائیکا، متولیان میراث فرهنگی کشورمان اقدامات پاسدارانه «مهارت سنتی ساخت لنج ایرانی و دریانوردی با آن در خلیج فارس» را به یونسکو ارائه کردند که مورد تأیید اعضای پانزدهمین اجلاس مجازی کمیته بین‌الدول میراث‌فرهنگی ناملموس قرار گرفت.
قدم بعدی متولیان وزارتخانه میراث فرهنگی در مقابل این مصوبه برای حفاظت از باقی ماندن این دانش سنتی و بومی یکی از مهم‌ترین اقدامات پاسدارانه در باقی ماندن و ترویج این دانش بومی برای ارائه به یونسکو در چهار سال آینده خواهد بود.
می‌گویند پیشینه لنج‌سازی در ایران به دوره افشارها برمی‌گردد؛ ایرانیان با لنج راهی سفرهای طولانی می‌شدند، مثلا از خلیج فارس عازم مناطق دوردست هند، چین و آفریقا می‌شدند. ساخت لنج‌های رایج در خلیج فارس را بر پایه قایق‌های بادبانی می‌دانند. دانشهای سنتی مرتبط با دریانوردی و لنج‌سازی چوبی را در گروه‌های ادبیات شفاهی، برگزاری جشن‌ها، تکنیک‌های دریانوردی و جهت‌یابی، اصطلاحات و پیش‌بینی وضع هوا تقسیم کرده‌اند که نسل به نسل به ساکنان حوزه خلیج فارس منتقل شده است. دانش جهت‌یابی و هدایت لنج به صورت سنتی از پدر به پسر منتقل شده است، به صورتی که دریانوردان ایرانی از طریق جایگاه خورشید، ماه و ستاره‌ها مکان‌یابی می‌کنند. آنها همچنین از زمان‌های گذشته، با استفاده از فرمول‌های مخصوص می‌توانستند طول و عرض جغرافیایی و عمق آب را نیز محاسبه کنند. علاوه بر این دریانوردان با استفاده از انواع باد، که هر یک نام ویژه خود را دارد می‌توانند رنگ آب، ارتفاع امواج و وضعیت آب و هوا را پیش‌بینی کنند. ملوانان هنگام کار کردن آهنگ‌های مشخصی می‌خوانند که موسیقی و ریتم خاص خود را دارد که آن هم یک جزء جدانشدنی از دریانوردی در خلیج فارس و ادبیات شفاهی ساکنان منطقه است.
حالا لنج‌های ایرانی که به صورت سنتی و دستی ساخته می‌شوند برای سفرهای دریایی، تجارت، ماهیگیری و صید مروارید مورد استفاده ساکنان ساحل شمالی خلیج قرار می‌گیرند. این در حالی است که ساکنان خلیج فارس برای ساختن لنج از چوب‌های مقاوم در برابر رطوبت نظیر چوب درخت کنار، گل ابریشم و کاکتوس استفاده می‌کنند که بیش از ۵۰ سال دوام می‌آورد و عمر برخی از آنها به ۱۰۰ سال هم می‌رسد.
منبع:ایسنا
مرتبط:
ارزیابان یونسکو به اورامانات سفر می‌کنند
حرکت کاروانسراها خراسان جنوبی در راه یونسکو
تلخ و شیرین‌های اجلاس جهانی میراث ناملموس یونسکو برای ایران
