معاون هماهنگی امور عمرانی استاندار سمنان با اشاره به افزایش قابل توجه سفرهای نوروزی از ثبت بیش از ۳۶۶ هزار تردد در ورودی‌های این استان خبر داد.

شهر سمنان از دیرباز مرکز حِرف و صنایع و کشاورزی و دامداری بوده است. مهم‌ترین حرفه‌های سمنان در گذشته نه‌چندان دور عبارت بودند از: کرباس‌بافی، نمدمالی، قالی‌بافی و گلیم‌بافی.

از شغل‌هایی که امروزه آثاری از آن‌ها باقی نمانده و می‌توان گفت منسوخ شده‌اند، عبارت‌اند از: نعل‌بندی، پالان‌دوزی، کِناسی (تخلیه چاه)، چیتگری، بست‌زنی (بندزنی ظروف چینی)، دوزکی کشی (دوخت نوار دور گیوه)، آلو ونه دوژ (وصله کردن گیوه با پنبه)، خشت‌مالی، چلنگری، خراطی (چوب‌تراشی)، صباغی، کوزه‌گری، آسیابانی، اَنبان‌دوزی، باروت کوبی، پنبه‌زنی (حلاجی)، تفنگ‌سازی، چاروق‌دوزی و…

در بخش نخست گزارش، شماری از مشاغل سنتی سمنان از جمله شیرمال پزی، خشت‌مالی، دباغی و چلنگری معرفی شد و در این گزارش، سایر مشاغل سنتی سمنان معرفی می‌شود.

رنگرزی (صباغی) 

رنگرزی هم جزء مشاغل سختی بود که در گذشته عده‌ای به آن اشتغال داشتند. آن‌ها پارچه‌ها و نخ و مخصوصاً پشم مربوط به کارگاه‌های قالی‌بافی و نمدمالی را رنگ می‌کردند. رنگرزها دارای کارگاه‌هایی بودند که دارای چند دیگ مسی بر روی کوره‌ها بود و در آن‌ها نخ و پشم را به رنگ‌های مختلف در می‌آوردند.

نحوه کار بدین صورت بود که پارچه یا پشم و نخ را در دیگ‌ها ریخته و به اندازه کافی آب به آن می‌افزودند تا کاملاً خیس بخورد، سپس زیر دیگ را روشن کرده تا محتویات دیگ به جوش بیاید. سپس رنگ مورد نظر را به آن اضافه کرده، مدتی محتویات دیگ در رنگ جوش می‌خورد. استاد رنگرز گاه‌گاهی با چوب‌دستی مخصوص، محتویات داخل دیگ را به هم می‌زد تا تمام نسوج نخ یا پشم رنگ بگیرد.

هنر مهم رنگرزان استفاده آن‌ها از رنگ‌های گیاهی بود. در گذشته مواد اولیه فرش‌ها و گلیم‌ها و پرده‌ها به‌ویژه پرده‌های نقش‌دار، با رنگ‌های گیاهی رنگ می‌شد. رنگرزان از پوست انار، برگ درخت گردو، پوست پیاز، ریشه روناس استفاده می‌کردند.

قهوه‌خانه

قهوه‌خانه در بازار، میدان، راهروی ورودی کاروانسراها و جاهای شلوغ دایر می‌شد. سماور زغالی بزرگ، کتری بزرگ، قوری بزرگ، منقل، استکان، نعلبکی و زیردستی از وسایل کار قهوه‌خانه بود. شاگردان قهوه‌خانه‌ها و قهوه‌چی‌های سیار، به کسبه چای می‌دادند. مثلاً یک قهوه‌خانه در میدان سمنان (میدان دکتر علی شریعتی) وجود داشت. با توجه به اینکه این میدان بارانداز شهر بود، برای خودش غوغایی داشت. قیل و قال دلالان، نعره شتران، بع بع گوسفندان با هم شنیده می‌شد. به قهوه‌خانه همه جور آدم مراجعه می‌کرد و با هم اختلاط و گفتگوهای گوناگونی می‌کردند.

نکته جالب این بود، افرادی که می‌خواستند برای مهمان خود ارزش قائل شوند، با چای دارچین که قیمت آن اندکی از چای معمولی بیشتر بود، پذیرایی می‌کردند.

یک قهوه‌خانه دیگر در بلوار حکیم الهی در سمت راست پل هوایی وجود داشت که علاوه بر مشتریان عادی و مسافران و رهگذران، پاتوق کشاورزان زحمتکش آن خطه، مخصوصاً کشاورزان آبخور استخر کوشمغان بود که در ساعت‌های معین، عده زیادی در آنجا جمع می‌شدند و علاوه بر رفع خستگی با هم گفت‌وگو و تبادل نظر می‌کردند که متأسفانه در حال حاضر اثری از آن فضا و آن افراد نیست.

سلمانی

به کسی که در مغازه به کار اصلاح موهای سر و صورت مردم می‌پرداخت، سلمانی می‌گفتند. ابزار کار آن‌ها یک آینه بزرگ، صندلی دسته‌دار، ماشین دستی اصلاح سر و صورت با شانه‌های صفر، یک، دو، سه و چهار و تیغ بود. که تیغ آن‌ها مثل تیغ امروزی نبود، تیغ آن‌ها شامل یک تیغه بزرگ و یک دسته‌ای بود که تیغه در دسته تا می‌شد. یک قطعه نوار چرمی به طول ۴۰ الی ۵۰ سانتی‌متر و عرض ۷ تا ۸ سانتی‌متر، یک چراغ الکلی فلزی شامل یک مخزن الکل و یک فتیله بود و یک پمپ باد لاستیکی کوچک به این چراغ وصل بود و هنگام کار شعله آن روشن بود و سلمانی با زدن پمپ، ماشین اصلاحش را به شعله نزدیک کرده و آن را ضدعفونی می‌کرد. سلمانی یک پارچه سفیدی به‌صورت پیش‌بند به گردن کسی که می‌خواست سر و صورتش را اصلاح کند، می‌بست که موهای تراشیده شده در آن جمع شود. سلمانی یک قطعه تخته نیز داشت که روی دو دسته صندلی می‌گذاشت تا راحت‌تر بتواند سر کودکان را نیز اصلاح کند.

سلمانی دوره گرد

اشخاصی نیز با لوازم کمتری به‌طور دوره گرد به کار سلمانی مشغول بودند. آنان برای به دست آوردن لقمه نانی به راه می‌افتادند و بیشتر دور و بر قهوه‌خانه‌ها، میدان‌ها، حول و حوش کاروانسراها، چهارراه، کوچه‌باغ‌ها به هر کجا که گمان می‌کردند، مشتری وجود دارد، سر می‌زدند و از این طریق امرار معاش می‌کردند. دلاک‌ها و سلمانی‌ها هزار کاره بودند. هم در حمام مردان را حجامت می‌کردند و هم پسر بچه‌ها را ختنه می‌کردند و هم دندان می‌کشیدند. در حال حاضر دیگر هیچ اثری از آن‌ها نیست.

پشکل جمع‌کنی

البته این کار به‌عنوان شغل مستقلی نبوده و معمولاً پسر بچه‌ها و نوجوانانی که در حال تحصیل نبودند، برای اینکه در اقتصاد خانواده تأثیر داشته باشند به این کار می‌پرداختند. به این صورت که یک چادرشب بزرگ «پرزینا» را برداشته، دو طرفه آن را به کمر می‌بستند و دو طرف دیگر آن را به‌صورت حلقه گره زده به گردن می‌انداختند و در کوچه‌باغ‌ها که محل عبور خر و قاطر و گوسفند بود، با دقت تمام، پشکل‌ها را جمع می‌کردند و داخل آن می‌ریختند. علاوه بر پشکل، خرده هیزم جمع‌آوری می‌کردند تا در تهیه آتش مورد استفاده قرار گیرد.

پالان‌دوزی و متعلقات آن

پالان، پوشاک ضخیم آکنده از پشم یا کاه یا پوشال است که بر پشت حیوانات بارکش می‌گذارند و بر روی آن بار می‌بندند یا سوار می‌شوند. پالان‌دوزان معمولاً در نزدیکی بازار یا کاروانسراها مغازه‌ای داشتند و به کار پالان‌دوزی می‌پرداختند. سوزن آنان بزرگ و مانند جوال‌دوز بود. از پلاس‌ها و فرش‌های کهنه و پاره شده با مقداری ساقه گندم که با آن «سوالَه» می‌گویند پالان می‌دوختند و می‌فروختند.

نمدمالی (نمه مالی) 

نمدمالی تا چند دهه قبل در سمنان بسیار رایج بود. به‌طوری که در بازار بزرگ سمنان و میدان، مغازه‌های قابل توجهی به نمدمالی مشغول بودند. نمدهای سمنان شهرت خاصی داشت و به علت مرغوبیت آن‌ها که از پشم گوسفندان سنگسری تهیه می‌شد به اقصا نقاط کشور صادر می‌شد. کمان حلاجی و مشته و یک فرش حصیری و یک چوب یا نی، اصلی‌ترین وسایل نمدمالی بود. ابتدا پشم‌های رنگی را به‌صورت فتیله درمی‌آوردند و روی حصیر نقشه‌ای زیبایی درست می‌کردند. بعد با یک چنگک پشم‌های حلاجی شده را به ارتفاع لازم که در تخصص خودشان بود می‌گذاشتند و روی آن را آب می‌پاشیدند و این حصیر محتوی پشم را با مهارت لوله کرده و سه یا چهار نفر شروع به مالیدن نمد می‌کردند.

نمدمالان بر روی زانو می‌نشستند و با آرنج و ساعد به لوله‌های استوانه‌ای نمد فشار می‌آوردند و آن را می‌غلتاندند و همان‌طور به‌صورت نشسته، همراه نمد پیش می‌رفتند. مالیدن نمد به این ترتیب آن‌قدر ادامه می‌یافت تا نمد به هم‌پیوستگی و انسجام و سختی مورد نظر را پیدا کند.

نکته دیدنی در کار نمد مالان، هماهنگی در تمام حرکت پاها و دست‌های آن‌ها بود. روی یک نمد چند نفر با هم کار می‌کردند و هنگام مالیدن نمد، هماهنگ نوای (هی یا علی) از دهان آن‌ها خارج می‌شد که تماشایی بود و با هر بار یا علی گفتن با ساعد دست یا با پا پشم‌های فشرده نمد می‌کوبیدند.

نمدمال‌ها از هفت رنگ نیلی، جوهری (زرد، سبز و نارنجی)، سفید و سیاه برای نماد استفاده می‌کردند.

نمدها بر حسب استفاده بر چند نوع بود، «نمد فرشی» که به‌عنوان فرش از آن بهره می‌بردند، در این نمدها از طرح‌های جالب و دیدنی استفاده می‌شد. «نمد تزئینی» که این نوع نمد برای زینت دادن، زیور کردن و آراستن اتاق‌ها کاربرد داشت و از نظر قیمت دارای ارزش بیشتری بود. نمد تزیینی را در شکل‌های چهارگوش، بیضی و سه‌گوش تولید می‌کردند. نمد تزیینی در پاگردها و نزدیک در یا پنجره‌های بزرگ پهن می‌شد. نمد بیضی که لبه‌های دندانه‌دار داشت، از پرطرفدارترین نمدها بود.

نمدهایی نیز برای پوشش به کار گرفته می‌شد. از این نوع نمدها می‌توان به «نمه چوقا» اشاره کرد که یک نوع لباس یا لحاف ساده برای محافظت چوپانان از سرما در صحرا و بیابان بود.

تولید کلاه نمدی، با اینکه شبیه نمدمالی بود ولی شغلی جدا از نمدمالی محسوب می‌شد.

سایر مشاغل

در سمنان مشاغلی بود که به‌صورت طایفه‌ای به آن اشتغال داشتند و به همین نام معروف بودند. مثل: صابون پزها، باروت‌کوب‌ها، عصارها، قضات، علاف‌ها، قالیباف‌ها، کلاه دوزها، بُقسِمات و کماچ پزها، عطارها، مستوفی‌ها، نمدمال‌ها، نعل‌بندها، دلاک‌ها.

* گزارش از محمد عموزاده، پژوهشگر فرهنگ عامه استان سمنان

مساجد از جمله شگفتی‌ها و جاذبه‌های قابل توجه گردشگری استان سمنان هستند که علاوه بر معنویتی که در خود جای داده‌اند، جاذبه‌های منحصر به فردی برای بازدید گردشگران و علاقه‌مندان به فرهنگ و تاریخی این سرزمین محسوب می‌شوند.

از مسجد تاریخانه دامغان به‌عنوان یکی از قدیمی‌ترین مساجد ایران گرفته تا مسجد تک ایوانی فرومد میامی، همگی نشانگر تاریخ و تمدن استان سمنان و هنرنمایی معماران برجسته این منطقه است.

مسجد جامع سمنان

مسجد جامع سمنان در دوره سلجوقیه ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این مسجد یکی از قدیمی‌ترین و مهم‌ترین بناهای تاریخی و آثار اسلامی شهر سمنان است که در امتداد بازار قدیمی شهر و بازار شیخ علاءالدوله واقع شده است. ساخت این مسجد را به قرون اولیه اسلامی نسبت می‌دهند. غیر از مناره غزنوی – سلجوقی مسجد، می‌توان آثاری از دوره‌های ایلخانی، تیموری و تعمیراتی نیز از دوره قاجاریه در مسجد جامع مشاهده کرد. یکی از مهم‌ترین عناصر تشکیل دهنده مسجد شامل ایوان آجری و رفیع آن به ارتفاع بیش از ۲۱ متر و عرض دهنه ۱۰/۴۰ متر است که با کتیبه‌ای به خط ثلث سفید بر متن لاجوردی مزین شده و مربوط به دوره تیموری است. در گوشه شمال شرقی شبستان شرقی مسجد جامع، منار مسجد واقع است که یکی از زیباترین منارهای تاریخی استان سمنان محسوب می‌شود. بر طبق کتیبه کوفی، منار بین سال‌های ۴۱۷ تا ۴۶۶ توسط ابوحرب بختیار حاکم ایالت قومس در دوره غزنوی بنا شده است. ارتفاع این منار از سطح زمین ۳۱/۲۰ متر است. در اطراف منار نیز کتیبه‌ای با طرح و نقش زیبا از آجر و با خط کوفی تزئین شده است.

مسجد امام خمینی (ره) سمنان

مسجد امام خمینی (سلطانی) سمنان در دوران قاجاریه ساخته شده و در فهرست آثار ملی نیز به ثبت رسیده است.

این مسجد نمونه‌ای کامل از مساجد چهار ایوانی و معرف معماری عصر قاجار است. این مسجد در سال ۱۳۴۲ ه. ق به همت حاج سید حسن حسنی از علمای بزرگ شهر سمنان و مولی کتاب «منهاج العارفین» در دوره فتحعلی شاه قاجار ساخته شده است. در منابع آمده است که هزینه ساخت مسجد امام از مصادره اموال حاکم جبار وقت سمنان تأمین شده است. عناصر تشکیل دهنده مسجد را ایوان‌های متعدد، شبستان‌های وسیع، حجره‌ها و کاشی‌کاری‌های متنوع آن تشکیل می‌دهد. ایوان غربی این مسجد بلندتر از ایوان‌های دیگر ساخته و با کاشی‌کاری‌ها و کتیبه‌هایی مزین شده است. کتیبه‌های داخلی ایوان‌ها با خط ثلث در متن لاجوردی است و آیاتی از قرآن کریم بر روی آن‌ها حک شده است. این مسجد دارای سه در ورودی است و به‌وسیله یک دالان طولانی به تکیه معروف «پهنه» راه دارد. سه در دیگر دارای هشتی، دالان و دهلیز است.

مسجد جامع زاوقان سمنان

در قرن دوم هجری شمسی ساخته و در شمال محله زاوقان شده است.

این مسجد از بناهای قرن دوم هجری شمسی و مربوط به دوره تسلط علویان است که توسط یکی از نوادگان امام سجاد (ع) به نام سید ضیاءالدین محمد بنا شده است. ایوان این مسجد بیش از ۱۰ متر است. قسمت اعظم این مسجد خراب شده و آنچه از این مسجد باقی مانده قوس بلند ایوان و تزئینات آجری آن است.

این مسجد در فهرست ملی به ثبت رسیده است.

مسجد امام حسین (ع) گرمسار

این مسجد در دوره قاجار ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مسجد امام حسین (ع) گرمسار در سال ۱۳۱۱ ه. ش توسط حاج آقا بزرگ ابو حسین از اهالی تبریز به‌صورت نیمه‌کاره ساخته شد. بنای مسجد در سال ۱۳۴۸ و هم‌زمان با تشکیل هیات امنا تکمیل شد و به بهره‌برداری رسید. این مسجد در فاصله بین سال ۱۳۱۱ تا ۱۳۴۸ محل اسکان افراد بی‌بضاعت غیر بومی بوده است.

مسجد جامع حاج نبی ایوانکی

این مسجد در دوره قاجار ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این مسجد شامل دو فرش‌انداز در جهت شرقی و غربی است. شبستان جنوبی آن که محراب مسجد نیز در آن واقع است، عریض‌تر و فرش‌انداز شمالی کم‌عرض‌تر است. در وسط دو فرش‌انداز، چهار ستون مربع شکل وجود دارد که دو ستون آن به اضلاع شرقی و غربی مسجد متصل است. طاق مسجد دارای گنبدهای عرق چین و قوس‌های جناغی است که در ورودی مسجد و در بدنه شمالی آن تعبیه شده و به سمت حیاط شمالی مسجد باز می‌شود. محراب مسجد در وسط دیوار ضلع جنوبی و مقابل در ورودی و در داخل یکی از اتاق نماهای مسجد ایجاد شده و قسمت‌های مختلف آن را با طیفی از رنگ آبی سیر تا روشن، رنگ‌آمیزی شده و آیاتی از قرآن را روی آن نوشته‌اند. این اثر در سال ۱۳۸۷ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

مسجد جامع شاهرود

مسجد جامع شاهرود در دوره ایلخانی ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این بنا قدیمی‌ترین مسجد شاهرود است که قدمت آن حداقل به دوره ایلخانی می‌رسد. بنای کنونی مسجد شامل صحن، شبستان اصلی و ۲ شبستان فرعی است. پوشش بنا به‌صورت طاق و گنبد و با قوس‌های ایرانی است.

مسجد بایزید بسطامی

این مسجد تاریخی در قرن ۶ و ۷ ه. ق ساخته شده و در جوار امامزاده محمد در مجموعه تاریخی بایزید بسطامی واقع شده است.

این بنا از آثار جالب توجه قرن ششم و هفتم هجری قمری است که از دو قسمت متمایز مردانه و زنانه با دو شبستان عمود بر هم تشکیل شده است. بنای مردانه بر روی آثار مسجدی از دوره سلجوقی هم‌زمان با ساخت منار (۵۱۴ ه. ق) قرار گرفته و دارای محراب گچ‌بری نفیس با نقوش هندسی، گیاهی، اسلیمی و گل‌های چهار پر است. بخش فوقانی محراب با کتیبه‌هایی به خط ثلث و نستعلیق از دوره ایلخانی و قاجاری آراسته شده است. قسمت زنانه به شکل یک سالن طویل و باریک است و در سقف آن گچ‌بری‌های زیبایی مشاهده می‌شود.

مسجد جامع بسطام

مسجد جامع بسطام در دوره ایلخانی ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این مسجد توسط غازان خان در بین سال‌های ۷۰۰ تا ۷۰۶ ه. ق ساخته شده است. مسجد جامع بسطام دارای صحن مستطیل شکل روباز و دو شبستان زمستانی و تابستانی است. بر ایوان مرکزی محراب مسجد گچ‌بری زیبایی دیده می‌شود که دارای کتیبه‌های قرآنی است. تاریخ کتیبه‌های ایوان به سال ۷۰۶ ه. ق برمی‌گردد.

مسجد جامع فرومد

مسجد جامع فرومد در قرن هفتم ه. ق ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این مسجد در روستای فرومد از توابع بخش میامی واقع شده و از مهم‌ترین مراکز فعالیت نهضت سربداران بوده و تاریخ بنای این مسجد مربوط به دوره خوارزمشاهیان است. این مسجد دو ایوانی و مشتمل بر شبستان، رواق و اتاق گنبد دار است. سر در ورودی مسجد در ضلع شمالی مزین به تزئینات آجرکاری، گچ‌بری و تعدادی کتیبه است. در این مسجد از فراز ستون نمای پایه ایوان غربی کتیبه‌های کوفی آمیخته با نقوش اسلیمی و گیاهی آغاز شده و بر ستون نمای پایه شرقی خاتمه می‌پذیرد.

مسجد تاریخانه دامغان

مسجد تاریخانه دامغان در ۱۳۰ تا ۱۷۰ ه. ق بنا شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

این مسجد یکی از بناهای کهن و نمونه‌ای از مساجد اولیه در ایران است. ساخت این مسجد به سال‌های ۱۳۰ تا ۱۷۰ ه. ق نسبت داده شده است. نام تاریخانه از دو واژه «تاری» و «خانه» تشکیل شده است که تاری لفظی ترکی و به معنای خدا است. خدای خانه از اولین نمونه‌های مساجدی است که در آن مناره نیز یکی از عناصر تشکیل دهنده بنا است. این مسجد دارای حیاط مربع شکل در سمت قبله، یک تالار ستون‌دار و در سه طرف دیگر دارای رواق است. مصالح به کار رفته در این مسجد خشت و آجر است. شیوه معماری این مسجد مأخوذ از دوره ساسانی است. این مسجد در طی قرون متمادی بارها مورد مرمت قرار گرفته و پس از مسجد جامع فهرج یزد یکی از کهن‌ترین مساجد ایران محسوب می‌شود. مناره اولیه مسجد تاریخانه در داخل مسجد بوده که تخریب شده است. مناره کنونی مسجد نیز در جنب مسجد در دوره غزنویان بنا شده است. این مناره دارای ۲۶ متر ارتفاع و ۸۶ پله است.

مسجد جامع دامغان

مسجد جامع دامغان در دوره غزنوی- سلجوقی ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

ابن بنا شامل صحن وسیع مشتمل بر چهار شبستان است که شبستان قدیمی آن سه ایوانه و دارای یک مناره تاریخی است. بنای اولیه مسجد مربوط به دوره غزنوی است. این مسجد دارای دو شبستان مربوط به دوران معاصر و یک شبستان زیرزمینی است که این شبستان در دوره قاجار و توسط میرزا محمدخان سپهسالار دامغانی ساخته شده است. در شمال شرقی این مسجد مناره‌ای به ارتفاع حدود ۳۱ متر قرار دارد. سطح مناره با آجرهای نازک کوچک تزئین شده و شامل کتیبه‌ای قرآنی است. تاریخ بنای مناره به دوره سلجوقی برمی‌گردد.

مسجد حاج شکرالله

مسجد حاج شکرالله دامغان در دوره ایلخانی با شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

بنای این مسجد از خشت است اما در قسمت ورودی مسجد به دلیل بازسازی و مرمت از آجر قزاقی استفاده شده است. پلان این مسجد مربع است و سقف آن گنبدی شکل است. در دیوار جنوب غربی مسجد نیز محراب وجود دارد.

مسجد جامع صیدآباد 

مسجد جامع صیدآباد دامغان در اواخر ایلخانی، اوایل صفویه ساخته شده و در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

مسجد امام حسین سرخه

این مسجد رو‌به‌روی حسینیه شهدا قرار گرفته است و منسوب به دوره قاجاریه است.

پلان مسجد بر پایه مربع شکل گرفته است و هر یک از کنج‌های آن به یکی از چهار جهت اصلی جغرافیایی تعلق دارد. در کنج جنوبی مسجد با محرابی مواجه هستیم که در محل محراب قدیمی مورد نوسازی قرار گرفته و با نمای سنگ کار شده است. فقط در نمای ورودی کاشی‌های هفت‌رنگ جدیدی کار شده است که تنها عامل تزئینی مسجد به شمار می‌روند. این مسجد به شماره ۵۶۵۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

* گزارش از سمانه سلطانی‌پور، مسئول روابط‌عمومی اداره‌کل میراث‌فرهنگی، گردشگری و صنایع‌دستی استان سمنان

مراحل عروسی در سمنان شامل چند مرحله است که عبارت‌اند از خواستگاری، بله برون، عقد کنان، حنابندان، حمام بردن، جهیزیه بران، عروس برون، مادرزن سلام و پاگشا. البته تعدادی از این مراحل ممکن است در برخی از خانواده‌ها در هم ادغام شده و در یک مجلس انجام شود.

خواستگاری

در گذشته خانواده‌هایی که پسر داشتند، وقتی پسرشان به سن ازدواج می‌رسید، به تکاپوی انتخاب همسر برای او می‌افتادند. کار بر عهده زنان خانواده بود. اگر در میان اقوام و خویشاوندان دختر مناسبی بود، مستقیماً به مادر دختر مراجعه می‌کردند و در غیر این صورت دختر مناسبی از بین همسایگان و خانواده‌های دیگر، انتخاب می‌کردند.

پس از انتخاب دختر، از طریق زنان مثل زنان آرایشگر یا دلاک‌های حمام زنانه یا ماماهای محلی به مادر دختر اطلاع می‌دادند و در صورت گرفتن جواب مثبت، دو تن از خانواده پسر برای دیدن دختر و سنجیدن او به خانه دختر می‌رفتند. معیارهایی مانند نجابت و کدبانویی دختر مورد توجه آن‌ها بود. چنانچه خانواده دختر از خانواده پسر خوششان می‌آمد، پس از پذیرایی مختصر با چای میوه با ایشان به گفتگو می‌پرداختند. ولی چنانچه خانواده دختر خانواده پسر را هم‌شأن خود نمی‌دیدند، پس از صرف چای، یکی از افراد خانواده دختر جلو در ورودی اتاقی که همه نشسته‌اند می‌رفت و به بهانه مرتب کردن کفش‌های جلو در، به طوری که مهمانان از داخل اتاق ببیند، کفش آنان را به سمت خارج از اتاق جفت می‌کرد و با زبان بی‌زبانی به آنان می‌فهماند که بیش از این به صحبت کردن ادامه ندهید و خوش آمدید. آنان هم با دیدن کفش‌های جفت شده‌شان به سمت خارج از خانه، تقریباً بدون گفتگوی زیاد، خانه دختر را ترک می‌کردند.

بله برون

چنانچه خانواده دختر از خانواده پسر، ظاهراً خوششان می‌آمد اجازه می‌دادند که پس از چند دیدار و آشنایی بیشتر و پسندیدن یکدیگر، با توافق طرفین مجلس مردانه‌ای در خانواده دختر برگزار بشود. در این جلسه میزان شیربها و مهریه و زمان عقد مشخص می‌شد.

عقدکنان

مجلس عقد به صورت جداگانه زنانه و مردانه در خانه دختر و پسر تشکیل می‌شد. مجلس عقد زنانه با آیین و آداب خاصی همراه بود. یکی از آداب این مجلس چیدن سفره عقد بود که در فرهنگ مردم سمنان از سفره‌های مقدس به شمار می‌رود. سفره عقد را در یک اتاق بزرگ و تمیز پهن می‌کردند. برخی از اقلام سفره شامل یک آینه معروف به آینه بخت در وسط سفره عقد، دو شمعدان با دو چراغ در طرفین آینه، دو عدد تخم‌مرغ، یک بشقاب سبزی و پنیر، یک پیاله عسل، یک جلد قرآن مجید، یک نان سنگک که روی آن با سیاه‌دانه نوشته می‌شد «مبارک باشد»، یک کاسه پر آب با برگ سبزی شناور بر سطح آن، یک بشقاب نقل، یک بشقاب گردو و… بود.

هر یک از این اقلام رمز و راز خاصی دارد از جمله اینکه آینه برای نیک‌بختی، شمعدان یا چراغ، نشانه روشنایی و طول عمر، تخم‌مرغ نشانه‌زاد و ولد، پنیر و سبزی برای دفع هوو، عسل نشانه تندرستی، قرآن برای فضیلت مجلس، نان سنگک برای برکت بود.

ضمن خواندن صیغه عقد دو زن سفید بخت، پارچه‌ای بالای سر عروس نگاه می‌داشتند و زن دیگری دو تکه کله‌قند را در بالای پارچه به هم می‌سایید و مکرر می‌گفت: «یا عزیز خدا، عزیزش کن.»

در همان زمان زنی از خانواده عروس، سوزن نخ کرده‌ای را که نخ آن گره زده نیست مرتباً در پارچه‌ای فرو می‌کرد و بیرون می‌آورد و تظاهر به دوختن پارچه می‌کرد. بستگان داماد می‌پرسیدند که چه می‌دوزی؟ او پاسخ می‌داد: «مهر و محبت می‌دوزم.»

جهیزیه بران

خانواده دختر چند روز مانده به عروسی جهیزیه را آماده می‌کرد. البته برخی از مادرها از زمان نوجوانی و حتی کودکی دختر خود، کم کم از پس‌انداز خود، برخی از اقلام جهیزیه را خریداری می‌کردند. در مجموع، یکی دو روز پیش از عروسی، جهاز را با آداب و مراسم خاصی به خانه داماد می‌فرستادند.

میزان و اقلام جهیزیه، ارتباط نزدیکی با وضعیت اقتصادی خانواده‌ها داشت. اجزای خرد جهیزیه را در چند طبق یا مجمعه بر سر می‌گذاشتند و اقلام سنگین را بار اسب و قاطر و خر می‌کردند و به خانه داماد می‌بردند. خانواده داماد با رسیدن کاروان جهاز، گوسفندی را با نیت دفع بلا و قضا و قدر و چشم‌زخم قربانی می‌کردند و با دعا و صلوات و خواندن آواز و پای‌کوبی، جهاز را در اتاق مخصوص می‌چیدند.

در ضمن برای دفع چشم‌زخم دانه اسپند می‌سوزاندند و می‌گفتند: «بسم‌الله الرحمن الرحیم، هزار اسپند دود کردیم، هزار بلا را دور کردیم، چشم خویش، چشم‌میش، همسایه‌های پس و پیش، هر انس و جنی باشد، سوزد در همین آتش تیز، هزار اسپند، هزار دانه، دودش به سقف خانه.»

معمولاً خانواده عروس و داماد به طور جداگانه به اشخاصی که جهاز را می‌بردند، شیرینی و انعام می‌دادند. بعد از مراسم عقد، تاریخ عروسی را تعیین می‌کردند. مراسم عروسی در گذشته نه چندان دور بین سه تا هفت شبانه‌روز طول می‌کشید. حنابندان، حمام بردن عروس و داماد، جهاز بران و سرانجام عروس بردن از مراسمی بود که طی این مدت برگزار می‌شد.

اوج این مراسم، عروس بردن بود که عروس را با رقص و آواز و پای‌کوبی و آیین‌های خاصی به خانه داماد می‌بردند.

اِنجِلَه (نحوه وارد کردن عروس به حجله) 

در آستانه ورود عروس به حجله یکی از محارم عروس (عمو، دایی، برادر بزرگ) سفره‌ای از نان و پنیر و سبزی بر پشت یا شانه یا کمر عروس می‌بستند و از جلو گره زده و او را در آغوش کشیده، می‌بوسیدند و نقل بر سر او می‌ریختند و به‌دنبال او بستگان دیگر عروس نقل و پول می‌ریختند.

* گزارش از محمد عموزاده پژوهشگر فرهنگ عامه استان سمنان