تاق بستان، بزرگترین نقش برجسته بجای مانده از ساسانیان در جهان. بنایی باشکوه و منحصربفرد که بخشی از تمدن و تاریخ مردمان سرزمین آب و سنگ را در دل کوه به نقش کشیده است. هرچند برخی مورخان کهن در متون تاریخی با نام‌هایی همچون طاق وسطام، طاق بیستون، تخت بستان و طاق بهستون و… از آن یاد کرده‌اند، اما مردم این دیار به آن “تاق وه سان” می‌گویند، یعنی تاقی که بر سنگ تراشیده شده است.
در اینکه چرا چنین اثری ارزشمند خلق شده، حرف‌های بسیاری است. برخی از باستان شناسان معتقدند خسرو پرویز ساسانی در نظر داشته تا کاخی در دل کوه برای خود بنا کند، اما بنای کاخش نیمه کاره می‌ماند. عده ای دیگر هم می‌گویند در زمان ساسانیان تاق بستان مکان مقدسی بوده و حتی بااشاره به وجود چشمه‌ای در کنار تاق، این بنای جادویی را معبد آناهیتا می‌دانند.
از همه این فرضیه‌ها که بگذریم، یادگار باستانی تاق بستان با مجموعه ای از سنگ نگاره‌ها و سنگ نوشته‌های مربوط به سده سوم میلادی و قبرستانی که از پارت‌ها برجای مانده، میراثی گرانقدر است برای همه مردم کرمانشاه، ایران و جهان و یکی از آثار فاخر تاریخی ایران است که هرساله گردشگران داخلی و خارجی زیادی را به سوی خود می‌کشاند.
تاق بستان مجموعه‌ای بی نظیر در ایران
علیرضا مرادی بیستونی از کارشناسان گردشگری در باب اهمیت این مجموعه تاریخی مهم به ایسنا گفت: محوطه تاریخی تاق بستان یکی از مجموعه‌ها و پتانسیل‌های گردشگری استان کرمانشاه است. این مجموعه آثاری را از دوران پیش از تاریخ تا دوران تاریخی شامل می‌شود.
وی تاق کوچک و تاق بزرگ را دو اثر منحصر بفرد مجموعه تاریخی تاق بستان برشمرد و افزود: این مجموعه به دلیل وجود چشمه‌های گوارا در طرفین و مقابل تاق و حجاری‌هایی که از ادوار مختلف ساسانی در آن انجام شده، در نوع خود بی نظیر است.
این کارشناس گردشگری اضافه کرد: در کنار تاق کوچک صحنه تاج گذاری اردشیر دوم را داریم که مربوط به ۱۷۰۰ سال قبل است. در تاق بزرگ هم سنگ نگاره تاجگذاری خسرو پرویز و در تاق کوچک هم که بین سنگ نگاره اردشیر دوم و تاق بزرگ قرار گرفته مراسم تاجگذاری شاپور دوم و سوم به تصویر کشیده شده است.
جلوه هوش بالای مهندسین و حجاران ساسانی در تاق بستان
وی در ادامه بابیان اینکه اثر تاق بستان در دو بخش نقوش و خطوط که در دوره ساسانیان حجاری شده دارای اهمیت بالایی است، عنوان کرد: در داخل تاق کوچک کتیبه‌ای به خط پهلوی ساسانی حجاری شده که به معرفی نقش‌های داخل این تاق می‌پردازد و یک مزیت است که ما به وسیله آن بطور قطع می‌توانیم بگوییم این دو نقش، نقش‌های شاپور دوم و سوم هستند.
بیستونی اضافه کرد: تاق بزرگ هم از چند بخش تشکیل شده که بخش انیمیشن آن قدیمی ترین انیمیشن صخره ای جهان است و از سوی دیگر لحظه لحظه یک کار شکار را در دوره ساسانی به تصویر کشیده که حائز اهمیت است، چراکه در آن با لحظه‌های مختلف شکار و شیوه شکار، پوشاک شاه و همراهانش، نقوش روی پوشاک، زیورآلات، حیوانات شکارگاه مثل فیل، گراز، گوزن و شتر، گونه‌های گیاهی و تزئیناتی که استفاده میکردند، دیده می‌شود.
وی تصریح کرد: در این تاق با شیوه حجاری دوره ساسانیان آشنا می‌شویم و می‌توانیم بفهمیم از باربرداری و ایجاد نقش تا رگلاژ و پولیش آن را به چه صورت ایجاد کرده‌اند.
این کارشناس گردشگری اضافه کرد: هرچند نقوش مختلفی را از حیوانات در این اثر می‌بینیم، اما نقش اسبی که به شبدیز معروف است در آن اهمیت بالایی دارد، چراکه برجسته ترین مجسمه اسبی است که با بیش از یک متر در دل کوه نقش شده و نکته بسیار مهم در نقش اسب شبدیز فنی است که حجار ساسانی برای آن بکار برده، به گونه ای که وقتی مقابل اسب قرار می‌گیریم، نمی‌توانیم نیمه دیگر صورتش را ببینیم، اما زمانی که در نزدیک اسب می‌ایستیم، نیمه دیگر صورت اسب کاملا حجاری شده و معلوم است و همان ریزه کاری‌هایی که در نیمه اول صورت اسب وجود دارد در نیمه دوم هم نقش شده که کاری شگفت انگیز است.
وی به مهندسی بکار گرفته شده در حجاری این اثر باستانی هم اشاره کرد و گفت: کوه‌هایی که ما در منطقه کرمانشاه داریم، کوه‌هایی آهکی هستند که این نوع از جنس کوه باعث شده تا سنگ یکپارچه ای برای حجاری نداشته باشد، اما مهندس ساسانی با امکاناتی که آن زمان داشته و بدون هیچگونه درزی این محل را انتخاب کرده و امروزه اگر بخواهیم چنین مکانی را با سنگی دارای بافت کامل و یکپارچه انتخاب کنیم، نیاز به کُرگیری و نمونه برداری و کارهایی از این قبیل است.
بیستونی اضافه کرد: موضوع مهم دیگری که در این اثر به چشم می‌خورد این است که حجارهایی که این نقوش را ایجاد کرده اند، با چه ابزارهایی آن را انجام داده‌اند که اینگونه ظریف و با دقت نقش شده است.
وی خاطرنشان کرد: همچنین انتخاب مکان این بنای ارزشمند نیز از مسائل دارای اهمیت است، چراکه در کنار این بنای تاریخی چشمه هایی وجود دارد که طی ۱۷۰۰ سال با وجود فعال بودن آسیبی به اثر نرسانده‌اند و حتی در زیر گل نیلوفر که در نقش اردشیر دوم است، ساقه این گل بر روی یکی از مظهر چشمه‌ها است.
این کارشناس گردشگری در خاتمه درخصوص یکی از وجوه تمایزات اثر تاق بستان با سایر آثار دوره ساسانی هم گفت: در تاق بزرگ شاه از دو نفر حلقه قدرت می‌گیرد، یکی از اهورا مزاد و دیگر از آناهیتا، درحالی که در هیچکدام از دیگر نقوش دوره ساسانی شاهی را نداریم که از دو نفر قدرت بگیرد.
وی اضافه کرد: همچنین در هیچ نقشی از دوره ساسانی نیست که مرحله به مرحله کاری همچون کار شکار در تاق بزرگ به نقش کشیده شده باشد.
چرا اثری به این ارزشمندی ثبت جهانی نشده
… و اما با همه این اوصاف، بزرگان و کارشناسان میراث فرهنگی اذعان دارند که مجموعه ای به این ارزشمندی قطعا قابلیت ثبت جهانی شدن را دارد و باید با ثبت جهانی آن را بیشتر به جهانیان معرفی کنیم.
هرچند حدود یک و نیم دهه پیش اولین قدم‌ها برای ثبت جهانی شدن این اثر فاخر باستانی برداشته شد، قدم‌هایی که پرحرارت و پر امید شروع شد و هرچه زمان گذشت به کندی و سردی رفت تا جایی که امروز دیگر اولویتی به نام ثبت جهانی یادگار ساسانیان در سرزمین آب و سنگ نیست.
طی این سالها یک روز آزادسازی حریم و تملک رستوران هایی که چشم مجموعه را کور کرده‌اند و یک روز منوریل و روز دیگر تله کابین، هر کدام سنگی بزرگ پیش راه ثبت جهانی مجموعه بوده‌اند و مانده‌اند.
البته برکسی پوشیده نیست که رفع موانع ثبت جهانی مجموعه باستانی تاق بستان سهل نیست و نخواهد بود، اما این را هم باید گفت که درسالهای گذشته و بویژه در چندسال اخیر عزمی جدی در مسئولین میراث فرهنگی استان برای این کار مهم وجود نداشته است.
احسان احمدی نصر کارشناس ارشد باستان شناسی و آخرین پژوهشگری که در مجموعه تاق بستان فعالیت های پژوهشی داشته در گفت و گو با ایسنا به موانعی که از گذشته تاکنون بر سر راه ثبت جهانی تاق بستان وجود داشته و تاکنون هم مرتفع نشده اشاره کرد و افزود: مجموعه تاریخی تاق بستان به واسطه موقعیت و شاخصه ای که دارد یک اتفاق بی بدیل است و جایگاه آن را دارد که بعنوان یک اثر ثبت جهانی مطرح شود که لازمه این کار همت و همیت مدیران ملی و استانی است.
وی افزود: هرچند مجموعه تاریخی تاق بستان به خودی خود به جوامع و آکادمیک‌های تخصصی حوزه باستان شناسی، معماری شناسی و تاریخ شناسی معرفی شده، اما معرفی آن به جهانیان لازمه ای است که مسئولین امر باید به آن بطور ویژه بپردازند.
عضو سابق شواری راهبردی ثبت جهانی تاق بستان در ادامه به فعالیت هایی که از اواخر دهه ۸۰ برای ثبت جهانی این اثر انجام گرفته اشاره کرد و گفت: حدود سال ۱۳۷۸ بود که برای تشکیل پرونده ثبت جهانی مجموعه تاریخی تاق بستان یک قرارداد با مشاوره آتک بسته شد تا مطالعات صفر ثبت جهانی اثر را انجام دهد.
وی اضافه کرد: اوایل دهه ۹۰ بود که با انجام مطالعات فاز صفر، کار ساماندهی تاق بستان را به منظور ثبت جهانی و حفظ اثر شروع کردیم که در این کار دو اولویت را پیش روی خود قرار دادیم، یکی حذف الحاقات در مجموعه که به واسطه عوامل انسانی صورت گرفته بود و دیگری بازگرداندن محوطه به الگوی اصیل خود بود.
احمدی نصر افزود: در این راستا مطالعات تاریخی انجام دادیم و توانستیم تصاویر تاریخی باقی مانده از مورخین و سیاحانی که از تاق بستان بازدید کرده بودند، مانند تصاویر بجای مانده از دو هنرمند فرانسوی یعنی اوژن فلاندن و پاسکال کوست را بدست آوریم و با مذاکراتی که با یونسکو انجام دادیم موافقت آنها را گرفتیم که تاق بستان را براساس این تصاویر به الگوی اصیل خود بازگردانیم.
وی تصریح کرد: با در نظر گرفتن مطالعات فاز صفر اثر به سراغ اجرای پروژه ها رفتیم و برای این کار شورای راهبردی ثبت جهانی مجموعه را تشکیل دادیم و در نهایت با تلاش های زیاد جلوه تاق بستان را به الگوی اصیل خود بازگرداندیم.
عضو سابق شورای راهبردی ثبت جهانی تاق بستان عنوان کرد: در آن زمان یعنی حدود سال ۱۳۹۰ و ۱۳۹۱ تعدادی از غرفه‌ها و دکه‌ها و رستورانهای پیرامون محوطه تملک شد و ترکیب امروزی محوطه تاق بستان شکل گرفت.
وی اضافه کرد: در همان برهه با تشکیل پرونده و اقداماتی که انجام داده بودیم تاق بستان را به عنوان یکی از دو نماینده ایران به همراه کاخ گلستان برای ثبت جهانی معرفی کردیم و پرونده آنها در سال ۲۰۰۷ برای داوری به یونسکو رفت. علیرغم همه محدودیت‌ها و موانعی که بر سر راه ثبت جهانی کاخ گلستان بود و موانع کمتری که سد راه تاق بستان شده بود، کاخ گلستان به ثبت جهانی رسید و پرونده ثبت جهانی تاق بستان تقریبا از چرخه کار خارج شد.
دیگر اسمی از ثبت جهانی تاق بستان نیست
احمدی نصر به بی توجهی‌های صورت گرفته برای ثبت جهانی تاق بستان اشاره کرد و گفت: درسالهای گذشته اقدام جدی برای ثبت جهانی این اثر انجام نگرفته و حتی در دو سال گذشته هم بحث ثبت جهانی منظر فرهنگی اورامانات مطرح شده و دیگر اسمی از تاق بستان نیست که این خیلی دردناک است.
وی افزود: همه کشورهای دنیا وقتی اثری تاریخی دارند، در تلاشند تا آن را به ثبت جهانی برسانند، اما چنین برخوردی با مجموعه ارزشمند تاق بستان باعث می‌شود تا این اثر درست به جهانیان معرفی و نشان داده نشویم.
منوریل ارزشمندتر از ثبت جهانی تاق بستان شده!
وی در ادامه بابیان اینکه برخی از موانع ثبت جهانی تاق بستان طی آن سالها برداشته شد، گفت: در مذاکراتی که آن زمان با یونسکو داشتیم خواستار آزادسازی بخش جنوبی مجموعه بودند تا بتوان مجموعه را از همان میدان سه راهی مسکن دید که برای این کار تعدادی از رستورانهای پایین دست را تملک کردیم و یک بحث دیگر هم که مطرح بود وجود هتل جمشید بود که تعهد دادیم که دیگر اجازه بازسازی به این هتل داده نشود و هرزمان که عمر ساختمان هتل به پایان رسید دیگر بازسازی نشود که آنها هم قبول کردند.
این باستان شناس کرمانشاهی در ادامه به وجود برخی از چالش‌هایی مانند منوریل و تله کابین که هم اکنون برسر راه ثبت جهانی تاق بستان وجود دارد اشاره کرد و افزود: موقعی که بحث منوریل جدی شد، عنوان کردم که ایجاد یک منوریل در جنوب شهر کرمانشاه چندان موضوعیت ترافیکی شهر را حل نمی‌کند و هیچ گردشگری هم برای دیدن منوریل یا قطار شهری به کرمانشاه نخواهد آمد، اما ثبت جهانی تاق بستان می‌تواند سرازیرشدن گردشگران زیادی را به این شهر داشته باشد که متاسفانه این اتفاق نیفتاد.
تله کابین مانع اصلی ثبت جهانی تاق بستان
وی به موضوع احداث تله کابین و تاثیرات آن بر عدم ثبت جهانی تاق بستان هم اشاره کرد و گفت: باید صراحتا بگویم که وجود تله کابین یکی از موانع اصلی ثبت جهانی تاق بستان خواهد بود.
عضو سابق شورای راهبردی ثبت جهانی تاق بستان اضافه کرد: ۹ پایه تله کابین از پارک تاق بستان شروع شده و تعدادی از آنها هم در انتها به داخل دشت کاهو می‌رسد که در آنجا پناهگاه‌های صخره ای داریم و جزو حریم مجموعه است.
وی بااشاره به موافقت‌های انجام شده برای احداث تله کابین در دشت کاهو، اضافه کرد: طبق گفته مسئولین میراث فرهنگی در محل احداث ستون ها و پایه ها مطالعات باستان شناسی صورت می‌گیرد تا اگر به مواد فرهنگی برخوردند، میراث فرهنگی کار را متوقف کند، درحالی که باید پیش از آنکه هرنوع مجوزی برای احداث این پروژه صادر شود و هزینه‌هایی برای شهرداری به دنبال داشته باشد، این کار انجام گیرد.
احمدی نصر عنوان کرد: از آنجایی که شهرداری کرمانشاه به دنبال تعریف یک مکان گردشگری برای شهرش است و مطالبه عمومی شهروندان را پیگیری می‌کند، نمی‌شود به مسئولین آن خرده‌ای گرفت، اما متولی نگاهداشت میراث فرهنگی استان در گام نخست اداره کل میراث فرهنگی است و این اداره کل باید درست به شهرداری راهنمایی بدهد و شهرداری را وارد چالش‌هایی در آینده نکند.
وی تاکید کرد: همین که میراث تاکنون در این زمینه اقدام جدی انجام نداده یعنی ثبت جهانی تاق بستان اولویتی برایش ندارد. از سوی دیگر اگر در آینده بخواهیم این اثر را ثبت جهانی کنیم، هزینه‌های هنگفتی همانند پروژه منوریل و قطار شهری بر شهرداری وارد می‌شود.
این باستان شناس کرمانشاهی اضافه کرد: مدیر پایگاه تاریخی تاق بستان هم علیرغم اینکه در گذشته زحمات زیادی برای ثبت جهانی مجموعه بیستون کشید، اما در مورد تاق بستان تاکنون هیچ نظر کارشناسی نداده و مکاتبه ای هم از سوی ایشان برای پیگیری این موضوع ندیده‌ایم.
این کارشناس رسمی دادگستری در حوزه ابنیه و آثار در پایان با تاکید بر اینکه اگر قرار باشد که وجود تله کابین حاشیه ای برای ثبت جهانی تاق بستان ایجاد کند، نباید اجرایی شود، اعلام کرد: مسئولین میراث فرهنگی در این زمینه باید موضع مستند و مشخص خود را اعلام کنند.
… حال با توجه به صحبت‌های مطرح شده و رویکردی که اکنون در بحث ثبت جهانی تاق بستان وجود دارد، به نظر می رسد در سالهای آینده باید حسرت ثبت جهانی این اثر ارزشمند را بخوریم.
منبع:ایسنا
مرتبط:
ده مقصد گردشگری برتر بهار و تابستان امسال کدامند؟
